Xotira nima va u qanday ishlaydi? Ehtimol, ko'p odamlar bir XIL savolni berishadi. Taklif etilayotgan ish qo'yilgan savollarga javob berishga harakat qiladi, bu uning maqsadi bo'ladi



Yüklə 49,89 Kb.
tarix26.05.2022
ölçüsü49,89 Kb.
#88047
xotira haqidagi umumiy tasavvur


Kirish
Xotira nima va u qanday ishlaydi? Ehtimol, ko'p odamlar bir xil savolni berishadi. Taklif etilayotgan ish qo'yilgan savollarga javob berishga harakat qiladi, bu uning maqsadi bo'ladi.
Xotira eng murakkab va etarlicha o'rganilgan jarayonlardan biri bo'lib, kiruvchi ma'lumotlarni olish, saqlash va olish bosqichlarini o'z ichiga oladi.
Xotira shaxsiyatning asosidir. Qadimgi yunonlarning fikriga ko'ra, xotira ma'budasi Mnemosine to'qqizta muzaning onasi, o'sha paytda ma'lum bo'lgan barcha fanlar va san'atlarning homiysi. “Xotiradan mahrum bo‘lgan odam, aslida, shaxs bo‘lishdan to‘xtaydi” (Ch.Aytmatov.). Va aksincha, ko'plab taniqli shaxslar orasida biz ko'pincha o'z imkoniyatlarida cheksiz bo'lgan fenomenal xotira misollariga duch kelamiz. Keling, bir nechta misol keltiraylik. Tarixchilarning ta'kidlashicha, Fors shohi Kir, A. Makedon va Y. Tsezar o'zlarining barcha askarlarini ko'rish va nomlari bilan bilishgan va askarlar soni har biri 30 ming kishidan oshgan. Yunoniston poytaxti Afinaning 20 ming aholisining har birini ko'rish va nomi bilan biladigan mashhur Themistocles xuddi shunday qobiliyatga ega edi. Akademik A.F. Ioffe logarifmlar jadvalini xotiradan bilar edi. A.F.ning zamondoshi. Ioffe - Akademik A.A. Chaplygin har qanday kitobni jasorat bilan o'rganishi mumkin edi, tasodifan va faqat bir marta besh yil oldin qo'ng'iroq qilgan telefon raqamini aniq nomlashi mumkin edi. Bibliologlar - hind adabiyotining eng qadimgi yodgorligi asrlar davomida faqat hindlarning xotirasida saqlanib qolgan holda og'zaki ravishda etkazilgan. Ruhoniylar hali ham xalq eposini, Mahabxaraning barcha qo'shiqlarini 300 ming satrda eslashadi. Bu misollarning barchasi xotiraning cheksiz imkoniyatlarini aniq ko'rsatib turibdi.
Zamonaviy eng yirik matematik va kibernetik fon Neumann hisob-kitoblarni amalga oshirdi, bu esa, printsipial jihatdan, inson miyasi taxminan 10 20 birlik ma'lumotni saqlashi mumkinligini ko'rsatdi. Bu shuni anglatadiki, har birimiz dunyodagi eng yirik Rossiya Davlat kutubxonasining millionlab jildlarida mavjud bo'lgan barcha ma'lumotlarni eslay olamiz. Shuning uchun biz ishonch bilan xulosa qilishimiz mumkin: hech kim uning xotirasining chegarasini bilmaydi. Biz hech qachon o'z imkoniyatlarimiz chegarasiga yaqinlashmaganmiz va xotiradan uning imkoniyatlarining kichik bir qismidan foydalanamiz. Tabiat hammaga ulkan qarz bergan, ammo, afsuski, biz undan qanday foydalanishni bilmasligimiz uchun yoki intellektual gimnastika bilan shug'ullanishga dangasa bo'lganimiz uchun har doim ham foydalanmaymiz.
Bizning har bir tajribamiz, taassurotlarimiz yoki harakatlarimiz uzoq vaqt saqlanib qolishi, yana o'zini namoyon qilishi va ong ob'ektiga aylanishi mumkin bo'lgan iz qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda oldingi bilim, ma'lumot, ko'nikmalarni yo'qotmasdan ma'lumot to'plash imkonini beradigan o'tmish tajribasining izlarini bosib chiqarish, saqlash va keyinchalik tan olish va takrorlash tushuniladi. Shunday qilib, xotira murakkab aqliy jarayon bo'lib, bir-biri bilan bog'liq bo'lgan bir nechta shaxsiy jarayonlardan iborat. Xotira sub'ektning o'tmishini uning hozirgi va kelajagi bilan bog'laydi va rivojlanish va o'rganish asosidagi eng muhim kognitiv funktsiyadir.
Tanlangan mavzuning dolzarbligi xotirani, uning funktsiyalari va miya yarim korteksida sodir bo'ladigan jarayonlarni o'rganishga bo'lgan talab bo'ladi. Axir, ko'pchilik bu qanday mexanizm va u qanday ishlaydi deb hayron bo'ldi ?! Bizga kerakli ma'lumotlarni eslab qolish qobiliyatiga nima ta'sir qiladi? Olimlar shu va shunga o'xshash savollar ustida ishlamoqda va ularning natijalari tufayli biz xotira kabi murakkab aqliy jarayon haqida batafsil ma'lumot olishimiz mumkin.
I BOB. XOTIRA
I. XOTIRA TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA.
Xotira aqliy faoliyatning asosidir. Busiz tafakkur, ong, ong osti xulq-atvorining shakllanishi asoslarini tushunish mumkin emas. Shuning uchun insonni yaxshiroq tushunish uchun xotira haqida iloji boricha ko'proq bilish kerak.
Biz ilgari idrok etgan, hozir esa aqliy ravishda takrorlanadigan ob'ektlar yoki voqelik jarayonlarining tasvirlari tasvirlar deyiladi.
Xotira tasvirlari - bu bir paytlar hislarimizga ta'sir qilgan narsalar yoki hodisalarning takrorlanishi. Tasavvurning tasvirlari - biz hech qachon bunday birikmalarda yoki bunday shaklda sezmagan narsalarning tasviri. Tasavvurning namoyon bo'lishi ham o'tmishdagi in'ikoslarga asoslanadi, ammo bular faqat tasavvur yordamida biz yangi tasavvurlar yaratadigan materialdir.
Xotira assotsiatsiyalar yoki aloqalarga asoslanadi. Haqiqatda bog'langan narsa yoki hodisalar inson xotirasida bog'lanadi. Biz ushbu ob'ektlardan biri bilan uchrashib, u bilan bog'langan boshqasini eslay olamiz. Fiziologik nuqtai nazardan, assotsiatsiya vaqtinchalik asabiy aloqadir. Ikki xil assotsiatsiya mavjud: qo'shnilik, o'xshashlik va qarama-qarshilik bo'yicha. Qo'shnilik assotsiatsiyasi vaqt yoki makon bilan bog'liq bo'lgan ikkita hodisani birlashtiradi. Qo'shnilik bo'yicha bunday assotsiatsiya, masalan, alifboni yodlashda hosil bo'ladi: harfni nomlashda, undan keyingisi esga olinadi. O'xshashlik assotsiatsiyasi o'xshash xususiyatlarga ega bo'lgan ikkita hodisani bog'laydi: ulardan biri aytilsa, ikkinchisi esga olinadi.
Assotsiatsiya, aksincha, ikkita qarama-qarshi hodisani bog'laydi.
Bu turlardan tashqari murakkab assotsiatsiyalar-ma'nodagi assotsiatsiyalar mavjud; ularda ikkita hodisa bog'langan bo'lib, ular haqiqatda doimo bog'langan: qism va butun, jins va tur, sabab va oqibat. Bu bog'lanishlar, ma'nodagi assotsiatsiyalar bilimlarimizning asosini tashkil etadi.
Vaqtinchalik aloqani shakllantirish uchun ikki qo'zg'atuvchining vaqt o'tishi bilan takroriy mos kelishi kerak, assotsiatsiyani shakllantirish uchun takrorlash kerak. Ammo takrorlashning o'zi etarli emas. Ba'zan ko'p takrorlashlar natija bermaydi, ba'zan esa aksincha, agar miyaning miya yarim korteksida kuchli qo'zg'alish o'chog'i paydo bo'lgan bo'lsa, vaqtinchalik bog'lanishning shakllanishiga yordam beradigan bo'lsa, bir vaqtning o'zida aloqa paydo bo'ladi.
Uyushmani shakllantirishning muhim sharti - bu biznesni mustahkamlash, ya'ni. o'quvchilarning harakatlariga esda qolishi kerak bo'lgan narsalarni kiritish, ular tomonidan bilimlarni o'zlashtirish jarayonida qo'llash.
Miya po‘stida paydo bo‘lgan muvaqqat (shartli) bog‘lanishlar ko‘p yillargacha saqlanib turishi mumkin. Paydo bo‘lgan bu bog‘lanishlar vaqti-vaqti bilan takrorlanib, mustahkamlanib turilsa, u odamning butun umri bo‘yi saqlanib qolishi mumkin. Bu esa psixik faoliyatning zaruriy negizini tashkil qiladi.
Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi, balki ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay sharoitda yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi.
Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, o‘quvchilar maktabda o‘qitilayotgan narsalarini esda olib qoladilar, esda saqlaydilar va esga tushiradilar.
Kundalik tajribamiz ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalarning hammasi ham esimizga tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir.
Ta’sirotlarning ana shunday esda qoldirish va keyin esga tushirishning fiziologik asosi muvaqqat nerv bog‘lanishlaridir, bu muvaqqat bog‘lanishlarning hosil bo‘lish, mustahkamlanish va keyin jonlanish (tik-lanish) jarayonidir. Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi.
Eng avval bevosita idrok qilingan narsa va hodisalar (uylar, ko‘chalar, daraxtlar, hayvonlar va hokazolar)ning obrazlari esda olib qolinadi, saqlanib qoladi va esga tushadi. Ko‘rgan badiiy surat va rasmlar, eshitgan musiqa kuylari, ashulalar va hokazolar esda qoladi.
Ilgari idrok qilingan narsalarning esimizga tushgan obrazlari tasavvur deb ataladi. Bu xotiramizda saqlanib qolgan idrok obrazlari bo‘lib, mazmunan obrazli xotiraga taalluqlidir. Odam xotirasining asosiy mazmunini nutq-so‘z materiali tashkil etadi. Idrok qilingan narsa va hodisalarning nomlari, o‘qilgan matnlar, so‘zlar, gaplar boshqalarning nutqi esda olib qolinadi, esda saqlanib qoladi va esga tushiriladi. Lekin nutq esda olib qolinganda u yoki bu oddiy tovushlar birikish sistemalari emas, balki nutqda ifodalangan ma’no, o‘zi va boshqalarning fikrlari esda qoladi, saqlanadi va esga tushadi. So‘zlarning ma’no jihatdan mantiqiy sur’atda bir-biriga bog‘lanib, esda qolishi va esga tushishi mazmunan so‘z logik xotirasi bo‘lib, obrazli xotiraga nisbatan, ancha murakkab aqliy faoliyatdir. Biz ko‘ngildan kechirgan tuyg‘ular, har xil muskul va ishharakatlari ham xotira mazmunini tashkil qiladilar.
Shu sababli esda qoladigan materialning xilma-xil mazmuniga qarab, xotirani, odatda, obrazli, so‘z logik, emotsional (tuyg‘u-hissiyot) va harakat xotirasi kabi xillarga ajratiladi. Albatta, xotiraning ana shu xillarga bo‘linishi nisbiydir. Haqiqatda xotiraning shu hamma xillari bir-biri bilan chambarchas bog‘langan, bironta narsaning esimizda qolgan va keyin esimizga tushirilgan obrazi gap bilan ifodalanadi, har bir tuyg‘u-hissiyot bironta bir tasavvurga, yoki fikrga, yoki ish-harakatga va hokazolarga bog‘liq holda tug‘iladi.
Shunday qilib, ongimiz aks ettirgan narsalarni mustahkamlash, saqlab qolish va keyinchalik tiklash (esga tushirish) dan iborat bo‘lgan aqliy faoliyat xotira deyiladi.
Xotiraning ayrim jarayonlarini – esda olib qolish, esda saqlash va unutish, esga tushirish jarayonlarini ko‘rib chiqaylik.
II. XOTIRA JARAYONLARI.
ESDA OLIB QOLISH
Xotira faoliyati esda olib qolishdan boshlanadi. Biz hamisha bir narsa yoki hodisani idrok qilishimiz, biron narsa haqida o‘ylashimiz singari hamisha biron narsa yoki hodisani esda olib qolamiz. Esda olib qolish jarayoni eng avval miya po‘stida idrok qilinayotgan narsalarning–buyum, surat, so‘z, fikr va hokazolarning «izlari» hosil bo‘lishidan va ayni vaqtda esda olib qolinadigan material bilan kishida mavjud bilim va tajriba o‘rtasida, esda qoladigan materialning ayrim qismlari yoki elementlari o‘rtasida bog‘lanish vujudga kelishidan iboratdir.
Esda qolishning nerv-fiziologik asosi bosh miya po‘stida yangi muvaqqat nerv bog‘lanishlari hosil bo‘lishidan iboratdir.
Esda olib qolishning tezligi, to‘laligi, aniqligi va mustahkamligi har xil bo‘lishi mumkin. Esda qoldirishning bu sifatlari esga tushirishning tezligi, to‘laligi va aniqligiga, shuningdek, nechog‘li tez yoki sekin unutilishiga qarab aniqlanadi. Tez, to‘la va aniq esga tushirish va tezda unutib qo‘ymaslik esda qoldirishning eng yaxshi sifatlaridandir.
Jumladan, unutishning tezligiga qarab, esda qoldirishning mustahkam bo‘lish bo‘lmasligi aniqlanadi: puxta esda qolgan material sekin unutiladi yoki sira unutilmaydi. Shu sababli esda olib qolishning har xil sifati nimaga bog‘liq degan savolning tug‘ilishi tabiiydir. Xotiraning sifatini belgilovchi shartlarni bilish pedagogika uchun amaliy ahamiyatga ega, chunki bu shartlarni bilganda, eng mustahkam va eng tez esda qoldirishga erishmoq uchun nimalar qilish va nimalarni hisobga olish kerak ekani ma’lum bo‘ladi.
Turmushdagi kuzatishlar pedagogik amaliy va maxsus eksperimental tekshirishlar ko‘rsatishicha, esda qoldirishning sifatlari – uning tezligi, to‘laligi, aniqligi va puxtaligi, birinchidan, esda qoldirish xillariga, ikkinchidan, esda olib qolinayotgan materialga kishining (shaxsning) munosabatiga va uchinchidan, esda qoldirish uchun qo‘llanilgan maxsus metodik usul va priyomlarga bog‘liq bo‘lar ekan.
Biroq har holda esda mustahkam olib qolish, albatta, eng avval nerv sistemasining ahvoliga bog‘liqdir. Nerv sistemasi sog‘lom va tetik bo‘lsa, muvaqqat nerv bog‘lanishlar tezroq hosil bo‘lib, puxtaroq bo‘ladi, binobarin, esda olib qolish ham tez va puxtaroq bo‘ladi.

1. Esda olib qolish hollari


Esda qoldirish jarayonining asosida yotgan bog‘lanishlarning ikki xili ajratiladi. Bu bog‘lanishlarning qaysi biri asosiy o‘rin olganligiga qarab, assotsiativ va logik esda qoldirish xillari farq qilinadi.
Esda olib qolish faol jarayondir: bu faollik ikki xil bo‘ladi, shu sababli ixtiyorsiz va ixtiyoriy esda qoldirish xillari ajratiladi.
Assotsiativ esda qoldirish. Bir vaqtda va bir yerda birin-ketin idrok qilingan ikki yoki bir qancha narsa va hodisalarning obrazlari o‘rtasida miyada hosil bo‘ladigan bog‘lanish assotsiativ bog‘lanish yoki assotsiatsiya deyiladi. Ana shu yo‘sinda hosil bo‘lgan assotsiatsiya yondoshlik assotsiatsiyadir. Masalan, bironta ashulani eshita turib, ayni zamonda shu ashulani aytayotgan odamning o‘zini ham ko‘rsak, shu ashulani (uning kuyi va so‘zlarini) idrok qilish bilan birga, ashula aytib turgan kishining o‘zini ham idrok qilish o‘rtasida yondoshlik assotsiatsiya hosil bo‘ladi. Bunday assotsiatsiyaning bizda hosil bo‘lganligi shundan bilinadiki, ana shu ashulani takror eshitganimizda yoki uni esimizga tushirganimizda, ashulani aytgan odamning obrazi ham darrov ko‘z oldimizga keladi.
O‘xshashlik assotsiatsiyalar – idrok qilinayotgan narsa bilan esga olinadigan narsa o‘rtasida o‘xshash belgilar bo‘lganda vujudga keladigan bog‘lanishlardir. Qush bilan samolyot yoki tarkibida bir-biriga o‘xshash tovushlar bor so‘zlar o‘rtasidagi assotsiatsiyalar shu jumladandir.
Qarama-qarshilik (kontrakt) assotsiatsiyalar hozir idrok qilinayotgan narsa bilan ilgari idrok qilingan narsa o‘rtasida qarama-qarshilik yuz berganda hosil bo‘ladigan assotsiatsiyadir (masalan, yorug‘lik va qorong‘ilik).
O‘xshashlik va qarama-qarshilik asosidagi assotsiatsiyalar ko‘pincha tashqi, ahamiyatsiz va tasodifiy belgilar asosida hosil bo‘ladilar. Ular turli vaqtda esda olib qolingan tasavvurlar o‘rtasida ham hosil bo‘lishlari mumkin. Esda olib qolishda qancha ko‘p va xilma-xil assotsiatsiyalar voqea bo‘lsa, esda qoldirish ham shunchalik mustahkam bo‘ladi Ammofaqatgina assotsiativ bog‘lanishlar asosida esda qoldirish, xususan biror matnni shu asosda yod olish kam natija beradi. Yolg‘iz assotsiativ bog‘lanishlarga suyanib esda qoldirishni mexanik esda qoldirish deyiladi.
Materialni, uning ichki ma’nosini tushunmasdan va uni mustaqil o‘ylab chiqmasdan mana shu usulda yod olinsa, bu quruq takrorlashdangina iborat bo‘lib qoladi; bu usul ko‘p kuch sarf etishni talab qiladi-yu, ammo kam natija beradi va ko‘p hollarda foydasiz bo‘ladi.
Mexanik esda olib qolishning uchiga chiqqan usulini quruq yodlash deyiladi. Bu usul bilan yod olish matnni, so‘z va gaplarning ma’nosini tushunmasdan faqat ko‘p marta takrorlab borishdan iborat bo‘ladi.
Ma’nosiga tushunib yoki mantiqan (logik) esda qoldirish Ma’nosiga tushunib yoki mantiqan (logik) esda olib qolish jarayonida asosiy o‘rinda fikrlash jarayonlari turadi. Esda qoldirilayotgan materialning ayrim qismlari va elementlari o‘rtasidagi ma’no va logik (mantiqiy) bog‘lanishlarni fikr yuritish yo‘li bilan ochiladi. Ma’no bog‘lanishlarni ochish bironta narsaning obrazini oddiy esda olib qolish emas, balki narsa va hodisalarga xos bo‘lgan eng muhim va zaruriy bog‘lanishlarni ochish demakdir, bir guruh (sinf) doirasiga kirgan narsa va hodisalarning umumiy va muhim belgilarini, ular o‘rtasidagi sababi va natija
bog‘lanishlarini aniqlash demakdir.
Assotsiatsiyalar asosida esda olib qolish singari ma’nosiga tushunib esda qoldirish bevosita idrok qilinayotgan narsalar, buyumlar, tabiat hodisalari va hokazo obrazlarini xotirada mustahkamlash jarayonida ro‘y beradi. Ma’nosini tushunib esda olib qolish og‘zaki materialni – nutq va kitob matnini esda qoldirishda, ayniqsa, katta rol o‘ynaydi. Nutq tovushlari va nutq belgilari (harf, raqam va shu kabilar)ning bir-biri bilan bog‘lanishlarida ifodalangan ma’no, fikr idrok qilinadi, fikrlar o‘rtasidagi ichki mantiqiy bog‘lanishlar ochiladi va aniqlanadi, tushunib olinadi va mulohazalar yuritiladi.
Ta’lim-tarbiya ishida tushunib esda qoldirishning ahamiyatini doimo esda tutish zarur. O‘quvchilarni esda saqlab qolish zarur bo‘lgan materialning mazmunini yaxshi tushunib olib, so‘ngra uni o‘rganib olishga odatlantirish kerak.
Tafakkur bilan chambarchas bog‘langan nutq esda qoldirish jarayonida katta rol o‘ynaydi. Nutq esda olib qolinayotgan material (obyekt)gina bo‘lib qolmay, balki ham obrazli (aniq va ko‘rsatma), ham abstrakt materialni eng yaxshi esda qoldirishning juda muhim sharti hamdir.
Fiziologik jihatdan bu hodisa avval tarkib topgan nerv bog‘lanishlari sistemasining yangi nerv bog‘lanishlar voqe bo‘lishiga ta’sir etishi va esda qoladigan materialning xarakteri bilan izohlanadi. Chunonchi, ancha murakkab bog‘lanishlar hosil bo‘lishini talab qiladigan abstrakt-nazariy materialga nisbatan yaqqol ko‘rsatmali material tezroq va osonroq esda qoladi.

