Xülasə Bu çalışma, təsirləri bax m ndan müasir dünyan n


 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s



Yüklə 0,49 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/8
tarix17.09.2018
ölçüsü0,49 Mb.
#68753
1   2   3   4   5   6   7   8

1929 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s

ı

əbəb və nəticələr bax m ndan m

ı

üqayisəsi 

Number 30, 2010

 

49 

girmiş, banklarda iflaslar yaşanmış, toplam 

istehlak  və  sərmayələrdə  sürətli  azalmalar 

mediana gəlmişdir (AĞDAN-ŞƏN, 2002:5). 

Dunilla ticarət həcmi daralarkən, kredit ər-

zindəki  azalmalə  xarici  sərmayə  ax nlar  

ı

dayanma nöqtəsinə gəlmişdir. Böhran nəti-



cəsiylə işsizlik nisbətindəki əhəmiyyətli sə-

viyyədə art m və qiymətlərin ümumi səviy-

yəsindəki  azalmalər  meydana  gəlmişdir. 

Böhran n ən böyük xərci işsizlik nisbətində 

artım  olaraq  görünmüşdür.  Məsələn  1929-

1933-cü illər arasında işsizlərin say  Ameri-

kada təxminən 13 milyon, Avropada isə təx-

minən  30  milyona  qalxmışdır.  ABŞ-da  işçi 

potensial n n  dördd

ı

ə  biri  işsiz  qalmışdır. 



Başda  Avropa  ve  Şimali  Amerika  ölkələri 

olmaqla  daha  çox  sənayeləşmiş  ölkələrə 

təsir edən böhran, q sa zamanda dunta iq-

tisadiyyat na  yay lmas nda  Birinci  Dünya 

ı

ı

Müharibəsindən sonra ABŞ və Avropa iqti-



sadiyyatlar  aras nda xüsusi v

ı

ə möhkəm bir 



əlaqənin olmas n n çox böyük t

ı

əsiri olmuş-



dur. 1929 böhran  ən başda Almanya və İn-

giltərə olmaqla ən çox sənayeləşmiş ölkələrə 

təsir etmişdi. 1929-1932-ci illər aras nda sə-

naye  istehsalında  ABŞ-da  50%,  Almaniya-

da  40%,  Fransada  30%  və  İngiltərədə  10% 

azalma olmuşdur. İngiltərədə azalma 1920-

ci  illərdə  başladığı  üçün  həmin  dövrdəki 

istehsalatdak  azalma nisəti da az olmuşdur. 

İngiltərə Almanyaya görə böhrana daha çox 

məruz qalmaqla  yanaşı  ixracata da  böyük  



Cədvəl 1. Bəzi Ölkələrin İşsizlik Faizləri (1933-cü il) 

Ölkə 

İşsizlik Faizi (%) 

ABŞ 


37.6 

İngiltərə 

19.9 

Almaniya 



36.2 

Fransa 


14.1 

Kanada 


26.6 

Belçika 


16.9 

Avstraliya 

24.2 

Hollandiya 



26.9 

Norveç 


33.4 

İsveçrə 


23.2 

Danimarka 

28.8 

zərbə vurmusdur. İşsizlərin say  1931-ci ildə 



Almanyada  6  milyona  İngiltərədə  isə  2.6 

milyona qədər artmışdır. Almaniyada işsiz-

lik  faizi  30.8-ə  qalxarkən,  İngiltərədə  işsiz-

lik faizi 1929-1931-ci illərdə 10% dən 21%-ə 

qalxmışdır. Cədvəl 1 də sənayeləşmiş ölkə-

lərin işsizlik faizi göstərilmişdir.  

