____________________Milli Kitabxana______________________
çar məmurlarının ədalətsizliyi üzündən düĢdüyü acınacaqlı v əziyyət, habelə
ildən-ilə sadə, əməkçi insanlara yaxınlaĢıb onlarla həmdərd olması Zakiri
zəmanəsinin barıĢmaz; dovtələb ifĢaçısına çevinmiĢdi. M.F.Axundzadə ilə ideya-
yaradıcılıq dostluğu da onun realizminin və satirasının inkiĢafına böyük müsbət
təsir göstərmi Ģdi ("Vilayətin məğĢuĢluğu haqqında", "Zəmanənin tənqidi".
"Divanbəyiləri h əcv", "Hüseyn bəyi həcv", M.F.Axundzadə, Ġ.QutqaĢınlı,
M.P.Kolyubakinə yazdığı mənzum məktublar və s,).
Zakir satiras ında sosial bəlalar, yerli hakimlərin zülmü, çarizmin idarə və
məhkəmələrindl olan sürundürmələr, ölkəni bürüyən rüĢvətxorluq, halsizlıq
cəsarətlə tənqid olunur. ġair çar məhkəmələrində iĢləyən məmurların çirkin
mənəvi aləmini açır, onların büsbütün humanist hisslərdən məhrum yalançılar,
"həĢəratlar" olduğunu yazırdı:
Həddən aĢıb büxlü həsəd, Ģərarət,
YoldaĢ yöldaĢına eylər x əyanət,
Alimdə ə məl yox, bəydə ədalət,
ĠĢlərimiz olub saf gərdən-bucaq.
Tənqidi-satirik Ģerin if Ģa obyektlərindən biri də ikiüzlü din xadimləri,
yalançı, satq ın ruhanilər - seyid, molla, mərsiyəxan, dərviĢ, vaiz, axund və
baĢqaları idi. Onlar dini təbliğat yolu ilə avam xalqı aldadır, ita ətkarlıq əhvali-
ruhiyyəsi tərbiyə edirdilər. Allah, Məh əmməd, Quran adından danıĢıb, islam
dinindən öz cibləri üçün istifadə edən ruhanilərin qapazı, adətən, yoxsul vo
sadəlövh kəndlinin baĢına dəyirdi. Onlar aldatmaq, hiylə gəlmək və müxtəlif
təriqətlər düzəltməklə zəhmətkeĢ küllələri istismar boyunduruğ u altında
saxlayırdılar. Onların baĢlıca hökmləri Ģəriət məhk əmlərində verilir və təsdiq
olunurdu. Bu məhkəmələrin hüquqları isə hüdudsuz idi. Hətta"l846-cı ilə q ədər
bəylərə və baĢqa feodallara məxsus olan torpaqların alınıb-satılması çar
hökuməti tərəfindən qanuni hal hesab olunmurdu. Bu iĢlər əsasən Ģəriət
məhkəmələri vasitəsilə həyata keçirilirdi"
1
. ġəriət məhkəmələrinin baĢında duran
qazilər moizəl ərində doğruçuluqdan, ədalət, insaf və halallıqdan danıĢsalar da,
özləri dövrün hakim təb əqələri ilə əlaq əyə girib riyakarlıq edir, oğurluq,
rüĢvətxorluq və quldurluğa rəyac verirdilər.
Bu sifətlərinə görə Azərbaycan Ģairləri ruhanilərin yaramazlığını açıb göstərir geniĢ
xalq kütl ələrində onlara qarĢı nifrət hissi oyadırdılar. Q.Zakir "Qarabağ qazisi", "ġuĢa
mollaları haqqında", "Üsuli və Ģeyxi təriqət mollalarının həcvi" kimi Ģeirl ərində
xadimlərinin eybəcərliyini gösrərir, M.F.Axundzadəyə məktublarının birində sözü ilə iĢi
düz gətirməyən vaizlərin ikiüzlülük və yalançılığını ifĢa edirdi.
1
Azərbaycan tarixi.1 cilddə, II cild, Bakı, 1964, s.99.
21
____________________Milli Kitabxana______________________
Vaiz biz ə söylər Ģəri-Mustafa;
Hərama mürtəkib olmayın əsla!
Özü lüm-lüm udur batində , amma
Zahirdə dediyi mənayə bir bax!
Ġkiüzlü din xadimlərinin, məzh əb və Ģəriət baĢçılar ının, əxlaqsız mollaların,
rüĢv ətxor qazilərin tənqidi Vazeh, Bakıxanov, Nadim, Canıoğlu, ġeyda, habelə
aĢıq Ģeri tərzində əsərlər yazan baĢqa Ģairlərin də yaradıcılığında nıühüm yerlərd
ən birini tuturdu. ġübhəsiz, bu sənətkarların əsərlərində satirik pafos, ictimai
kəsər, ifĢa gücü, hadisələrin mahiyyətinə nüfuz, həyatı tipik əks etdirmənin bədii
dərəcəsi eyni deyildi. DünyagörüĢündən, ictimai-sosial mövqeyindən, yaradıcılıq
metodundan və poetik istedadının gücündən asılı olaraq, onlardan, məsələn,
Zakir, Vazeh. Nadim və ġakirin yaradıcılığında tənqid, açıq ifĢa daha güclü
olduğu halda, o birilərd ə qismən zəif idi. Bu Ģairlərin tənqidi hələ onları əhatə
edən dövrün, zamanın, bütövlükdə ictimai mühitin konkret milli problemlərin ə,
mətləb və ziddiyyətlə rinə d ərindən nüfuz edə, cəmiyyətin ictimai əsasını sarsıda
biləcək yüksək gülüĢ səviyyəsinə qalxa bilmirdi.
Əlbəttə, ayrı-ayrı realist-satirik təfərrüat "ictimai-həyat hadisələri, baĢ verən
siyasi-iqtisadi dəyiĢikliklər üzərində real müĢahidələr Zakirdə (əlavə edək: ġakir,
Misgin və Nadimdə - Z.Ə.) çoxdur. Amma onları birləĢdirən, izah edən
qanunauyğunluq və proses kimi qavrayan konsepsial ictimai baxıĢ zəifdir, daha
doğrusu, suxiya Ģəklindədir"
1
.
Üz etiraz v ə narazılıqlarında "xalqın mənafeyi və mövqeyi ilə ən geniĢ
mənada birləĢə bilmədiyi üçün" bu Ģairlərin həcvləri satiraya məxsus geniĢ
ictimai vüsət və dərinlik qazanmır. Onlar ümumiyyətlə "bəyliyə yox, ayrı-ayrı
bəylərə, vaizliyə yox; islamı "xələldar edən" vaizlərə qarĢı çıxdığ ı üçün öz
demokratizmində və x əlqiliyində ardıcıl görün ə bilmir"
2
. Bu cəhəti Q.Zakirin
yaradıcilığında izləyən F.Qasımzadə haqlı yazır ki, ictimai ədalətsizliyi obyektiv
surətdə ifĢa edən Ģair "çar hakimləri əleyhinə mübarizə apardığı zaman
mütləqiyyətin baĢqa siyasi bir quruluĢla əvəz edilməsi məsələsini əsla fikrinə
gətirmirdi. O da ġ akir və baĢqa müasirləri kimi güman edirdi ki, bütün ictimai
bəlaları törədənlər ancaq ucqarlarda iĢləyən çar hakimləridir, guya caniĢinin və
padĢahın bu ədalətsiz iĢlərdən xəbəri yoxdur"
3
.
Əsrin ikinci yarısında satirik Ģeir M.B.Nadim, M.M.ġükuhi və Seyid Əzim
ġirvaninin yaradıcılığında inkiĢaf edir. "Dövlətlilərin xəlvəti iĢi", "Sərrafiyyə",
"Əttar", "Dər həcv ağa ƏbdüĢĢükr Marağayi vəkili-marafiə", "Marağa
1
YaĢar Qarayev. Realizm: sənət və həqiqət. Bakı, 1980. s.56. :
2
Yenə orada, s.57.
3
Feyzulla Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1974. s.224.
22