Ixtiyorsiz va ixtiyoriy esda qoldirish


Esda olib qolish ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo‘lmog‘i mumkin. Ixtiyorsiz esda qoldirish oldimizga hech qanday maqsad qo‘ymasdan, esga olinadigan materialni oldin belgilamasdan va maxsus usullar qo‘llamasdan, beixtiyor esda qoldirishdir. Masalan, biz, odatda, ko‘chada tasodifiy ko‘rgan kishilarning aft-basharasini, tasodifiy eshitib qolgan ba’zi gap va kuylarni beixtiyor esimizda (xotiramizda) saqlab qolamiz.
Ixtiyorsiz esda saqlab qolish bizning hayotimiz va faoliyatimizda juda katta o‘rin tutadi. Ayrim hollarda bironta yorqin obrazlar, so‘zlar, ayrim kishilarning aft-basharasi, o‘qilgan yoki eshitilgan jumlalar ixtiyorsiz ravishda esda olib qolinadi va xotirada uzoq saqlanib turadi. Esda olib qolinadigan material bizning ehtiyoj va manfaatimizga muvofiq bo‘lsa, bu material biz uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lsa, esimizda uzoq saqlanib turadi. Ixtiyorsiz esda olib qolishda hissiyot, ayniqsa, katta rol o‘ynaydi. Bizda bironta hissiyot tug‘diradigan material hissiyotimizgabhech bir ta’sir qilmaydigan materialga qaraganda esimizda ham tezroq, ham mustahkamroq o‘rnashib qoladi. Ba’zan esa beixtiyor esda qoldirish
ixtiyoriy esda qoldirishdan ko‘ra samaraliroq bo‘ladi.
Ixtiyorsiz esda olib qolish ixtiyoriy esda olib qolish jarayonidan batamom ayrilgan bo‘lmaydi: ko‘pincha ixtiyoriy esda qoldirishda ixtiyorsiz esda olib qolish yuz beradi yoki esda olib qolinadigan material biror amaliy faoliyat tarkibiga kirgan bo‘ladi.
Ixtiyoriy esda qoldirish ko‘zda tutilgan maqsadga muvofiq, tanlangan materialni ongli ravishda kuch berib maxsus esda qoldirishdir. Ixtiyoriy esda qoldirishda materialni puxta esda saqlab qolish maqsadida biz maxsus usullardan foydalanamiz: diqqatimizni to‘playmiz, idrok qilingan materialni takrorlaymiz, uning mazmunini o‘qib olish uchun harakat qilamiz, ilgarigi tajriba va bilimlarimiz bilan uni bog‘laymiz va hokazo.
Sistematik ravishda esda qoldirish yodlab olish, o‘rganib olish deyiladi. Bizning o‘quv ishlarimiz – bilimlarni o‘zlashtirish, tegishli ko‘nikma va malakalar hosil qilish asosan ixtiyoriy esda qoldirish yo‘li bilan bo‘ladi. Yodlab, o‘rganib olish-tartib bilan esda qoldirish demakdir.
Ixtiyoriy esda qoldirish anglab-bilib esda qoldirishdir. Ixtiyoriy esda qoldirishning nerv-fiziologik asosi birinchi signal sistemasi bilan o‘zaro munosabatda ikkinchi signal hosil bo‘ladigan bog‘lanishlardir.
Ixtiyoriy (irodaviy) esda olib qolish eng samarali va puxta esda qoldirishdir. Bunda esda olib qolish maqsadini ko‘zda tutishning esda olib qolish lozim bo‘lgan materialni tanlashning o‘ziyoq uni eng samarali yo‘sinda esda qoldirishga sabab bo‘ladi. Esda olib qolishda ma’lum materialni xotirada qoldirish zarur va kerak ekanini tushunish ahamiyatga egadir. Esda olib qolishga jazm qilish, maqsadni ko‘zlash, kerak materialnintanlash, motivatsiya (nima maqsad bilan esda qoldirish kerakligini bilish)
– bularning hammasi tafakkur faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli ixtiyoriy esda qoldirish asosan ma’nosiga tushunib, ongli va binobarin, eng unumli ravishda esda qoldirishdir. Assotsiativ va ma’no bog‘lanishlari ham ixtiyoriy, ham ixtiyorsiz
esda olib qolishda yuz beradi, deyish mumkin. Bunda assotsiatsiyalar ularning nerv-fiziologik asoslari bilan birga dastlabki va universal bog‘lanishlardir. «Muvaqqat nerv bog‘lanishlar, – deb yozadi I. P. Pavlov,
– hayvonot olamida va bizning o‘zimizda ham bo‘ladigan eng umumiy (universal) fiziologik hodisadir. Shu bilan birga u psixik hodisa hamdir.
Turli-tuman harakat, taassurot yo bo‘lmasa harflar, so‘zlar va fikrlar o‘rtasida paydo bo‘ladigan bog‘lanishlardirki, bu bog‘lanishlarni psixologlar assotsiatsiya deb aytadilar». Ixtiyoriy esda qoldirish jarayonida asosiy o‘rinni ish «qiladigan hukm va tushuncha» shaklida ifodalanadigan ma’no bog‘lanishlari ham assotsiatsiyalar asosida hosil bo‘ladi.

2. Esda olib qolinayotgan materialga shaxsning munosabati


Esda olib qolishning muvaffaqiyati ko‘p darajada esda olib qolinayotgan materialga yoki shu material bilan aloqasi bo‘lgan faoliyatga shaxsning ijobiy munosabati bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu munosabat qiziqish, diqqat-e’tibor tarzida namoyon bo‘ladi. Qiziqish muvaffaqiyatli esda qoldirishning eng birinchi shartlaridandir. Bizda qiziqish tug‘dirgan narsa tezroq va mustahkamroq esda qoladi. Biz, odatda, bizni qiziqtirmaydigan narsalarga e’tibor bermaymiz va ularni hatto payqamaymiz. O‘quvchilar qiziqqan, o‘zlari «sevgan» fanlarining mazmunini puxta o‘qib olishlarini har bir pedagog yaxshi biladi. Bu aytilganlardan ta’lim-tarbiya ishida mana bunday xulosa chiqadi: o‘quv materialini o‘quvchilarning xotirasida mahkam o‘rnatish uchun maktabda ta’lim ishini shunday olib borish
kerakki, har bir fan o‘quvchilarda qiziqish, havas tug‘diradigan bo‘lsin.
Esda qoldiriladigan materialga qiziqish, diqqatimizni shu materialga qaratadi, his-tuyg‘umizga ta’sir qiladi, zavqlantiradi va beixtiyor esda qoldirish jarayonlarini kuchaytiradi.
Qiziqish esda qoldiriladigan materialni, shaxsning o‘zi va jamiyat uchun ahamiyatini tushunish bilan bog‘liq bo‘lsa, esda qoldirish samaraliroq bo‘ladi. Diqqat esda mustahkam saqlab qolishning zaruriy shartidir. Diqqat esga olish lozim bo‘lgan materialga nechog‘li kuchli sur’atda qaratilgan bo‘lsa, u shunchalik tez va puxta esda qoladi, chunki diqqatning nerv-fiziologik asosi miya po‘stining bir qismida kuchli qo‘zg‘alish (optimal qo‘zg‘alish) o‘chog‘ining paydo bo‘lishidir. Ana shunday qo‘zg‘alish paydo bo‘lishi bilan yangi nerv bog‘lanishlar tezroq hosil bo‘lib, mahkam saqlanib qoladi. Ko‘pincha, ayrim kishilarning o‘z xotirasining zaifligi, tez va puxta esda saqlab qololmasligi to‘g‘risidagi shikoyatlari analiz qilib ko‘rilganda, esda yaxshi saqlab qololmasliklarining sababi ular diqqatining bo‘shligida, tarqoqligida, miya po‘stidagi tegishli qo‘zg‘alish o‘choqlarining zaifligida ekanligi ma’lum bo‘ladi. Bunday kishilar diqqatlarini bir nuqtaga jamlab qunt bilan ishlashga harakat qilishlari bilan ulardagi xotira ham kuchaya boradi.
Esda qoldirish usuli hayot va faoliyatning turli hollarida biror muddatgacha nimanidir qisqa yoki uzoq vaqtgacha esda qoldirishga to‘g‘ri keladi. Biz shunga asoslanib esda olib qolish qisqa, uzoq muddatli va operativ xotira deb ajratamiz. Shunday qilib, esda qoldirish usuliga yoki maqsadiga ko‘ra xotira qisqa muddatli va uzoq muddatliga bo‘linadi.
Muayyan (qisqa) vaqtdan keyin takror tiklash (eslash) maqsadida kerakli materialning esda saqlab qolingan vaqtlardagi xotira, qisqa muddatli xotira deb ataladi, qisqa muddatli xotira bir lahzali xotiradir.
Chunki bunda material bir marta idrok qilinadi. Shundan keyin esa esda qolgan material qisqa muddatli xotiraga misol bo‘ladi. Ongda uning keyingi eslab qolinishi (saqlanishi)ga hech qanday zaruriyat yo‘q. Masalan, odam ishdan qayta turib yo‘l-yo‘lakay bir qancha ishlar qilishni: pochtaga kirish, xat tashlash, do‘kondagi yangi kitoblarni ko‘zdan kechirish, non hamda shakar va shuning singarilar sotib olishni belgilab oladi.
O‘quv tajribasida shunday hodisalar bo‘lib turadi. Ba’zi bir o‘quvchilar darsga yoki imtihonga tayyorlanar ekanlar, kerakli o‘quv materialini shunday usulda, ya’ni bu materialni faqat darsda yoki imtihonda eslash uchungina yod oladilar.
Qisqa muddatli xotira shunday holda, ya’ni kishi o‘ziga berilgan qandaydir vazifani aniq bajarganida namoyon bo‘ladi. Xotiraning bu turini boshqacha qilib operativ xotira deyiladi. Xotira faoliyatning shunday turlarida, ya’ni kerakli materialni va, ayniqsa, o‘quv materialini uzoq muddatgacha va butunlay esda saqlab qolishda uzoq muddatli xotira tariqasida namoyon bo‘ladi. Odatda har qanday o‘quv materiali ana shu usulda o‘zlashtirib olinadi.
Uzoq muddatli xotira maqsad asosida takrorlash orqali esda olib qolishdir. Material qancha ko‘p, ongli takrorlanilsa u esimizda uzoq saqlanadi va kerak vaqtida osonlikcha esga tushadi.
Operativ xotira esa – odamning shu vaqtdagi ish-harakatlari uchun xizmat qiluvchi xotira jarayoni. U inson bajarayotgan har bir yaqqol harakatlardan erishiladigan natijaning shart-sharoitlaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchi materialni yaxshi esda qoldirish uchun uni qismlarga ajratib mutolaa qiladi, yoki eng asosiy mazmun tagiga chizib qo‘yadi yoki yon daftarchasiga asosiy joylarini yozib oladi, materialni bir-biriga bog‘lab esda qoldirish mumkin. Natijada u qiyin materialni ham osonlikcha o‘zlashtirishi mumkin.
Esda qolish usuli qandaydir biror muddat va sifatga ham ta’sir etib esda qoldirishni mustahkamlaydi. Maxsus eksperimentlarda isbot qilinganki, kishining: «esimda uzoq saqlayman» yoki «esimdan aslo chiqarmayman» deb jazm qilgan narsasi xotirada mahkam o‘rnashib qolar ekan. Aksincha, qisqa bir muddat uchun (masalan, navbatdagi imtihonni berish uchun) esda qoldirishga jazm qilingan material tez unutiladi.
Bundan shu xulosa kelib chiqadiki, o‘qituvchi ta’lim jarayonida darsni tushuntirganida, uyga vazifa topshirganida, o‘quvchi bilimini tekshirganida hamisha ma’lum ta’rif, qoida, parcha, tarix sanalari va shu kabilarni puxta va doimo esda saqlab qolishning zarurligini uqtirib bormog‘i lozim.
Darsni so‘raganda savolni faqat o‘tgan safargi topshiriq yuzasidangina berib qolmay, balki bundan oldin o‘tilgan materialdan ham savol berish kerak, bunday qilish o‘quvchilarni har bir yangi darsni doimo puxta esda saqlash maqsadi bilan o‘qishga odatlantiradi. Bunday qilish o‘quvchilarning o‘quv materialini puxtaroq esda qoldirishlariga yordam beradi.

3. Esda olib qolishda qo‘llaniladigan maxsus metodik usullar


Materialning tez va puxta esda olib qolinishi, ko‘p darajada, biz esda olib qolish maqsadida foydalanadigan alohida metodik usullarga bog‘liq bo‘ladi. Esda olib qolinayotgan materialni idrok qilish usullari, takrorlash va hokazolar shu jumladagi usullardir.
Puxta esda olib qolish shartlari
Tez va puxta esda qoldirish eng avvalo esga olinadigan materialning qanday idrok qilinishiga bog‘liq. Tez, ravshan va raso, aniq idrok qilingan narsa, odatda, esda tez va mahkam saqlanib qoladi. Shuning uchun ham idrokning sifatini belgilovchi shart ayni vaqtda xotiraning sifatini ham, ya’ni uning tezligini va puxta bo‘lishini ham belgilaydi.
Shunisi ham muhimki, materialni idrok qilishda qancha ko‘p sezgi organlari ishtirok etsa, material ham shuncha tez va puxta esda qoladi. Masalan, o‘quvchilar o‘quv materialini eshitish organlari vositasi bilan idrok qilib qolmay (faqat o‘qituvchining darsiga, sheriklarining baland ovoz bilan o‘qishiga quloq solish bilangina cheklanib qolmay), balki ko‘rish organlari vositasi bilan (darslikni o‘qish, undagi rasmlarni ko‘rish, turli ko‘rsatma qurollardan foydalanish), shuningdek, muskul harakatlari (yozib olish, so‘zlarni baland ovoz bilan aytish, o‘z ichida shivirlab aytish) vositasi bilan ham idrok qilganlarida, bu materialni yaxshi va mustahkam eslab qoladilar.
Takrorlash: Bosh miya po‘stida yangi puxta bog‘lanishlar hosil bo‘lmog‘i uchun taassurotlar bir necha marta takrorlanishi shart. Bironta material qancha ko‘p takrorlansa, shuncha mahkam esda qolishini hamma biladi. Takrorlash esda qoldirishning puxtaligiga ta’sir qiladigan eng muhim shartlardan biridir. Ammo takrorlash har doim ham samarali bo‘lavermaydi. Ba’zan takrorlash hech qanday natija bermasligi mumkin.
Takrorlashning bir necha turlari bo‘lib, ularning natijalari ham turlichadir. Avvalo passiv va faol takrorlash usullarini farq qilish lozim. Passiv takrorlash ayni bir materialni idrok qilishning o‘zini takrorlayverishdir. Passiv takrorlash ayni bir narsani bir necha karra ko‘zdan kechirish, o‘qib chiqish yoki eshitish demakdir. Ana shu tariqa takrorlash (ba’zan ko‘p marta takrorlansa ham) ko‘p vaqtlarda uncha katta natija bermaydi.
Faol takrorlash materialni esga tushirish asosida takrorlashdir. Faol takrorlash idrok qilingan materialni, masalan, o‘qilgan, eshitilgan materialni bir necha marta esga tushirib takrorlash demakdir. Kitobdan ko‘zni uzmasdan takror-takror o‘qib yod olishdan ko‘ra, faol qaytarish eng yaxshi natija beradigan usuldir. Shu sababli, o‘quvchi bir-ikki marta o‘qib chiqilgan materialni kitobga nazar solmasdan og‘zaki takrorlasa, material tezroq va puxtaroq esda qoladi. Esga olinayotgan materialni
boshqa bir kishiga gapirib berish mustahkam esda qoldirish uchun katta ahamiyatga egadir.
Sidirg‘asiga takrorlash bilan taqsimlab takrorlash. Materialni faol usuldami, passiv usuldami, baribir, yo sidirg‘asiga, ya’ni orada ma’lum vaqt o‘tkazmay takrorlash, yoki taqsimlab, ya’ni orada ma’lum vaqt o‘tkazib takrorlash mumkin. Orada ma’lum vaqt o‘tkazib takrorlash, sidirg‘asiga, to‘xtovsiz takrorlayverishga qaraganda, hiyla natija berar ekan. Bir talay maxsus tajribalar shuni isbot qildiki, orada vaqt o‘tkazib takrorlaganda materialni puxta esda qoldirish uchun takrorlash ancha kamroq talab qilinar ekan.
Esda olib qolishda materialni taqsim qilish usulining ham ahamiyati katta: materialni yaxlit yoki parchalarga bo‘lib esda qoldirish mumkin.
Material tushunarli va hajmi kichikroq bo‘lsa, yaxlit esda olib qolinishi ma’qul. Material katta bo‘lsa (masalan, katta bir she’r, doston), uni parchalarga bo‘lib, avval bir parchasini, keyin boshqa parchalarini birin-ketin yodlab olish kerak. Materialni taqsim qilganda, uning har bir parchasi tugal bir ma’no berishiga, mazmuni to‘liq bo‘lishiga albatta rioya qilish kerak.

III. ESGA TUSHIRISH VA UNING XILLARI


O‘tmishda idrok qilingan narsalarning his-tuyg‘u, fikr va ish-hara- katlarning ongimizda qaytadan tiklanishini esga tushirish deyiladi.
Esga tushirishning nerv-fiziologik asosi bosh miya po‘stida ilgari hosil bo‘lgan nerv bog‘lanishlarining qo‘zg‘alishidir.
Esga tushirishning: tanish, eslash, bevosita eslash, oradan ma’lum bir vaqt o‘tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy eslash xillari bo‘ladi. Tanish va eslash. Ilgari idrok qilingan narsa va hodisalarni takror idrok qilganda, u narsa yoki hodisa esga tushadi, ana shuni tanish deymiz.
Oshnamizni yoki uyni tanish deganimizda, buning ma’nosi biz shu oshnamizni yoki uyni ilgari ko‘rganimizda hosil bo‘lgan obraz, his va fikrlarning oshnamizni yoki uyni ikkinchi ko‘rganimizda ongimizda tiklanishi demakdir.
Tanish aniq (to‘liq) va noaniq (yarim-yorti) bo‘lmog‘i mumkin.
Yarim metr taniganimizda shu narsani idrok qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi bir tasavvur, his va fikrlargina g‘ira-shira esimizga tushadi, biz bu narsa bizga notanish emasligini his qilamiz, xolos. Lekin bu tasavvur va fikrlar xuddi shu narsani ilgari ko‘rganimizda tug‘ilgan tasavvur va fikrlarga bog‘lanmagan holda esimizga tushadi: masalan, bir odam ko‘zimizga issiq ko‘rinadi-yu, ammo uni qachon, qayerda ko‘rganimizni eslay olmaymiz.
Yarim-yorti tanishda shu narsa, umuman nima uchundir tanish ekani his qilinadi, lekin to‘liq esga tushmay turadi.
To‘liq, aniq tanishda esa shu paytda idrok qilinayotgan bir narsaga doir ilgari hosil bo‘lgan tasavvur va fikrlar ongimizda tiklanadi. Ana shu tasavvur va fikrlar bir talay boshqa tasavvur va fikrlar bilan bog‘lanib esga tushaveradi. Bunday holda biz shu narsani qayerda va qachon ko‘rganimizni ham bemalol eslay olamiz. Masalan, biz bir kishi bilan uchrashganimizda uning o‘zini ham taniymiz va ilgari u bilan qayerda, qanday sharoitda uchrashganimizni, nima to‘g‘risida gaplashganimizni va hokazolarni ravshan eslay olamiz. Ko‘pincha, yarim-yorti tanish, umuman tanish ekanini his qilish bir necha vaqtdan keyin to‘la, aniq
tanishga o‘tadi. Bunga shu narsa bilan ilgari uchrashgan yerni ikkinchi ko‘rish yoki shu narsani ilgari qayerda ko‘rganimizning esga tushirilishi yordam beradi.
Tanish jarayonida idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o‘ynaydi. Narsaning nomi bilan shu narsaning o‘zi o‘rtasida juda mahkam assotsiatsiya hosil bo‘ladi va biron narsaning nomi esga tushganda shu narsaga aloqasi bo‘lgan juda ko‘p boshqa tasavvurlar ko‘z oldimizga keladi. Masalan, biz bir kishi bilan uchrashib qolganimizda uni tanib yeta olmasak, familiyasini eshitish bilan darrov kim ekani esimizga tushadi.
Tanish ma’lum darajada har bir idrok jarayonining tarkibiy elementidir.
Eslash narsani, uning o‘zini shu paytda idrok qilmay turib, esga tushirishdir. Eslaganda xotirada qolgan obraz, his va fikrlar shu paytda sezgi organlarining ishtirokidan tashqari esga tushadi. Masalan, biz bo‘lib o‘tgan voqealarni, o‘rganib olgan she’rni ana shunday esimizga tushiramiz. Tanish singari, eslash ham, to‘lalik va aniqlik jihatdan har xil bo‘lmog‘i mumkin. Esda qolgan narsa qisman esga tushsa, buni yarim- yorti eslash deymiz. Ammo esga tushgan materialning mazmuni esda qolgan materialga ma’lum darajada muvofiq bo‘lmasa, buni noaniq eslash deymiz.
Materialning muayyan mazmuni bilan birga, bu material qachon, qayerda va qanday sharoitda esda olib qolinganligi ham aniq esga tushsa xotirlash mukammal va to‘la-to‘kis bo‘ladi.
Eslash jarayoni tanish bilan mahkam bog‘langan. Kundalik faoliyatimizda, ayniqsa, o‘quv ishida, esga tushirish jarayoni ko‘pincha tanishdan boshlanadi va shundan keyin esga keladi. Ko‘p hollarda bironta narsani mumkin qadar aniq va to‘la eslash uchun tanish momentlardan foydalanish kerak bo‘lib qoladi, o‘qilganni yoddan aytib berganda kitobga ahyon-ahyon ko‘z tashlash, o‘qituvchining yordamchi savoli shu jumladandir. O‘rganib-bilib olish jarayonida tanish – esga olinadigan materialni takror idrok qilish vositasi bilan mustahkamlanishidir.

Bevosita va oradan ma’lum bir vaqt o‘tkazib esga tushirish


Bevosita eslash va vaqt o‘tkazib esga tushirish ham tanish, ham eslash shaklida bo‘lmog‘i mumkin. Bevosita esga tushirish deb materialni idrok qilish ketidanoq, ya’ni esga olib qolish bilan esga tushirish o‘rtasidagi paytda ongimizda esga olinadigan materialdan boshqa hech qanday jara- yon yuz bermaganda bo‘ladigan esga tushirishni aytiladi. Esga olish jarayonida biz ana shu xil esga tushirishdan, odatda, texnik bir usul tariqasida foydalanamiz. Masalan, she’rni yod olganimizda biz, odatda, bir necha satrni o‘qigach, kitobga qaramasdan takrorlaymiz, ya’ni bevosita esga tushiramiz. Kishi biror topshiriqni tez bajarganda muayyan bir qarorga kelib, uni darrov amalga oshirganda bevosita esga tushirish yuz bergan bo‘ladi.
Bevosita esga tushirishdan iborat bo‘lgan xotira faoliyati ba’zan qisqa muddatli yoki operativ xotira tarzida namoyon bo‘ladi. Yaxlit-yaxlit parchalarni ana shu usulda bevosita esga tushirish esda olib qolish jarayonini jadallashtirishi mumkin. Bir karra ko‘zdan kechirilgan yoki eshitilgan materialning bevosita esga tushirilgan miqdoriga qarab, xotiraning ko‘lami (hajmi) aniqlanadi.
Materialning ko‘p qismini bevosita esga tushira oladigan kishining xotira ko‘lami keng hisoblanadi. Xotiraning ko‘lamini, masalan, quyidagicha aniqlasa bo‘ladi: sinalayotgan kishiga bir necha so‘z yoki raqamlardan iborat materialni o‘qib chiqish yoki eshitish va so‘ngra bu materialni darrov to‘la-to‘kis va berilgan tartibda esga tushirish kerakligi uqtiriladi.
Sinalayotgan kishining materialni qanchalik to‘la va tartibini aynan saqlab esga tushira olishiga qarab, uning xotira ko‘lami aniqlanadi. 6-7 raqam- dan yoki so‘zdan 1-2 tasigina esga tushirilsa, xotiraning ko‘lami tor hisoblanadi, 5-6 raqamni yoki so‘zni eslab aytilsa xotiraning ko‘lami keng hisoblanadi. Xotira ko‘lamini mashq qilish yo‘li bilan o‘stirish (kengaytirish) mumkin.
Vaqt o‘tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsani oradan bir qancha, ba’zan ancha ko‘p vaqt o‘tkazib esga tushirishdirki, shu orada ongimizdan boshqa jarayonlar (fikr-tuyg‘ular, tasavvur va shu kabilar) ham o‘tgan bo‘ladi. Masalan, hayotimizda bundan bir necha yillar ilgari bo‘lib o‘tgan voqealarni ana shu tariqa eslaymiz. O‘quvchining sinfda darsdan berilgan savolga javob bera turib, bundan bir necha kun yoki bir necha soat ilgari o‘rganib-bilib olganlarini xotirlashi ham shu jum ladandir. Xotira faoliyatining asosiy xizmati vaqt o‘tkazib esga tushirishdadir. Xotiraning qiymati ham shundaki, biz xotira tufayli esda qolgan materialni ma’lum muddatdan keyin ham eslash imkoniyatiga ega bo‘lamiz va binobarin, tajriba to‘play olamiz hamda hosil bo‘lgan tajribani esimizda uzoq vaqtgacha saqlab tura va undan foydalana olamiz. Xotiraning shu xususiyati tufayli biz bilim va malakalar hosil qilamiz va bu bilim hamda malakalardan zarur bo‘lgan holda bemalol foydalana olamiz.

Ixtiyorsiz va ixtiyoriy esga tushirish


Esga tushirish ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo‘ladi. Ixtiyorsiz esga tushirish o‘z oldiga ma’lum bir maqsad qo‘ymasdan, esga tushirish uchun material tanlamasdan va zo‘r bermasdan esga tushirishdir. Biron narsani beixtiyor eslaganda o‘z-o‘zidan esga tushib qoladi. Ammo Haqiqatda o‘zidan sababsiz hech narsa vujudga kelmaydi, albatta. Beixtiyor esga tushirish ham hamisha bironta sabab bilan bo‘ladi. Bironta narsaning idrok qilinishi, bironta tasavvur yoki fikrning tug‘ilishi beixtiyor eslashga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, «maktab» degan so‘zni eshitgan yoki
o‘qiganda bizning ko‘z o‘ngimizda maktabning ichki ko‘rinishi, o‘quvchilar, o‘qituvchilar va shu kabilar beixtiyor gavdalanadi, shular to‘g‘risida tasavvur tug‘iladi. Paydo bo‘lgan bir tasavvur yoki fikr boshqa bir tasavvur yoki fikrni uyg‘otmog‘i, bu fikr va tasavvurlar o‘z navbatida yana boshqa fikr va tasavvurlarni tug‘dirmog‘i mumkin va hokazo.
Tasavvur va fikrlarning ana shu tariqa beixtiyor tug‘ilib turishi tartibsiz sodir bo‘lmaydi, balki ma’lum bir tartib asosida sodir bo‘ladi. Bu tartib esda olinib qolishda hosil bo‘ladigan assotsiatsiyalar bilan belgilanadi. Shu sababli, beixtiyor esga tushirish yondashlik, o‘xshashlik, qarama-qarshilik assotsiatsiyalari asosida bo‘lishi mumkin.
Yondashlik assotsiatsiyasi. Bu assotsiatsiya asosida avvalo tasavvurlar tug‘iladi. Ilgari ayni bir vaqtda yoki ketma-ket idrok qilingan va esda olib qolingan narsalardan biri keyinchalik tasavvur qilinsa, bu tasavvur ikkinchi narsa haqidagi tasavvurning tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, biz ilgari A, B, D, E, F degan harflarni ayni bir vaqtda yoki ketma-ket idrok qilib, agar bu narsalar mustahkam esda qolgan bo‘lsa, A ni ikkinchi marta ko‘rganimizda, bizda beixtiyor B haqida, so‘ngra D, E haqidagi tasavvurlar ham tug‘iladi va hokazo. Daraxt degan so‘zni eshitganimizda, bizda daraxtning tanasi, shoxlari, barglari, o‘rmonzorlar haqida tasavvur paydo bo‘ladi.
O‘xshashlik assotsiatsiyasi umumiy (o‘xshash) belgilari bo‘lgan tasavvurlarning bir-birini tug‘dirishidir. Bironta narsani idrok yoki tasavvur qilinganda, shunga o‘xshagan boshqa bir narsa ham beixtiyor tasavvur qilinadi. Masalan, oshnamizning suratini ko‘rar ekanmiz, uning obrazi ko‘z oldimizda gavdalanadi.
O‘xshashlik assotsiatsiyasi biror narsa yoki hodisaning obrazi yoki bu haqida tug‘ilgan fikr boshqa bir shunga o‘xshash narsani eslatganda voqe bo‘ladi. Masalan, ko‘p hollarda suhbatdoshlar boshdan kechirilgan, eshitgan, shohid bo‘lgan va o‘zlari xuddi o‘xshash vaziyatlarda ishtirok qilgan turli voqealarni beixtiyor esga tushiradilar. Turli voqealarda, urushda, ovda va umuman, biror sarguzasht va shu kabilarda ishtirok qilganlari haqidagi hikoyalar o‘xshatish asosida beixtiyor esga tushirish shu jumladandir. O‘xshashlik assotsiatsiyasi poetik metaforalar yaratishda, masalan, to‘lqinlar shovqinini olomon shov-shuviga, majnuntolni majnun kishi obraziga o‘xshatish kabi hollarda katta rol o‘ynaydi.
Qarama-qarshilik assotsiatsiyasi – bironta narsa yoki hodisalar to‘g‘risidagi tasavvur yoki fikrlar o‘ziga qarama-qarshi fikr va tasavvurlarning tug‘ilishiga sabab bo‘lishidir. Masalan, qish-yoz haqida, oq-qora, katta-kichik, yoshlik-qarilik haqida tasavvur uyg‘onishi mumkin va hokazo.
Maxsus o‘tkazilgan tajriba va oddiy kuzatishlar ko‘rsatganidek, beixtiyor eslash jarayonida eng ko‘p o‘rinni yondashlik assotsiatsiyasi ishg‘ol qilar ekan. O‘xshashlik va qarama-qarshilik assotsiatsiyalari esa kamroq uchrab turar ekan.
Shunday qilib, assotsiatsiyalar esda olib qolishning qonuniy shartidir, ayni zamonda xotirada o‘rnashib qolgan materialni ham esga tushirish yo‘llaridir.
Ixtiyorsiz va ixtiyoriy esga tushirish va idrok qilish jarayonida ayrim so‘zlar, gaplar, fikr va ish-harakatlar o‘rtasida yangi va murakkabroq assotsiatsiyalar sistemasi vujudga keladi. Sabab bilan natijaning bog‘lanishlari, grammatik qoidalar bilan yozuv o‘rtasidagi va arifmetik qoidalar bilan hisob amallari o‘rtasida hosil bo‘ladigan bog‘lanishlar shu jumladandir. Assotsiatsiya jarayonlari har xil tezlikda voqe bo‘ladi.
Assotsiatsiyaning tezligi ma’lum bir vaqt ichida yuz berib, ongimizda almashib turadigan fikr yoki tasavvurlar miqdori bilan belgilanadi.
Assotsiatsiyalar tezligi alohida asbob-xronoskop bilan aniqlanadi va soniyaning o‘n yoki yuzdan bir hissasi bilan o‘lchanadi.
Assotsiatsiyalarning tezlik darajasi bir talay sabablarga; nerv sistemasi- holatiga, esga tushadigan narsaning ongimizda nechog‘li mustahkam
o‘rnashib qolganligiga, kishining kayfiyati, his-tuyg‘ulari va shu kabilarga bog‘liq bo‘ladi.
Ixtiyorsiz idrok qilish singari, ixtiyorsiz esga tushirish ham bizda doimo bo‘lib turadigan jarayondir. Har bir idrokimiz tarkibiga o‘tmishdagi tajriba va mavjud bilimlarimizning qandaydir bir elementi albatta kirgan bo‘ladi. Xayol, tafakkur va nutq jarayonlari faqat ixtiyorsiz esga tushadigan tasavvur va fikrlarimizga bog‘langan holda voqe bo‘ladi.
Ixtiyoriy esga tushirish – biron maqsad bilan esga olinishi kerak bo‘lgan materialni tanlab, harakat qilib, maxsus esga tushirish demakdir.
Bunda, asosan, assotsiatsiya yo‘li bilan esga tushirilgan materialdan faqat maqsad uchun kerak bo‘lgani maxsus tanlanadi. Tanlashning o‘zi va esga tushirmoqchi bo‘lgan narsani sistemaga solish esa tafakkur ishidir.
Ixtiyoriy esga tushirish bilib, anglab esga tushirishdir. Biroq, u assotsiatsiyalar va ixtiyorsiz tug‘iladigan momentlardan ayrilgan holda voqe bo‘lmaydi. Masalan, tarixiy voqealarni, tarix sanalarini, tarixiy shaxslarning ismlarini, ma’lum joylarning nomlarini, har xil ta’riflarni, qoidalarni va shu kabilarni ixtiyoriy esga tushiriladi. O‘quvchi darslarni ana shu tariqa esga tushiradi. Ixtiyoriy esga tushirishda ham materialni esda olib qolish jarayonida hosil bo‘lgan assotsiatsiyalar katta rol o‘ynaydi.
Ixtiyoriy esga tushirish, odatda, assotsiatsiya jarayonlariga va faol fikrlashga bog‘liq holda yuz beradi.
Esga tushirishda ko‘pincha qiynalib qolish hollari bo‘ladi va esga tushirish jarayoni to‘xtalib qolgandek bo‘ladi. Biz ba’zan kerak bo‘lib qolgan bir narsani, masalan, bir kishining ism-familiyasini, biror joyning nomini, grammatika yoki matematika ta’riflarini va hokazolarni esga tushirish uchun birmuncha kirishamiz. Bunday hollarda biz, odatda, har xil yordamchi usullardan foydalanamiz. Bir kishining esimizdan chiqazib qo‘ygan familiyasini eslamoqchi bo‘lib, bir qancha familiyalarni atayin aytib chiqamiz, har xil buyumlar nomini tilga olamiz, alfavitning ayrim harflarini aytib qaraymiz, shu kishi bilan oxirgi marta qachon, qayerda ko‘rishganligimizni xotirlashga harakat qilamiz. Eslab topish uchun maxsus usullardan foydalanishning yaqqol misoli A. P. Chexovning «Yilqibop familiya» nomli hikoyasida ko‘rish mumkin.
Shu singari qiynalish eslashdagina emas, balki tanish jarayonida ham uchrab turadi. Ana shunday qiynalib arang eslashni xotiraga keltirish deyiladi.
Kuzatishlardan ma’lum bo‘lganidek, ixtiyorsiz esda qolgan kitob matni, ixtiyoriy esga olib qolingandagiday to‘liq va aniq esga tushmaydi.
Bu faqat keyinchalik esga tushirish maqsadini ko‘zlamay ixtiyorsiz esda qoldirish xususiyatlari bilangina emas, balki ixtiyorsiz esda olib qolingan narsani keyin esga tushirishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan ham izohlanadi.

IV. ESDA SAQLASH VA UNUTISH


Idrok qilingan narsalar miyamizda o‘rnashib qolishi, esimizda turishi
tufayli turli usulda esimizga tushishi mumkin.
Esda saqlash deyilganda, ilgari tug‘ilgan taassurot, fikr, his-tuyg‘u va ish-harakatlarning jonlanib, takrorlanib turishga moyillik paydo qilishi va mustahkamlanishini tushunamiz. Ana shunday moyillikning hosil bo‘lishi va mustahkamlanib qolishiga sabab nerv sistemasining plastiklik deb ataluvchi alohida xususiyatga ega bo‘lishidir. Shuning uchun ham nerv sistemasi ilgari bo‘lib o‘tgan taassurotlarni takrorlashga (tiklashga) tayyor turadi.
Unutish hodisasini ilgarilari esda olib qolingan narsalarning ongimizdan tamomila yo‘qolishi, ya’ni uni esda tutishga batamom qarama-qarshi jarayon deb tushuniladi. Ammo bunday deb tushunish uncha asosli emas.
Shuni esda tutish kerakki, esga tushirish faqat xotiraga keltirish usuli bilangina emas, balki tanish vositasi bilan ham voqe bo‘ladigan jarayondir. Biz ilgarilari esda qoldirgan har bir narsani keyinchalik qay darajada bo‘lmasin tanib olamiz. Bundan tashqari, har bir idrokda tanib olish elementi bor. Demak, xotiramizda ixtiyoriy esga tushiriladigan narsadan ko‘ra xayolda ko‘p narsa saqlanib turar ekan.
So‘ngra, biz o‘qib olgan material, biz uni esda olib qolgan vaqtda mazmunan va shaklan qanday bo‘lgan bo‘lsa, albatta aynan shunday
saqlanib turavermaydi. Lekin bir qancha narsalar, masalan, odatlanilgan
ish-harakat, ko‘paytirish jadvali, matematika va grammatikaga oid har
xil ta’riflar, she’rlar, telefon nomerlari va shu kabilar esimizda mazmunan
va shaklan o‘zgarmasdan aynan saqlanib turishi mumkin. Ammo ko‘p
narsa esimizda aynan saqlanib qolmaydi, biz ba’zan esa esda aynan
saqlab qolish kamdan kam uchraydi, deb o‘ylaymiz.
Ammo esda qolgan hamma materialni to‘la-to‘kis va aynan esga
tushirish mumkin emasligidan, shu material esimizda saqlanib qolmaydi,
degan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Esda qoldirilayotgan material, uni
yodga olib qolish va esda saqlab turish jarayonida qaytadan tuziladi,
rekonstruksiya qilinadi. Rekonstruksiya, ko‘pincha xotira mahsuli
143

to‘g‘risida fikrimizning faol ishlashi natijasida voqe bo‘ladi. Xotirada


qolgan material kishining ongida mustaqil «ishlab chiqilgandan» keyin
shaxsning o‘z xazinasi bo‘lib qolgandagina xotira qiymatli sifatga ega
bo‘ladi.
Unutish deb, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolishni,
shuningdek, zarur bo‘lgan narsani shu onda esga tushira olmaslikni
tushunamiz. Unutilgan deb, esda saqlanib qolmagan narsani emas, balki
shu paytda esga tushira olmagan, esga tushish uchun qulay sharoit mavjud
bo‘lmagan narsani aytamiz. Shuning uchun, unutish – esda saqlash-
ning aksi bo‘lgan jarayon bo‘lmay, balki esga tushirishning aksi bo‘lgan
jarayondir. Unutishning nerv-fiziologik asosi muvaqqat bog‘lanishlarning
tormozlanishidir.
Unutish darajasi har xil bo‘ladi. Materialni tamom yoki qisman unu-
tish mumkin, ya’ni material butunlay esdan chiqib ketadi yoki uning
faqat bir qismi unutiladi.
Material tez orada yoki birmuncha vaqtdan keyin unutilishi mumkin.
Biror narsa ancha vaqtgacha unutilib turilishi mumkin, ya’ni bir narsani
ancha vaqtgacha xotiraga keltira olmay turishimiz mumkin. Odatda,
unutish vaqtincha bo‘ladi, biz shu paytda zarur bo‘lgan bir narsani darrov
eslay olmaymiz, ammo bir necha vaqtdan keyin u esimizga tushadi. Bu
hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg‘ul bo‘lganda
miya po‘stining tegishli nerv hujayralarida charchash yuz beradi va
charchash haddan oshishi natijasida nerv hujayralarida ehtiyot yuzasidan
saqlovchi tormozlanish paydo bo‘ladi va vaqtincha esdan chiqarish ro‘y
beradi. Bir necha vaqt o‘tgandan keyin charchash tugaydi, dam olgan
nerv hujayralari normal ishlay boshlaydi va vaqtincha unutilgan narsa
esga tushishi mumkin bo‘ladi.
Materialni o‘qib-o‘rganib olinganidan keyinoq uni yaxshi xotirlay
olmaslik, ammo orada bir necha vaqt o‘tgandan keyin uni to‘la xotirlay
olishlikning sababi materialni o‘qib-o‘rganib olish jarayonida ro‘y bera-
digan charchashlikda bo‘lsa kerak.
Biror materialning unutilishiga uning ketidan esda olib qolgan ma-
terial ta’sir etadi. Kuzatishlardan ma’lumki, hozirgina yod olingan ma-
terialni esga tushirishga, uning ketidan esga olingan biror material
to‘sqinlik qilar ekan. Bu hodisa retrofaol (teskari amal qiluvchi)
tormozlanish deb ataladi.
Biror materialni o‘rganib esda qoldirgandan keyin unga o‘xshagan
boshqa material yod olinsa, retrofaol tormozlanishning salbiy ta’siri,
ayniqsa, ravshan seziladi.
Ammo shunday hollar ham bo‘ladi: oldin yod olingan material undan
keyingisini esda olib qolishga salbiy ta’sir qiladi. Buni profaol tormozla-
nish hodisasi deyiladi. Retrofaol va profaol tormozlanish hodisalari max-
144

sus o‘tkazilgan tajriba yo‘li bilan professor A.A. Smirnov tomonidan


tekshirilgan.
Xotirada qolgan materialni esdan chiqib ketish darajasi yana shu
materialdan keyin anglab olingan materialning mazmuni qanchalik boy
va yangi bo‘lishiga ham bog‘liqdir. Agar ilgari esda olib qolingan material
bilan undan keyin esda olib qilingan material o‘rtasida chuqur bog‘lanish
hosil bo‘lsa, ilgari esda olib qolingan material osonroq esga tushadi va
tez orada esdan chiqib ketmaydi, bora-bora esdan chiqadi. Masalan,
ma’lum biron soatga doir bilimlarni sistemali suratda va ma’nosiga
tushunib anglab olgan kishi, odatda, shu bilimlarni qisman esdan
chiqaradi va oradan ancha vaqt o‘tgach unutadi. Kishi biron sohaga
doir qancha ko‘p bilim olsa, bu bilimlar shuncha puxta bo‘ladi hamda
juda oz qismi unutiladi, umuman esa bora-bora unutiladi.
Materialning tez esdan chiqish-chiqmasligi yana bu materialning
amalga tatbiq qilinish-qilinmasligiga ham bog‘liqdir. O‘qib-bilib olingan
narsa amalda ishlatilsa, binobarin, takrorlab turilsa, tez unutilmaydi
yoki hech ham esdan chiqmaydi. Biz ona tilimizni unutmaymiz, chunki
doimo shu tilda so‘zlashamiz. Shuningdek, kasbimizga aloqasi bo‘lgan
bilim, ko‘nikma va malakalar ham unutilmaydi, chunki biz ulardan
hamisha foydalanib turamiz. Va, aksincha, egallab olingan bilim va
malakalarni turmush tajribamizda ishlatmay qo‘ysak, bu bilim va
malakalarni tez esdan chiqazib qo‘yamiz. Agar o‘z ona tilimizda uzoq
vaqt gapirmay yursak yoki o‘z kasbimizni tashlab qo‘ysak, hatto ona
tilimizdagi so‘zlarni va kasbga bog‘liq bo‘lgan bilim va malakalarni ham
unuta boshlaymiz.
Esda qolgan materialning esdan tez chiqish-chiqmasligi yana shu
materialga bo‘lgan qiziqishning naqadar barqaror bo‘lishiga ham
bog‘liqdir. Qiziqish-havas tug‘diradigan narsa ustida kishi o‘z diqqatini
faol to‘playdi, bu narsa haqida ko‘proq o‘ylaydi, uni ko‘proq eslaydi.
Shu sababli, ma’lum bir narsaga qiziqish-havas hanuz saqlanib tursa,
bu narsa unutilmaydi, yoki uzoq vaqt o‘tgach unutiladi, agar havas
yo‘qolsa, material tez unutiladi. Masalan, bir odam ancha vaqt tarix
bilan qiziqib yurib, bu sohada ma’lum bilimga ega bo‘lsa, keyin bu
bilimlar darrov unutilmay, bora-bora unutiladi.
Biz uchun o‘z dolzarb ahamiyatini va qimmatini yo‘qotgan narsa
tezroq esdan chiqadi. Bu xil unutishlarning nerv-fiziologik asosi ichki
(yoki shartli) tormozlanishdan, ya’ni amaliy ahamiyati bo‘lgan
qo‘zg‘ovchilar bilan mustahkamlanib turmagan muvaqqat
bog‘lanishlarning yo‘qolishi (so‘nishi)dan iboratdir.
Esdan chiqarib qo‘yish-qo‘ymaslik hiyla darajada nerv sistemasining
ahvoliga bog‘liq bo‘ladi. Charchash yoki kasaldan keyin nerv sistemasi-
ning bo‘shashishi natijasida ba’zan unutish juda kuchayadi.
145

Biz esimizda olib qolgan narsalar, vaqt o‘tishi bilan, ma’lum darajada


unutilib boradi. Shu sababli, unutishning oldini olish, unutishga qarshi
kurashish, ayniqsa, o‘qish jarayonida bunga qarshi choralar ko‘rib borish
kerak. Buning uchun, o‘rganib, bilib olgan materialni vaqti-vaqti bilan
takrorlab turish lozim. Esda qoldiriladigan materialni undan keyin olingan
bilim bilan, hosil qilingan bilimni amaliyot bilan bog‘lab borish kerak,
har bir kishi nimaiki zarur va qiymatga ega bo‘lsa, shuni o‘qib-o‘rganib
olishga o‘zida barqaror va xilma-xil qiziqish, havas o‘stirib bormog‘i
lozim.
Maktab ta’limining amaliy hayot bilan bog‘lab olib borilishi bilim
va ko‘nikmalarni puxta o‘zlashtirishning muhim sharti va shuningdek,
unutishga qarshi kurashish vositasi bo‘lmog‘i kerak.

V. XOTIRA TASAVVURLARI HAQIDA TUSHUNCHA


Tasavvur va idrok
Xotira tasavvurlari haqida tushuncha.
Xotiraning asosiy ko‘rinishlaridan biri obrazlarni esga tushirishdir.
Biz shu onning o‘zida idroq qilmagan narsalar va hodisalarning obrazini
tasavvur deymiz.
Tasavvur oldin idrok qilingan narsalarning ko‘z oldimizga kelgan
obrazlaridir. Idrok obrazlari voqelikda mavjud narsa va hodisalarning
obrazlari bo‘lganligidan, tasavvurlar ham xuddi shu narsa va hodisalarni
aks ettiradi. Ammo idrok bilan tasavvur o‘rtasida kattagina farq bor.
Idrok narsa va hodisalarning sezgi organlariga bevosita ta’sir qilishi natija-
sida tug‘iladi.
Xotira tasavvurlari esa ilgari sezilgan va idrok qilingan narsalar aso-
sida, sezgi organlarimizning bevosita faoliyatisiz hosil bo‘ladi. Biz ilgarilari
ko‘rgan (idrok qilgan) bir narsaning obrazini ko‘zimizni yumib turib
ko‘z o‘ngimizga keltira olamiz. Ilgarilari eshitgan bir kuyni, biror bu-
yumning og‘ir-yengilligini tasavvur qilmog‘imiz mumkin.
Tasavvur qilishning fiziologik asosi shartli reflekslarning hosil
bo‘lishida bosh miya po‘stida paydo bo‘lgan «izlar»ning jonlanishidir.
Odamda tasavvur tug‘diradigan spetsifik qo‘zg‘ovchi so‘zdir. So‘z
bilan tasvirlash orqali turli tasavvurlar tug‘iladi. Masalan, bizga shaxsan
tanish bo‘lgan bir kishining ismini eshitib qolganimizda uning obrazi
(tasavvuri) darrov ko‘z oldimizga keladi. Tasavvurlar ravshanlik yoki
boshqacha qilib aytganda, yaqqollik darajasi jihatidan idrok obrazlaridan
farq qiladi, tasavvurlar idrok obrazlaridan ancha noravshan, xiraroq
bo‘ladi. Ilgari idrok qilingan narsalar haqidagi tasavvurlar, shu
narsalarning o‘zini bevosita idrok qilganda hosil bo‘lgan obrazlarga
qaraganda, uncha to‘liq, ravshan va aniq bo‘lmaydi. Tasavvur bironta
146

narsani ko‘pincha to‘la-to‘kis, barcha tomonlari va sifatlari bilan aynan


aks ettira olmaydi. Tasavvurning bu xususiyatini tasavvurning fragmentligi
deb ataladi. Masalan, biz ayrim kishilarni tasavvur qilganimizda, goh
yuz-ko‘zini, goho ovozini, goho ust-boshini va hokazolarni ko‘z
oldimizga keltiramiz. Tasavvurlar ko‘pincha idrok obrazlarini bir qadar
o‘zgartirish asosida tarkib topadi. Ko‘p hollarda tasavvurning mazmuniga
idrok qilingan narsaning o‘zida bo‘lmagan xayol obrazlari, fikr va hislar
qo‘shiladi.
Nihoyat, idrok obrazlari bilan tasavvur o‘rtasida barqarorlik jihatidan
ham farq bor. Tasavvur qilingan obraz barqaror bo‘lmaydi, o‘zgarib
turadi, idrok obrazlari esa ularning muvofiq bo‘lgan narsalar sezgi
organlariga ta’sir qilishdan to‘xtamaguncha, ongimizda barqaror saqlanib
turadi. Tasavvurlar boshqa tasavvur, fikr, his va ish-harakatlar bilan,
idrok qilinayotgan narsalar bilan bog‘liq holda ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz
(assotsiatsiya yo‘li bilan) tug‘iladi. Tug‘ilgan tasavvurlar ongimizda,
ko‘pincha, barqaror, uzoq saqlanib turmaydi, balki yangi tasavvurlar
bilan almashinib turadi.
Tasavvurlar sifat jihatdan bir-biridan farq qiladi. Tasavvurning sifati
uning idrok obraziga naqadar aynan o‘xshashlik darajasiga bog‘liqdir.
Tasavvur qancha to‘liq, ravshan va aniq bo‘lsa, u idrok obraziga shun-
chalik yaqinlashadi. Tasavvurning sifatlari deyilganda, ularning to‘laligi,
ravshanligi, aniqligi va yaqqolligini tushunamiz. Ba’zi bir narsa yoki
o‘tmishdagi biron voqea haqida tasavvurlarimiz, ayniqsa, to‘la va ravshan
bo‘ladi. Demak, bunday tasavvurlarning mazmuni tasavvur qilinayotgan
narsaning eng ko‘p sifat va alomatlarini qamrab olgan bo‘ladi. Masalan,
bironta narsani xotiramizga tushirganimizda: «xuddi hozirgina bo‘lganday
ko‘z oldimda turibdi», «boyagi ashula hozir ham xuddi qulog‘imga eshi-
tilayotgandek tuyuladi» deb gapiramiz. Aksincha, noaniq, noravshan va
xiraroq tasavvurlar ham bo‘ladi. Demak, bunday tasavvurlarning maz-
muni tasavvur qilinadigan narsaning faqat ba’zi bir va ko‘pincha uncha
muhim bo‘lmagan belgilarinigina aks ettiradi. Bu xil tasavvurlar ko‘pincha
faqat narsaning umumiy sxemasi shaklida gavdalanadi.
Tasavvur sifatlarida odamlarning individual xususiyatlari namoyon
bo‘ladi, qachondir idrok qilingan xuddi bir narsa yoki hodisani har kim
o‘ziyoq idrok qiladi. Tasavvurning shu xil farqlari odamning kasbiga,
qiziqish-havasiga, xarakter va qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Ayrim kishi-
larda tasavvur obrazlarning yaqqolligi va ravshanligi qariyb idrok obraz-
lari darajasigacha yetadi. Shu daraja ravshan yaqqol tasavvurlarini ey-
detik obrazlar deb ataladi. Tasavvurlari shu xildagi odamlarni esa
eydetiklar deyiladi.
Tasavvurning sifati odamning yoshiga ham qaraydi. Katta yoshli
odamlarning tasavvuriga qaraganda bolalarning tasavvur obrazlari ancha
147

yaqqol va ravshan bo‘ladi, yosh bolalar o‘rtasida eydetiklar, ayniqsa,


ko‘p uchraydi.

Tasavvur xillari


Bizda turli-tuman tasavvurlar tug‘iladi. Idrok singari tasavvurlar ham
sezgi organlariga muvofiq turlarga bo‘linadi. Shu sababli, tasavvurlar
ko‘rish, eshitish, hid bilish, maza (ta’m) bilish, teri sezgisi, harorat,
muskul-harakat, umumiy-organik tasavvurlarga bo‘linadi. Tasavvurlarda
aks etadigan voqelik sohalariga qarab ham tasavvurlar bir-biridan
farqlanadi. Masalan, tabiat, jamiyat, texnika, fazo, vaqt va shu kabilar
to‘g‘risidagi tasavvurlar shular qatoridagi tasavvurlardir. Nihoyat,
tasavvurlar yana yakka va umumiy tasavvur xillariga bo‘linadi.
Yakka tasavvur deb, bironta yakka narsa yoki hodisaning obrazini
tasavvur qilishga aytiladi. Masalan, mening o‘z stolim, bironta oshnam,
yurgan ko‘cham haqidagi tasavvurlarim yakka tasavvurlardandir.
Umumiy tasavvur deyilganda, bir-biriga o‘xshagan, bir guruhga kir-
gan narsalarning umumiy obrazini tushunamiz. Umuman uy, umuman
hayvon, umuman daraxt, umuman o‘simlik haqidagi tasavvur shu jum-
ladandir. Bunda ko‘z o‘ngimizga yakka bir hayvon yoki daraxt haqidagi
tasavvur kelmay, balki umuman hayvon va umuman daraxt obrazlari
ko‘z oldimizga keladi.
Albatta, umumiy tasavvur bir talay bir-biriga o‘xshagan yakka narsa-
larni idrok qilish natijasida hosil bo‘ladi. Shunday qilib, bir-biriga
o‘xshagan narsalarni tasavvur qilganda umumiylashtirish jarayoni yuz
beradi. Umumiy tasavvurlarning paydo bo‘lishida faqat ko‘p marta
takrorlanib turgan idrok jarayonigina katta rol o‘ynab qolmay, balki
xayol hamda tafakkur bilan nutq ham katta rol o‘ynaydi.
Har bir umumiy tasavvur bizda yakka tasavvur sifatida tug‘iladi va
bir guruh yoki sinfga kirgan narsalarni aks ettiradi.

VI. XOTIRADAGI INDIVIDUAL


FARQLAR (XOTIRA TIPLARI)
Har kimning o‘ziga xos xotira xususiyatlari bor. Har kimning xotirasi-
dagi farq xotiraning kuchida ifodalanadi, ma’lumki, xotirasi kuchli va
xotirasi zaif odamlar bor. A. S. Pushkinning zamondoshlaridan biri:
«Bir sahifa she’rni yod aytib berish uchun Pushkinga bu she’rni bir-ikki
marta o‘qib chiqish kifoya qilardi» deb gapirganligi ma’lum. Kompozitor
Motsart bir-ikki marta eshitgan murakkab musiqa asarini esida qoldira
olganligi va keyinchalik shu asarni notaga aynan yod ko‘chira olganligi
ma’lum.
Kompozitor Balakirevning ham xotirasi nihoyatda kuchli bo‘lgan.
148

Bir kuni u Chaykovskiydan simfoniya asarlaridan birini chalib berishni


iltimos qilganda, Chaykovskiy o‘zining shu simfoniyasini eslay olmagach,
Balakirev Chaykovskiyning bu simfoniyasini konsertda bir marta eshit-
gan bo‘lsa ham, fortepianoda bexato, aynan chalib bergan.
Xotiraning sifati (kuchi) ga ko‘pincha faqat esda olib qolish tezligiga
qarab baho beradilar. Bunday fikr, ayniqsa, maktab o‘quvchilariga nis-
batan ko‘p tarqalgandir. O‘quvchi tez yod olar ekan, demak, uning
xotirasi kuchli va aksincha, sekin esda olib qolar ekan – xotirasi bo‘sh.
Ammo bunday qarash noto‘g‘ri. Faqat esda olib qolish tezligiga qarab,
xotiraning kuchli-kuchsizligiga baho berish yaramaydi.
Xotiraning kuchli-kuchsiz bo‘lishini biz ham esda qoldirish va ham
esdan chiqarib, ham ishning tezlik darajasiga qarab bilamiz. Tez esga
olib, sekin, bora-bora unutish kuchli xotiraning xarakterli xususiyati
bo‘lsa, sekin esda olib qolish va tez esdan chiqarib qo‘yish kuchsiz
xotira belgilaridandir. Ana shu xotira sifatlarining nerv-fiziologik asosi
muvaqqat nerv bog‘lanishlarining hosil bo‘lishiga va ularning qanday
ishlab turishiga xos xususiyatlaridan iborat.
Esda olib qolish tezligi va esdan chiqarib qo‘yish tezligiga qarab,
har kimning xotirasidagi eng asosiy individual farqni aniqlab olish
mumkin. Bu farqlar quyidagilardan iborat.

Esda qoldirish Unutish


1-tip. Tez Sekin
2-tip. Sekin Sekin
3-tip. Tez Tez
4-tip. Sekin Tez

Xotiraning ana shu xillarini o‘quvchilarda ham ko‘rish mumkin.


Ba’zi o‘quvchilar birinchi tipga kiradilar, bunday o‘quvchilarning xotirasi
kuchli, ayniqsa, samarali bo‘ladi; ular materialni, darsni tez bilib oladilar,
buning uchun ularga materialni bir marta eshitish yoki bir karra o‘qib
chiqish kifoya, shu bilan birga, material bora-bora esdan chiqadi va
materialni bu o‘quvchilar to‘la-to‘kis hamda yanglishmasdan, raso esga
tushiradilar. Bu tipdagi o‘quvchilarning xotirasi yaqqol sezilib turadi.
Xotirasi ikkinchi tipdagi o‘quvchilar materialni sekinroq bilib oladi-
lar, lekin uzoq esdan chiqarmaydilar. Ular materialni o‘rganib olish
uchun ko‘proq kuch sarf qilib, uni maxsus usullar yordami bilan
takrorlaydilar, qayta-qayta o‘qiydilar, eshitadilar, yozib oladilar, sxemasini
chizadilar va hokazo; materialni puxta bilib oladilar va shu sababli, uni
tez esdan chiqarmaydilar. Xotiraning natijali bo‘lishi jihatidan ular
birinchi tipdagi o‘quvchilardan qolishmaydilar.
149

Uchinchi tip – tez bilib olish va tez unutish xususiyati bilan ajraladi.


Bu tipga kirgan o‘quvchilar materialni ko‘rish, eshitish, o‘qituvchining
og‘zidan chiqishi bilanoq ilib olganday darrov bilib oladilar va keyinroq
uni to‘la-to‘kis aytib bera oladilar. Ammo bu tariqa bilib olish va esga
tushirish uzoqqa bormaydi. Bir necha vaqt (odatda, ikki yoki uch kun)
o‘tgandan keyin materialni unutib qo‘yadilar: juda qiynalib, yarim yorti
esga tushiradilar. Shunday qilib ular tez bilib olsalar ham, natijasizdir,
chunki ular materialni tez unutadilar. Bunday o‘quvchilarga materialni
tez-tez takrorlab turishni maslahat berish, individual topshiriqlar berib,
ularni tez-tez tekshirib turish lozim.
To‘rtinchi tip xotiraning zaif tipidir. Bu tipdagi o‘quvchilar materi-
alni juda sekinlik bilan bilib oladilar va tez unutadilar. Bu o‘quvchilar
materialni o‘rganib olish uchun ko‘p kuch, vaqt sarf qiladilar, lekin
ularning mehnati kam natija beradi, ular materialni yarim-yorti va chala
esga tushiradilar hamda uni tez esdan chiqarib qo‘yadilar. Xotiraning
bu tipi o‘z vaqtida bironta sabab bilan maktabga qatnamagan va o‘qishdan
orqada qolib ketgan bolalarda uchraydi. Ulardagi xotiraning zaif bo‘lishiga
bironta nerv-miya kasalining asorati ta’sir qilgan bo‘lishi ham mumkin.
Bunday o‘quvchilar anchagacha individual yordamga muhtoj bo‘ladilar.
Ularga darslarni qanday o‘qish to‘g‘risida tegishli maslahat va alohida
topshiriqlar berish lozim, ularni faqat nazorat qilib qo‘ya qolmay, balki
ularga materialni o‘rganib olishda bir necha vaqt davomida bevosita
yordam ham berib turish kerak. Tajriba ko‘rsatganidek, to‘g‘ri tarbiya
natijasida, bir necha vaqt o‘tgandan keyin, bunday o‘quvchilarning
xotirasi tuzaladi va ular ham ikkinchi tipdagi o‘quvchilardan qolishmay,
materialni mustaqil o‘rganishga qobil bo‘lib qoladilar. Ammo bunday
hol kasallik oqibatida ro‘y bergan bo‘lsa, tegishli davolash choralarini
ko‘rish zarur bo‘ladi.
Xotiraning naqadar kuchli bo‘lishi xotira mazmuniga qarab bilinadi.
Xotira mazmunsiz bo‘la olmaydi. Biz hamisha muayyan bir narsani
esda qoldiramiz, muayyan bir narsani xotirlaymiz va muayyan bir narsani
unutib qo‘yamiz.
Xotira ilmning hamma sohalarida barobar kuchli bo‘lavermaydi.
Bir xil odamlar adabiyotga doir materialni, bir xil odamlar matematikaga
oid materialni va hokazoni yaxshiroq esda olib qoladilar. Bu xususiyatni
o‘quvchilarda ham ko‘rish mumkin. Xotiraning shu xususiyati ko‘p dara-
jada o‘quvchilarning ishga munosabati, o‘quv fanlaridan ba’zilariga qizi-
qishi va ko‘proq e’tibor berishi bilan belgilanadi. Shuning uchun ham
o‘quvchilarning xotirasini o‘stirish va boyitish maqsadida ularda maktabda
o‘tiladigan har bir fanga qiziqish-havas uyg‘otish lozim. Faqat bir xil
mashg‘ulotga bir xil fanga qiziqish xotiraning bir tomonlama o‘sishiga
sabab bo‘ladi.
150

Esda olib qolinadigan material qaysi bir analizator vositasi bilan


idrok qilinishiga qarab ham xotira xillari bir-biridan farq qiladi. Ba’zi
kishilar har narsani ko‘rib idrok qilsalar, masalan, o‘z kuchlari bilan
o‘qisalar tezroq va puxtaroq esda qoldiradilar. Bu yo‘l ular uchun eng
qulay va natijali yo‘ldir. Boshqa birovlar eshitib idrok qilsalar, masalan,
materialni o‘zlari emas, balki boshqa birovning o‘qiganini, so‘zlab
berganini eshitib tursalar, yaxshiroq uqib oladilar. Ba’zi kishilar esa
materialni yozib olish, rasmini chizish, mehnat harakatlari vositasi bilan
tezroq va puxtaroq esda olib qoladilar.
Ana shu xususiyatlarga qarab, xotirani ko‘rish, eshitish, harakat (mo-
tor) tiplariga ajratiladi. Lekin xotiraning ana shunday sof tiplari kam
uchraydi. Ko‘p kishilarning xotirasi aralash tipdagi, ya’ni ko‘rish-harakat
(bunisi eng ko‘p uchraydi), harakat-eshitish yoki ko‘rish-eshitish tipdagi
xotiradir. Shunga muvofiq ko‘rish, eshitish yoki muskul harakat
tasavvurlari ham bir-biridan farq qilinib, ba’zi kishilarda shu xil
tasavvurlardan biri ustunlik qiladi. Xotiraning yana neytral (befarq) tipi
ham ajratiladi. Xotirasi shu tipda bo‘lgan odam farq qilmasdan ko‘rish
orqali ham, eshitish orqali va muskul harakati orqali ham idrok qilingan
narsalarni bemalol esida qoldiraveradi.
Xotiraning ana shu individual xususiyatlari tug‘ma va o‘zgarmaydigan,
barqaror qattiq o‘rnashib qolgan narsa emas. Bu xususiyatlar ham tur-
mush tajribasida va ta’lim-tarbiya jarayonida vujudga keladi. Ta’lim-
tarbiya ishining vazifalaridan biri o‘quvchilarda xotiraning hamma
xillarini, ya’ni ko‘rish, eshitish, harakat tiplarini ham baravar o‘stirishdan
iborat bo‘lmog‘i kerakki, natijada o‘quvchilar o‘zlari o‘qigan, eshitgan,
yozib olgan, rasmini chizgan narsalarini tez va puxta uqib olishga qobil
bo‘lsinlar.
Lekin aytilganlardan, hamma o‘quvchilarda neytral xotirani paydo
qilish mumkin, degan xulosa chiqarish yaramaydi, chunki xotira
xususiyatlari faqat o‘quv-tarbiya jarayonida tarkib topib qolmay, balki
maktabdan tashqi amaliy jarayonda ham tarkib topadi. Shu sababli,
o‘quvchilarda hosil bo‘lgan xotira xususiyatlarini ularning xotirasini
o‘stirish ishida nazarga olish talab qilinadi.
Xotiraga oid individual xususiyatlarning vujudga kelishiga odamning
kasb-kori ham ancha ta’sir ko‘rsatadi. Chunonchi, rassomlarda ko‘rish
xotirasi, musiqachilarda eshitish xotirasi va hokazo ko‘proq taraqqiy
qilgan bo‘ladi.

VII. XOTIRANING AHAMIYATI


Xotira inson hayotida g‘oyat katta ahamiyatga egadir. Xotira tufayli
ongimizda faqat hozirgi paytdagi narsalar, hodisalar aks etib qolmay,
151

balki o‘tmishda idrok qilingan narsa va hodisalar, kechirgan tuyg‘u,


fikrlar ham aks etadi. Xotiraga ega bo‘lmaganimizda edi biz shu paytda
idrok qilinayotgan narsa va hodisalarnigina aks ettirar edik, shu bilan
birga, idrok qilinayotgan narsa va hodisalar hamma vaqt bizga yangi,
notanishdek ko‘rinar edi. Odam xotira tufayli malaka va ko‘nikmalar
hosil qiladi, bilimini boyitadi va saviyasini kengaytiradi. Xotira boshqa
psixik jarayonlarning faoliyati va taraqqiysi uchun katta ahamiyatga egadir.
Idrok to‘g‘risidagi bobda biz, xotira idrokimizni boyitadi, deb ko‘rsatib
o‘tgan edik. Xotira mahsuli bo‘lgan tasavvur, shuningdek, fikr bilim va
bizning tajribalarimiz xotiramizda mustahkam o‘rnashib qolsa, bu bilan
xayol, tafakkur, nutq, iroda va his faoliyati hamda taraqqiysi uchun
sharoit ta’minlangan bo‘ladi.
Odamning tasavvurlari boyligi va xotirasida mustahkam o‘rnashib
qolgan bilimlari boyligi qanchalik boy bo‘lsa, uning idroki ham shun-
chalik mazmundor, to‘la, aniq bo‘ladi. Xayol, tafakkur, nutq va
irodasining faoliyati ham samarali bo‘ladi.
Xotira inson faoliyatining hamma xillarida ancha muhim rol o‘ynaydi.
Hatto yosh bolalar ham agar ularda ba’zi bir bilim, ko‘nikma va malakalar
bo‘lsagina o‘ynay oladilar, bo‘lmasa o‘ynay olmaydilar. Har qanday
mehnat xoh jismoniy, xoh aqliy mehnat zarur bilim, malaka va
ko‘nikmalar mavjud bo‘lganidagina amalga oshmog‘i mumkin.
Xotiraning ahamiyati ta’lim ishlarida, ayniqsa, yaqqol ko‘rinadi.
Maktabdagi ta’lim ishlarining eng birinchi va asosiy vazifasi o‘quvchilarni
fanlar asosi bilimi bilan qurollantirish, boyitishdir. Xotirada mukammal
bilmay turib fan asoslarini o‘qib olish mumkin emas. Maktablarda ta’lim
ishlari shunday yo‘lga qo‘yilmog‘i kerakki, o‘quvchilarga o‘qitilayotgan
material ularning xotirasida mustahkam saqlanib qoladigan bo‘lsin. Shu
sababdan, o‘qituvchi ta’lim jarayonida o‘z o‘quvchilarini o‘rganib, har
bir o‘quvchisini yaxshi bilishi, jumladan, har bir o‘quvchisining xotirasi
qanday ekanligini, bu xotiraning qanday o‘sib borayotganligini, xotira-
ning o‘sishiga nimalar sabab bo‘layotganini va o‘quvchilarning xotirasini
maktab ta’limi ishlari jarayonida qanday yo‘l va vositalar bilan o‘stirish
kerakligini bilmog‘i lozim.
Yüklə 49,89 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə