1929 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s
ı
əbəb və nəticələr bax m ndan m
ı
üqayisəsi
Number 30, 2010
49
girmiş, banklarda iflaslar yaşanmış, toplam
istehlak və sərmayələrdə sürətli azalmalar
mediana gəlmişdir (AĞDAN-ŞƏN, 2002:5).
Dunilla ticarət həcmi daralarkən, kredit ər-
zindəki azalmalə xarici sərmayə ax nlar
ı
dayanma nöqtəsinə gəlmişdir. Böhran nəti-
cəsiylə işsizlik nisbətindəki əhəmiyyətli sə-
viyyədə art m və qiymətlərin ümumi səviy-
yəsindəki azalmalər meydana gəlmişdir.
Böhran n ən böyük xərci işsizlik nisbətində
artım olaraq görünmüşdür. Məsələn 1929-
1933-cü illər arasında işsizlərin say Ameri-
kada təxminən 13 milyon, Avropada isə təx-
minən 30 milyona qalxmışdır. ABŞ-da işçi
potensial n n dördd
ı
ə biri işsiz qalmışdır.
Başda Avropa ve Şimali Amerika ölkələri
olmaqla daha çox sənayeləşmiş ölkələrə
təsir edən böhran, q sa zamanda dunta iq-
tisadiyyat na yay lmas nda Birinci Dünya
ı
ı
Müharibəsindən sonra ABŞ və Avropa iqti-
sadiyyatlar aras nda xüsusi v
ı
ə möhkəm bir
əlaqənin olmas n n çox böyük t
ı
əsiri olmuş-
dur. 1929 böhran ən başda Almanya və İn-
giltərə olmaqla ən çox sənayeləşmiş ölkələrə
təsir etmişdi. 1929-1932-ci illər aras nda sə-
naye istehsalında ABŞ-da 50%, Almaniya-
da 40%, Fransada 30% və İngiltərədə 10%
azalma olmuşdur. İngiltərədə azalma 1920-
ci illərdə başladığı üçün həmin dövrdəki
istehsalatdak azalma nisəti da az olmuşdur.
İngiltərə Almanyaya görə böhrana daha çox
məruz qalmaqla yanaşı ixracata da böyük
Cədvəl 1. Bəzi Ölkələrin İşsizlik Faizləri (1933-cü il)
Ölkə
İşsizlik Faizi (%)
ABŞ
37.6
İngiltərə
19.9
Almaniya
36.2
Fransa
14.1
Kanada
26.6
Belçika
16.9
Avstraliya
24.2
Hollandiya
26.9
Norveç
33.4
İsveçrə
23.2
Danimarka
28.8
zərbə vurmusdur. İşsizlərin say 1931-ci ildə
Almanyada 6 milyona İngiltərədə isə 2.6
milyona qədər artmışdır. Almaniyada işsiz-
lik faizi 30.8-ə qalxarkən, İngiltərədə işsiz-
lik faizi 1929-1931-ci illərdə 10% dən 21%-ə
qalxmışdır. Cədvəl 1 də sənayeləşmiş ölkə-
lərin işsizlik faizi göstərilmişdir.
Qiymətlərin ümumi nisbəti isə İngiltərədə
25 %, Almaniyada və ABŞ-da 30%, Fransa-
da isə 40% ətrafında azalmışdır. Böhran şə-
raitində xüsusi ilə əkinçilik sahəsində məh-
sullar n qiymətlərindəki azalma daha kəskin
olmuşdur. Əkinçilik sahəsində məhsullar n
qiymətlərində 40-60% aras nda azalma mü-
şahidə olunmuşdur. Digər ölkələr isə 1931-
ci ildən sonra böyük böhran n təsirini hiss
etməyə başladı. İqtisadiyyatı xammaddə ix-
racatına bağlı olan Lat n Amerika ölkələri
kimi ölkələr də böhran zaman çox böyük
iqtisadi çöküşə məruz qalmışdılar. Belə ki,
Lat n Amerika ölkələrində 1920-ci illərin so-
nunda iqtisadi böhran başlamışdı. İstifadəyə
verilən yeni aqrar texnika və metodlar sə-
bəbi ilə kənd təsərrüfa ı məhsullar nda tək-
lif tələbdən daha çox idi. Beləliklə bu ölkə-
lər məhsulları anbarlarda saxlamağa başla-
mışdılar. Ancaq saxlanılma imkanları üçün
Amerika və Avropa ölkələrinin maliyyə re-
surslar na ehtiyac vard , lakin Amerika kre
ı
-
dit verməyi dayandırmışdır. Dünya Böhra-
n n n t
ı
əsiriylə bir çox ölkələrdə inşaat pro-
sesi dayanarkən, bir çox sənaye və ticari şir-
kət isə müflisləşmişdir. Tələbdə daralma
səbəbiylə mədənçilik sektoru da böhrandan
ən çox təsirlənən sektorlardan biri olmuşdur.
Nəticədə milyonlarla insan işsiz qalmışdır.
Ölkələr böhrandan ən az ziyanla ç xmaq,
yerli istehsala tələbi beləcə məşğulluğu artı-
raraq işsizliyi azaltmaq məqsədiylə idxalata
maneələrə qoymuşlar. Bu isə nəticədə bey-
nəlxalq ticarət həcminin kiçilməsinə gətirib
ç xararkən işsizlik nisbətinin digər ölkələrə
ixrac etmiş, hər yerdə işsizlik faizi artmış-
d r. Böyük Böhran səbəbiylə istehsalda azal-
ma, tələbdə daralma və işsizlik nisbətində
Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov
JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY
Economics and administration
50
art m kimi proseslər, normal bazar gücləri-
nin böyük miqyasl və qalıcı bir işsizliyi
maneə törədəcəyini nəzərdə tutan klassik
iqtisadiyyat anlayışına olan etibarı sarsıt-
mışdır. Roosveltin 1932-ci ildə "New Deal"
adı ı verdiyi yenidən qurulma proqram ilə
bankçılıq sektorundan başlamaq üzrə gö-
rulən tədbirlər və Keynesci fikirlər böhran-
dan çıxışa gedən yolun göstəricisi olmuşdur.
Keynes 1929 Dünya Böhranı ı aç qlayan və
böhrandan çıxış üçün iqtisadiyyata dövlə-
tin müdaxilə etməsi lazım olduğunu mü-
dafiə edən Keynesin yeni bir nəzəri çərçivə
ortaya qoyduğu fikirlərin ön plana ç xma-
s na səbəb olmuşdur. Keynesə görə, bazar
iqtisadiyya ı hər vaxt özü özünü düzəldə
bilməz, yəni az işsizlik və yüksək istehsal sə-
viyyəsini hər vaxt təmin edəcək bir mexa-
nizmə sahib deyil. Bu səbəbdən iqtisadiy-
yatda sabitliyi təmin etmək və performans
azalması ı əngəlləmək üçün xüsusilə dovlət
və bələdiyyə xərcləmələri, vergilər və pul
siyasəti kimi makroekonomik metodlar n
tətbiq olunma ı laz md r. Keynesin bu ar
ı
-
qumenti hər kəs tərəfindən düzgün qəbul
edilmişdir.
1.3 1929-cu il böhran na nəzəri baxış
1929-cu il Dünya Böhran n şərhinə bağlı
ümumi qəbul görən nəzəri bir yanaşmanın
olmadığı, əksinə vurğulanan makroekono-
mik fakt n bir parças na yön
ı
ələn fərqli ya-
naşmaların olduğu görülməkdədir. 1929
Dünya Böhran , bazar n öz dinamikləri tərə-
findən böyük miqyas ı və qalı ı bir işsizliyin
meydana gəlməsini maneə törədəcəyini
müdafiə edən klassik iqtisadi anlayışın də-
rindən sars lmas na s
ı
əbəb olmuşdur. Dünya
səviyyəsindəki böyük miqyas ı və qalıcı iş-
sizlik, 1930-cu illərə qədər iqtisadiyyat
elmində baza təskil edən fikirlərə ciddi şə-
kildə təsir etmişdir. Bu müddətdə önə ç xan
ad Keynes olmuşdur. Sərmayəçilərin etiba-
r nda
ı
ı sabitliksizliyin Böyük Böhran n tə-
məl səbəbi olduğunu ifadə edən Keynes,
a ı keçən böhra ı aç qlayan və dövlətin tət-
biq edəcəyi bəzi tənzimləmələri iqtisadiy-
yatda ı problemlərin öhdəsindən gələcəyini
iddia edən yeni bir nəzəriyə ortaya qoymuş-
dur. Keynesin təməl düşüncəsi bazar iqti-
sadiyyat n n
ı
öz dinamikləri ilə hər vaxt özü-
nü düzəldərək tarazlığa gələcək bir mexa-
nizmə sahib olmadığı şəklindədir. Keynesə
görə bazar iqtisadiyyatında az işsizlik və
yüksək istehsal səviyyəsini zəmanət edəcək
bir mexanizm olmadığı kimi, iş dünyasının
gözləmələrinin optimist və pessimist olu-
şuna bağlı olaraq sərmayə miqdar nda mey-
dana gələn dəyişmələr nəticəsində bazar
iqtisadiyyatlarında böyük dalğalanmalarla
üzləşmək mümkündür. Məsələn, iş dünya-
s nda gözləmələri pessimist edən bir dalğa-
lanma vəziyyətində sərmayələrdə ani azal-
malər yaşanacaq, bu da istehsal həcmində
daralmağa və işsizlik nisbətində art ma gə-
tirib ç xaracaq. Bazar güclərinin iqtisadiy-
yatda başlayan geriləməyi tək başına geri
çevirə bilməməsinin səbəbləri aras nda qis-
mən ortalama ödəniş səviyyəsinin kifayət
qədər elastik olmamas na yer verən Keynes,
dövlətin tətbiq edəcəyi tənzimləmə siyasəti
ilə iqtisadiyyatdak performans azalmas n
ı
ı
əngələyəbiləcəyi iddia etmişdir.M. Friedman
və A. Schwartz isə Böyük Böhran 1929-33
illər arasında ABŞ-da tətbiq olunan daral-
d c pul siyas
ı
əti ilə aç qlamışlar. C. Kindle-
berger 1929 böhran n n dünya miqyas nda
ı ı
bir iqtisadi liderliyin olmamas ilə aç qla-
mışdır. Kindlebergerə görə dünya ticarət
həcmində qoyulan tərifələr səbəbiylə mey-
dana gələn daralman əngəlləməyə və dünya
iqtisadiyyatının çöküşünü əngəlləmə isti-
qamətində laz ml maliyy
ı
ə imkan təmin
edən bir lider ölkə və ya IMF ya da Dünya
Bank kimi bir beynəlxalq quruluşların
olmamas Dünya Böhran n n s
ı
ı
əbəbidir. P.
Temin isə 1929 böhranı ı I Dünya muhari-
bəsinin gecikmiş nəticəsi və müharibə son-
ras müharibə təzminatlar , beynəlxalq kre-
ditlər ilə digər maliyyə problemlər mövzu-
sunda davam edən qarşıdurmaların nəticəsi
olaraq qiymətləndirmişdir. Başqa tərəfdən