Qiymətlərin  ümumi  nisbəti  isə  İngiltərədə 

25 %, Almaniyada və ABŞ-da 30%, Fransa-

da isə 40% ətrafında azalmışdır. Böhran şə-

raitində xüsusi ilə əkinçilik sahəsində məh-

sullar n qiymətlərindəki azalma daha kəskin 

olmuşdur. Əkinçilik sahəsində məhsullar n 

qiymətlərində 40-60% aras nda azalma  mü-

şahidə olunmuşdur. Digər ölkələr isə 1931-

ci  ildən  sonra  böyük  böhran n  təsirini hiss 

etməyə başladı. İqtisadiyyatı xammaddə ix-

racatına  bağlı  olan  Lat n  Amerika  ölkələri 

kimi  ölkələr  də  böhran  zaman   çox  böyük 

iqtisadi  çöküşə  məruz qalmışdılar.  Belə ki, 

Lat n Amerika ölkələrində 1920-ci illərin so-

nunda iqtisadi böhran başlamışdı. İstifadəyə 

verilən yeni aqrar texnika və metodlar  sə-

bəbi ilə kənd təsərrüfa ı məhsullar nda tək-

lif tələbdən daha çox idi. Beləliklə bu ölkə-

lər məhsulları anbarlarda saxlamağa başla-

mışdılar. Ancaq saxlanılma imkanları üçün 

Amerika və Avropa ölkələrinin maliyyə re-

surslar na ehtiyac vard , lakin Amerika kre

ı

-

dit verməyi dayandırmışdır. Dünya Böhra-



n n n t

ı

əsiriylə bir çox ölkələrdə inşaat pro-



sesi dayanarkən, bir çox sənaye və ticari şir-

kət  isə  müflisləşmişdir.  Tələbdə  daralma 

səbəbiylə mədənçilik sektoru da böhrandan 

ən çox təsirlənən sektorlardan biri olmuşdur. 

Nəticədə milyonlarla insan işsiz qalmışdır. 

Ölkələr  böhrandan  ən  az  ziyanla  ç xmaq, 

yerli istehsala tələbi beləcə məşğulluğu artı-

raraq işsizliyi azaltmaq məqsədiylə idxalata 

maneələrə qoymuşlar. Bu isə nəticədə bey-

nəlxalq ticarət həcminin kiçilməsinə gətirib 

ç xararkən işsizlik nisbətinin digər ölkələrə 

ixrac  etmiş,  hər  yerdə  işsizlik  faizi  artmış-

d r. Böyük Böhran səbəbiylə istehsalda azal-

ma,  tələbdə  daralma  və  işsizlik  nisbətində 




Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov 

 

           JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY   



 

  Economics and administration

 

50 

art m kimi proseslər, normal bazar gücləri-

nin  böyük  miqyasl   və  qalıcı  bir  işsizliyi 

maneə  törədəcəyini  nəzərdə  tutan  klassik 

iqtisadiyyat  anlayışına  olan  etibarı  sarsıt-

mışdır.  Roosveltin  1932-ci  ildə "New  Deal" 

adı ı verdiyi yenidən qurulma proqram  ilə 

bankçılıq  sektorundan  başlamaq  üzrə  gö-

rulən tədbirlər və Keynesci fikirlər böhran-

dan çıxışa gedən yolun göstəricisi olmuşdur. 

Keynes 1929 Dünya Böhranı ı aç qlayan və 

böhrandan  çıxış üçün  iqtisadiyyata  dövlə-

tin  müdaxilə etməsi  lazım  olduğunu  mü-

dafiə edən  Keynesin  yeni  bir nəzəri  çərçivə 

ortaya  qoyduğu  fikirlərin  ön  plana  ç xma-

s na  səbəb  olmuşdur.  Keynesə görə,  bazar 

iqtisadiyya ı hər  vaxt  özü  özünü  düzəldə 

bilməz, yəni az işsizlik və yüksək istehsal sə-

viyyəsini  hər  vaxt  təmin  edəcək  bir  mexa-

nizmə  sahib  deyil.  Bu  səbəbdən  iqtisadiy-

yatda  sabitliyi  təmin  etmək  və performans 

azalması ı əngəlləmək üçün xüsusilə dovlət 

və bələdiyyə xərcləmələri,  vergilər  və  pul 

siyasəti  kimi  makroekonomik  metodlar n 

tətbiq  olunma ı laz md r.  Keynesin  bu  ar

ı

-

qumenti  hər  kəs  tərəfindən  düzgün  qəbul 



edilmişdir.  

