Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi
PREZĠDENT KĠTABXANASI
───────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────
127
Xocalı faciəsi kollektiv sarsıntı, kollektiv yaddaĢ və
milli identiklik amili kimi
Rauf QARAGÖZOV
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji
Araşdırmalar Mərkəzinin əməkdaşı, psixologiya elmləri namizədi.
Xocalı faciəsinin müxtəlif aspektləri (siyasi, hüquqi, sosial və s.) mövcuddur. Mən bu faciənin bəzi
psixoloji və sosial-mədəni aspektlərini vurğulayaraq, əsas 3 mövzuya aydınlıq gətirmək istərdim: 1. Xocalı
faciəsi kollektiv sarsıntı kimi; 2. Kollektiv sarsıntıya yanaĢma növləri; 3. Kollektiv sarsıntının öhdəsindən necə
gəlməli.
Mətləbə keçməzdən əvvəl sizlərə hafizənizi yoxlayan bir eksperiment təklif edirəm. Oxuculardan xahiĢ
edirəm ki, bir dəqiqəlik diqqətlərini cəmləyərək yada salmağa çalıĢsınlar: ilk dəfə Xocalı hadisələri haqqında
eĢidəndə harada idilər və nə edirdilər?
Əminəm ki, azərbaycanlıların əksəriyyəti üçün o gün elə bil "canlı Ģəkil" kimi gözlərinin önündə durur.
Nə üçün hadisədən 18 il keçməsinə baxmayaraq o gün bizim yaddaĢımızda belə təfərrüatı ilə həkk olunub?
Psixoloqlar bu hafizə növünə flashbulb memory, yəni fotoiştq hafizə adı vermiĢlər. Bu cür hafizə insanları Ģoka
salan məlumatlara cavab reaksiyası olaraq meydana gəlir. Erməni silahlı dəstələrinin Xocalı Ģəhərini məhv
etməsi barədə səslənən xəbər bizim üçün məhz belə bir sarsıdıcı məlumat olmuĢdur.
Mən xüsusilə vurğulayıram: bu hadisə yalnız Xocalıda zorakılığa məruz qalmıĢ insanlar üçün deyil,
həm də bu faciənin bilavasitə Ģahidi, yaxud iĢtirakçısı olmayan bütün azərbaycanlılar üçün psixi sarsıntı
törətmiĢdir. Psixoloqlar bu növ sarsıntını kollektiv sarsıntı adlandırırlar. Bu cür sarsıntı hansısa bir toplum
üzvlərinə xas olan kollektiv kimliyə (identikliyə) təhlükə hiss olunanda törənir. 1990-cı ilin "Qara Yanvar"
hadisələrindən sonra Xocalı azərbaycanlıların bu cür iri miqyasda ikinci kollektiv sarsıntısı idi. Kollektiv
sarsıntıya məruz qalmıĢ cəmiyyətin emosional əhvalında, davranıĢında, dünyaya münasibətində müxtəlif
dəyiĢikliklər müĢahidə edilir. Məsələn, Ģok vəziyyətində olan cəmiyyət öz təhlükəsizliyinə əmin ola bilmir və öz
siyasi rəhbərlərinə inamını kəskin Ģəkildə itirir. Bu isə öz növbəsində siyasi böhran vəziyyətini yarada bilər.
Nəticədə, cəmiyyət, yaxud dövlət iflasa uğramaq təhlükəsi ilə üzləĢir. Digər tərəfdən kollektiv sarsıntı geniĢ
kütlə arasında çaxnaĢma və təĢviĢ hissləri törədə bilir. O dövrdə hər iki fəsad bizdə yaĢadıldı: həm dərin siyasi
böhran müĢahidə edildi, həm də kütlə çaxnaĢma və təĢviĢ içində idi. Bu nöqteyi-nəzərdən ermənilərin dinc
əhalini xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirməsi bir sıra məqsədlər güdürdü: azərbaycanlılar arasında təĢviĢ yaradıb
ermənilərin hücumlarına qarĢı müqaviməti zəiflətmək, ümumiyyətlə isə Azərbaycan cəmiyyətini iflic
vəziyyətinə salmaq və mümkün qədər çox ərazini iĢğal etmək. Bu barədə o zaman Xocalıya basqın edən səhra
komandiri, hazırda isə Ermənistanın prezidenti Serj Sərkisyan özü etiraf edir: "Xocalıya qədər azərbaycanlılar
hesab edirdilər ki, bizimlə zarafat etmək olar. Onlar elə bilirdilər ki, ermənilər dinc əhaliyə əl qaldırmağı
bacarmırlar. Biz bu stereotipi qırdıq". Onda həmin o Sərkisyanın bu yaxınlarda Böyük Britaniyanın Beynəlxalq
Münasibətlər Ġnstitutunda çıxıĢı zamanı "Biz, ermənilər soyqırım keçirmiĢ xalq kimi bəĢəriyyət və tarix
qarĢısında soyqırımların qabağını almaq məsələsində mənəvi məsuliyyət daĢıyırıq" deməsi istehza və hətta
dünya ictimaiyyətini məsxərəyə qoymaq deyilsə, bəs nədir? Xocalı qətliamında birbaĢa məsuliyyət daĢıyan
keçmiĢ səhra komandirinin dilində səsləndirilən "soyqırım və mənəvi məsuliyyət" kimi sözlər təkcə riyakarlığın
zirvəsi deyil, bu həm də simvolik bir məna kəsb edir. Necə deyərlər: "Quzu cildində canavar". Bu həm də Avro-
pa qitəsinin mərkəzində sahə komandiri və Bosniya serblərinin keçmiĢ prezidenti Radovan Karaciçin
məhkəməsini təĢkil edən və eyni zamanda, həmin qəbildən olan cinayətləri törədən Sərkisyanın Avropanın digər
bir mərkəzində mötəbər tribunadan çıxıĢına imkan verən beynəlxalq qurumların qeyri-mükəmməlliyinin və
zəifliyinin rəmzidir. Nəyə görə bunlar baĢ verir? Səbəb nədir? Qərb dünyası nə dərəcədə baĢ verən hadisələri
qərəzsiz, yekdil nöqteyi-nəzərdən, stereotiplərdən azad olaraq qiymətləndirməyə hazırdır? Bunlar mürəkkəb
suallardır və cavab tapmaq üçün bir çox məqamlara aydınlıq gətirmək lazımdır. Burada isə mən yalnız kollektiv
yaddaĢ və identiklik ilə əlaqəsi olan səbəblərə toxunacağam.
Kollektiv sarsıntı və kollektiv yaddaĢ
Yəqin ki, hər bir xalqın tarixində kollektiv sarsıntı törədən hadisələr tapmaq olar. Lakin xalqlar məruz
qaldıqları kollektiv sarsıntıya yanaĢma tərzində fərqli ola bilirlər. Prinsip etibarilə sarsıntıya müxtəlif yanaĢma
tərzi mümkündür. Bəzən cəmiyyət hansısa səbəblərə görə aldığı sarsıntını "unudur". Məsələn, azərbaycanlıların
əksəriyyəti erməni quldur dəstələrinin XX əsrin əvvəllərində Bakıda, ġamaxıda, Qarabağda, Zəngəzurda və
digər yerlərdə yerli əhaliyə qarĢı həyata keçirdikləri qətliamları sovet dövründə, demək olar ki, unutmuĢdular. O
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi
PREZĠDENT KĠTABXANASI
───────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────
128
qanlı günlər haqqında yaddaĢ yalnız yaĢlı nəslin hafizəsində və nağıl etdikləri xatirələrində cəmlənirdi.
Maraqlısı bu idi ki, o zorakılığın hətta canlı Ģahidi olan insanlar baĢ vermiĢ əhvalatları öz uĢaq və nəvələrinə
danıĢmaqdan çəkinərdilər. Ona görə çəkinərdilər ki, bu əhvalatlar sovet məktəblərində tədris olunan rəsmi
tarixlə ziddiyyət təĢkil edirdi. Yəni bu əhvalatlar, sosioloqların dili ilə desək, cəmiyyətdə qəbul edilmiĢ "sosial
çərçivəyə" yerləĢmirdi. Sosial çərçivələr dövlət, dini və digər ictimai qurumlar tərəfindən aparılan "yaddaĢ
siyasəti" nəticəsində cəmiyyətə bəzən zorla qəbul etdirilir. Sovetlərin "pantürkizm" və "panislamizm" Ģüarları
altında yeritdikləri "yaddaĢ siyasəti" azərbaycanlıların (həm türk, həm də müsəlman olduqları üçün) mədəni
yaddaĢına və tarixi-ədəbi irsinə xüsusilə amansız olmuĢdur. Nəticədə, XX əsrin sonunda yeni qəddarlıqla tüğyan
edən, ölüm və kin-küdurət səpən erməni millətçiliyi və separatizmi bizim üçün gözlənilməz oldu. Hal-hazırda
ermənilərin azərbaycanlılara qarĢı yenidən alıĢan düĢmənçiliyi, torpaqlarımıza təcavüzü, törətdikləri zorakılıq,
ilk növbədə Xocalı qətliamı bizi Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsində agah olmağa və onu
kollektiv yaddaĢda saxlamağa məcbur edir. Xocalının yaddaĢımızda qorunub saxlanılmasına artıq əmin ola
bilsək də, bizim üçün vacib olan onun hansı Ģəkildə saxlanılmasından ibarətdir. Bu, müəyyən mənada həm
bizim milli identikliyimizin inkiĢaf perspektivlərini, həm də dünya ictimaiyyətinin Xocalı faciəsinə
münasibətini müəyyən edir. Sarsıdıcı hadisənin yadda saxlanılması iki formada baĢ verə bilər. Psixoloqların dili
ilə desək: "təsirə impulsiv cavab vermə" («импульсивное отреагирование» (acting out)) və "sarsıdıcı
təcrübənin üzərində çalıĢma" («проработка (work through) травмирующего опыта») formasında.
Götürək "təsirə impulsiv cavab vermə" variantını: bu halda yaĢanmıĢ sarsıntı yaddan çıxmır. Əksinə,
sarsıntı törətmiĢ hadisə bir növ bəslənir (daim xatırlanır, yaddaĢlara həkk edilir), əbədiləĢir. Ancaq, bununla
yanaĢı, icma arasında sarsıdıcı hadisəni törətmiĢ səbəblərin, onun nəticələrinin sərbəst, azad Ģəkildə, müxtəlif
mövqelərdən çıxıĢ edərək müzakirəsi qadağan olunur və hər vasitə ilə bundan boyun qaçırılır. Sarsıntı törətmiĢ
hadisə hansısa siyasi məqsədlərə nail ol-maq üçün məqsədli Ģəkildə istifadə olunur. Sarsıdıcı hadisələri dərindən
dərk etmə imkanı qapanır, bloklanır. Nəticədə, hadisəyə düzgün qiymət verə bilməyən toplumun, xalqın
gələcəkdə yenidən bu cür sarsıdıcı hadisələrlə qarĢılaĢması təhlükəsi aradan götürülür. Erməni kollektiv
yaddaĢının təhlili mənə tam əminliklə iddia etməyə əsas verir ki, bu topluma kollektiv sarsıntıya yanaĢma
tərzinin məhz bu variantı xasdır. Tarixən belə olmuĢdur ki, ermənilərin kollektiv yaddaĢının sosial çərçivələri
erməni kilsəsi tərəfindən cızılmıĢ və ruhanilər tərəfindən ilk tarixi rəvayətlər tərtib edilmiĢdir. Mənim burada bu
rəvayətləri geniĢ Ģəkildə təhlil etmək imkanım yoxdur (bunu baĢqa yerdə artıq qeyd etmiĢəm). Lakin deyə
bilərəm ki, bu rəvayətlərin əsas ideyasını "ermənilərin daima düĢmənlərin əhatəsində yaĢayıb incidilən xalq
olması" təĢkil edir. Əgər onların tarixi rəvayətlərini oxusanız, orada digər xalq və konfessiyaların
nümayəndələrinə qarĢı nə qədər kin və nifrət dolu mətnlərin olduğunu görərsiniz. Nəticədə, erməni kollektiv
yaddaĢının formaları kollektiv sarsıntını produktiv Ģəkildə dəf etməyə deyil, daha çox özlərinin real və
uydurulmuĢ məĢəqqətlərini yadda saxlamağa, kultlaĢdırmağa və hətta onlardan həzz almağa yönəlmiĢdir.
Kollektiv yaddaĢın digər konfessiyaların nümayəndələrinə qarĢı nifrət hissi oyadan məhz bu xüsusiyyətləri
ermənilər arasında sonradan onlar üçün acı nəticələrə gətirib çıxarmıĢ türkəfobiyanın geniĢ intiĢarına səbəb
olmuĢdur. Vaxt ötdükcə özlərinin qurban obrazını təbliğ edən rəvayətlərin hazırlanması üzrə geniĢ Ģəbəkə
yaradaraq, siyasi məqsədlərinə çatmaq üçün erməni təĢkilatları Qərb auditoriyasının stereotipləri və
zehniyyətlərindən bacarıqla istifadə edərək qurbanlara təbii mərhəmət hissini istismar etməyə müvəffəq
olmuĢlar. Tarixi detallardan xəbərsiz Qərb ictimai fikrinin özü çox zaman ermənilərin fakt və obrazlarla
manipulyasiyasının qurbanı olur. Misal üçün, "Nyu-York Tayms"ın ("New York Times") 3 mart 1992-ci il və
"Taym"ın ("Time") 16 mart 1992-ci il tarixli saylarında dərc olunmuĢ informasiyaya nəzər yetirmək kifayətdir.
Həmin yazılarda Xocalı faciəsindən bəhs olunarkən "xristian Ermənistan" və "müsəlman Azərbaycan" kimi
epitetlərdən istifadə olunmuĢ və belə təəssürat yaranmıĢdır ki, guya müharibə universal bəĢəri qanunların
pozulması ilə müĢayiət edilmir və dini xarakter daĢıyır. Ġqtibas gətirə bilmədiyim digər yazılarda isə hadisələr
elə təsvir olunur ki, sankı reportyorlar ermənilərin bu cür vəhĢilik törədə biləcəyinə inanmırlar.
Qurban obrazı - uduĢlu obrazdır. Buna görə də bu obraza uyğun gəlməyən bütün fakt və hadisələr
erməni identikliyinin mühafizəkarları tərəfindən müqavimət və aqressivliklə qarĢılanır. Onlar hər vəchlə bu fakt
və hadisələri gizlətməyə, yaxud diskreditasiya etməyə çalıĢırlar. Təsadüfü deyil ki, erməni quldur dəstələri
tərəfindən Xocalıda törədilmiĢ cinayətləri ermənilər inkar edir, cinayətkarları müdafiə etmək və onların
hərəkətlərinə bəraət qazandırmaq məqsədilə hər cür saxtakarlığa və uydurmalara yol verir, hətta
azərbaycanlıların özlərini belə xocalıların qətliamını təĢkil etməkdə ittiham edirlər. Ġnanmıram ki, Sərkisyanın
Böyük Britaniyanın Beynəlxalq Münasibətlər Ġnstitutunda söylədiyi fikirlərlə təhlükəsizliyə bu cür nail olmaq
olar. Əslində, ermənilər bu cinayəti törətməklə nəinki azərbaycanlıların, hətta bütün qafqazlıların nifrətini
qazanaraq, yenidən özlərini həyəcanla qisas gününü gözləməyə məhkum etdilər.
Nəhayət, "sarsıdıcı təcrübənin üzərində çalıĢma" variantı. Burada kollektiv sarsıntı yaddaĢda qorunur.
Ən önəmlisi odur ki, bu variantda cəmiyyətin özü aldığı sarsıntı ilə iĢləməyə hazırlıq nümayiĢ etdirir. Bunun
üçün cəmiyyətdə sarsıdıcı hadisələrin baĢ vermə səbəblərinin aĢkarlanmasına, buna gətirib çıxarmıĢ amillərin və
Dostları ilə paylaş: |