1.3 1929-cu il böhran na nəzəri baxış 

1929-cu  il  Dünya  Böhran n  şərhinə  bağlı 

ümumi qəbul görən nəzəri bir yanaşmanın 

olmadığı,  əksinə vurğulanan  makroekono-

mik  fakt n bir parças na  yön

ı

ələn  fərqli  ya-



naşmaların  olduğu  görülməkdədir.  1929 

Dünya Böhran , bazar n öz dinamikləri tərə-

findən böyük miqyas ı və qalı ı bir işsizliyin 

meydana  gəlməsini  maneə  törədəcəyini 

müdafiə edən klassik iqtisadi anlayışın də-

rindən sars lmas na s

ı

əbəb olmuşdur. Dünya 



səviyyəsindəki böyük miqyas ı və qalıcı iş-

sizlik,  1930-cu  illərə  qədər  iqtisadiyyat 

elmində baza təskil edən fikirlərə ciddi şə-

kildə təsir etmişdir. Bu müddətdə önə ç xan 

ad Keynes olmuşdur. Sərmayəçilərin etiba-

r nda


ı

ı  sabitliksizliyin  Böyük  Böhran n  tə-

məl  səbəbi  olduğunu  ifadə  edən  Keynes, 

a ı keçən böhra ı aç qlayan və dövlətin tət-

biq  edəcəyi  bəzi  tənzimləmələri  iqtisadiy-

yatda ı problemlərin öhdəsindən gələcəyini 

iddia edən yeni bir nəzəriyə ortaya qoymuş-

dur.  Keynesin  təməl  düşüncəsi  bazar  iqti-

sadiyyat n n

ı

 öz dinamikləri ilə hər vaxt özü-



nü düzəldərək  tarazlığa  gələcək  bir  mexa-

nizmə sahib olmadığı şəklindədir. Keynesə 

görə  bazar  iqtisadiyyatında  az  işsizlik  və 

yüksək istehsal səviyyəsini zəmanət edəcək 

bir mexanizm olmadığı kimi, iş dünyasının 

gözləmələrinin  optimist  və  pessimist  olu-

şuna bağlı olaraq sərmayə miqdar nda mey-

dana  gələn  dəyişmələr  nəticəsində  bazar 

iqtisadiyyatlarında  böyük  dalğalanmalarla 

üzləşmək mümkündür. Məsələn, iş dünya-

s nda gözləmələri pessimist edən bir dalğa-

lanma vəziyyətində sərmayələrdə ani azal-

malər  yaşanacaq,  bu  da  istehsal  həcmində 

daralmağa və işsizlik nisbətində art ma gə-

tirib  ç xaracaq.  Bazar  güclərinin  iqtisadiy-

yatda  başlayan  geriləməyi  tək  başına  geri 

çevirə bilməməsinin səbəbləri aras nda qis-

mən  ortalama  ödəniş  səviyyəsinin  kifayət 

qədər elastik olmamas na yer verən Keynes, 

dövlətin tətbiq edəcəyi tənzimləmə siyasəti 

ilə  iqtisadiyyatdak   performans  azalmas n  

ı

ı



əngələyəbiləcəyi iddia etmişdir.M. Friedman 

və A.  Schwartz  isə  Böyük  Böhran   1929-33 

illər  arasında  ABŞ-da  tətbiq  olunan  daral-

d c  pul siyas

ı

əti ilə aç qlamışlar. C. Kindle-



berger  1929 böhran n n  dünya  miqyas nda 

ı ı


bir  iqtisadi  liderliyin  olmamas   ilə  aç qla-

mışdır.  Kindlebergerə  görə  dünya  ticarət 

həcmində qoyulan tərifələr səbəbiylə mey-

dana gələn daralman  əngəlləməyə və dünya 

iqtisadiyyatının  çöküşünü  əngəlləmə  isti-

qamətində  laz ml   maliyy

ı

ə  imkan   təmin 



edən bir lider ölkə və ya IMF ya da Dünya 

Bank   kimi  bir  beynəlxalq  quruluşların 

olmamas   Dünya  Böhran n n  s

ı

ı



əbəbidir.  P. 

Temin isə 1929 böhranı ı I Dünya muhari-

bəsinin gecikmiş nəticəsi və müharibə son-

ras  müharibə təzminatlar , beynəlxalq kre-

ditlər ilə digər maliyyə problemlər mövzu-

sunda davam edən qarşıdurmaların nəticəsi 

olaraq  qiymətləndirmişdir.  Başqa  tərəfdən 



Yüklə 0,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə