Xülasə Bu çalışma, təsirləri bax m ndan müasir dünyan n
və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Number 30, 2010 51
- Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY Economics and administration
- 2.1 2008- ci il Böhran n Əsas Səbəbləri
1929 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s ı əbəb və nəticələr bax m ndan m ı üqayisəsi Number 30, 2010
P. Təmin və B. Eichengreen, iqtisadi böhra- n n böyüməsində əsas səbəbin müvafiq döv- rün beynəlxalq pul sisteminin esas n t ı əşkil edən qızıl standartı olduğunu iddia etmişdir. 2. 2008-ci il qlobal böhra ı ABŞ-da ortaya ç xan və bütün dünyaya mənfi təsir edən əmlak sektoruna bağlı prob- lemlərin təməli, beş il əvvəl bəzi maliyyə quruluşlarının kreditliliyi zəif olan kəslərə də mortgage krediti verməyə başlaması ilə atılmışdır. ABŞ-da ı banklar, iqtisadiyya ı inşaat sektoru vasitəçiliyi ilə canland rmaq üçün, ödəmə gücü və kredibilitesi aşağı, riski yüksək şəxs və təşkilatlara, sub-prime mort- gage kreditləri verərək, yüksək riskli kredit- lərin ölçüsünü 1,5 trilyon dollara yüksəlt- mişlər. Banklar daha çox kredit verə bilmək üçün, sub-prime kreditlərdən gələn gəlir- ləri təminat göstərərək, əmlak təhvilləri ı- xar b bunla ı bazarda ı bənzərlərinə görə daha yüksək faizlə, ağırlıqlı olaraq riskli sərmayələrdən yüksək mənfəət əldə etməyi hədəfləyən hedge fonlara sat blar. Çünki ipoteka ı daşınmaz əmlak qiymətlərinin ar- tan qisiminə yeni ipotekalar edilərək, yeni kreditlərin alınması, real olaraq qarşılığı ol- mayan kredit həcmini artırmışdır. Adı keçən kreditlərin təxminən üçdə birinin dəyişən faizli kreditlər olmas da maliyyə bazarlar çətin vəziyyətə salacaq olan ayr bir faktor- dur. Beləcə maliyyə seqmenti üzərinə bö- yük bir risk at lm sd r ı ı
gorən təşkilatlar və mərkəz bankla ı sürətli kredit böyüməsi və aktiv qiymətlərində ya- ranan sürətli art m n s ı əbəb olduğu sistemik riskləri görə bilməmiş ya da zəruri add mlar ata bilməmişdir. Mortgage kreditlərinə söy- kənən daşınan qiymətlər ilə kredit törəmə məhsullar n risklərinin qeyri-dəqiq ölçül- məsi, kimi zamanda mali mühəndislik tex- nikalar istifadə edilərək ölçülə bilməyən hala gətirilməsindən dərhal sonra nəzarət edici quruluşun əskikliklərinin yan nda kre- dit alanlara kredit istifadəsinə bağlı xərclər və digər bütün detallar haqq nda yaz l ı məlumatland rma edilməməsi nəticəsində ortaya ç xan asimmetrik informasiya, mülk sat n alman n bir s ı ərmayə vasitəsi hesab edilməsinə və kredit ödəmələrində gözlə- nilməz problemlərin ortaya ç xmas na g ı əti-
rib çıxarmışdır. Kredit bazar nda ı ı prob- lemlərə qarşı nizamlayıcı və nəzarət edici müdaxilələrdən qaç n lark ı ən, mülk kredit- lərinə arxalanan daşınan qiymət ixrac na davam edilmişdir. ABŞ daşınmaz əmlak bazar n n 2006 ı -c ildə doyma səviyyəsinə çataraq durğunluga keçməsi ilə mülk qiy- mətlərindəki sürətli azalma və Amerikan Mərkəz Bank FED in son iki ildə tez-tez faiz art r m etm ı ı əsi, xüsusilə dəyişən faizli kredit alan və mülk qiymətlərindəki art ma arxalananlar çətin vəziyyəti salmışdır. Girov kreditlərinin geri dönüşündəki axsaq- l q və azalmalar nəticəsində banklar verdik- ləri kreditlər azalt qlar zaman ev t ı ı ələb və qiymətləri düşmüşdür. Girov borclularının çaxnaşmaya qapılaraq evlərini satmalar ya da ödəmə çətinliyi səbəbi ilə banka vermə- ləri qiymətləri daha da aşağı salmış və əmlak təhvillərinin təminat olan evlər təhvillərin nominal dəyərini qarşılaya bilməz hala gəl- mişlər. Ad keçən kreditləri təmin edə bil- məyən banklar qaynaq çətinliyinə girmişdir. Maliyyə bazarlarda yaranan etibars zl q ı nəticəsində banklar n bir-birlərinə borc ver- mə mövzusunda ehtiyatl davranmalar is ı ə likidite probleminə gətirib çıxarmışdır. Böh- ran n təsirləri sərmayə banklar nda sürətlə müşahidə edilməyə başlamışdır. Ardından böhran ümumiyyətlə bank, sərmayə fondu, sərmayə şirkəti, sığorta şirkəti, hedge fond kimi ABŞ maliyyə sistemində iştirak edən bütün maliyyə təşkilatlarına təsir etmişdir Əmlak bazar na aid qiymətli kağızların ya- nında, bu bazarda başlayan pozulmanın daha az riskli maliyyə varl qlara da yay la ı -
reallaşması, mövcud qarışiqlığı daha da dərinləşdirmişdir. Nəticədə bu cür kredit- lərlə əlaqədar maliyyə vasitələri portföyün- de saxlayan quruluşların maliyyə struktur- Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov
Economics and administration
ları düşən qiymətlərlə birlikdə qrışmğa baş- lamışdır. Maliyyə quruluşların böyük zərər- lərə məruz qaldıqlrını açiqlamqla yanaşı likidilik problemləri yaşanmağa başlamış- d r. Ölkə daxilində başlayan tələb daralmas , istehsal və məşğulluğun azalması, maliyyə sektorunda çöküşlər ilə birlikdə böhran digər ölkələrə də yayılmağa başlamışdır. 2.1 2008- ci il Böhran n Əsas Səbəbləri Böhran n səbəblərinə bağlı müxtəlif şərhlər edilmişdir. Bu şərhlərdən biri olan və Inde- pendent Qəzetinin 7 Oktyabr 2008 tarixli nüsxəsindəki bir məqalədə 2008 böhran n n ı
səbəbləri iyirmi maddə olaraq sıralanmış- d r. Ad keç ı ən məqalədən də yola ç xaraq böhran n səbəbləri belə s ralana bilər: a. Həddindən art q mürəkkəb maliyyə alətlərinin alq satq ı ı ı Böhrana bağlı yuxar da verilən ümumi mə- lumatlar çərçivəsində böhrana zəmin haz r- layan və başladan faktorların başında, daşı- nan qiymət bazar na, ticari və sərmayə bankçılığına gətirilən məhdudlaşdırmaların ald r lm ı as nəticəsində komplekslik dərə- cəsi yüksək müxtəlif törəmə vasitələr ilə yüksək dəyərdə əməliyyat edilməsinin işti- rak etmişdir. Sərmayə hərəkətlərinin sərbəst- ləşməsi nizamsızlığı da özü ilə gətirmişdir. Sistemin sürətlə dəyişdiyi mühitdə, bank- larla əlaqədar qaydalar maliyyə sektor ba ı- m ndan qeyri-kafi gəlmişdir. Sektor qayda- lar n xaricinə daşacaq törəmə vasitələri sü- rətlə dövrəyə soxmuşdur. Bu inkişaf ilə ma- liyyə sektorun həcminin real sektora görə misliylə böyüməsinə və təbii olaraq da risk- lərin artmas na gətirib çıxarmışdır. İqtisadiy- yatda, ticarətdə və maliyyə dünyas nda isti- fadə edilən kağızlar ancaq təmsil etdikləri varlığa görə ölcülür. Bu istiqamətdə səhmlər və təhvillərin dəyəri də aid olduqla ı şirkət- lərin gücünə görə artma və azalma göstərir. Törəmə vasitələrdə isə bu cür bir əlaqə və əlaqə daha zəifdir ya da yoxdur. Qlobal ba- zarlardak törəmə vasitələrin cəmi dəyəri, dünyan n cəmi nəticəsinə və bu nəticənin böyümə nisbətinə uyğun bir artım seyri iz- lərsə, hər hans bir problem ç xmayacaqd r. ı ı Ancaq 2008 böhra ı əvvəli son 10 il içində törəmə məhsullar n n c ı əmi dəyəri hər il or- talama olaraq %25 nisbətində artarkən, eyni dövrdə dünya gəlirindəki art m nisbəti isə %6,2 olmuşdur Səbəbindən törəmə vasitə- lərin dünya gəlirindəki art ma nisbətlə sü- rətli böyüməsi, 2008 böhran n n ı əhəmiyyətli səbəblərindən biri olmuşdur. b. Yuan n Dəyərinin dəyərini aşağı tutulması Çinin pul vahidi olan yuan n dəyərini aşağı tutmas nəticəsində, kurs ehtiyatı artmışdır. Kurs ehtiyatlar artan Çin, qərb ölkələrinə əhəmiyyətli miqdarda borc vermişdir. Bu səbəblə faiz nisbətləri düşərkən, əmlak sek- torunda ı risk böyümüşdür.
Qərb ölkələrinin iqtisadiyyatlar na ucuz pul axışı reallaşmışdır. Bu ölkələrin 2000–ci illə- rin başında ticarət profsiti artmışdır, bu da likidite bolluğu meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. d. Yüksək və spekülatif qazanc axtarışları Aşağı faiz və likidite bolluğu investorları riskli varl qlara yönəltmişdir. Tələb, qiymət- ləri təzyiq altına almışdır. Sub-prime kredit- lərin geri dönməməsi ilə bazar dağıdıcı nə- ticə riskini kəşf etmişdir. e. Sub-Prime mortgage kreditlərdə art m ABŞ-da, bazar pul həcminin yüksək olmas səbəbiylə, bəzi mali quruluşlar kredibilitesi aşağı olan kəslərə mortgage krediti vermiş- dir. Aşağı gəlirli təbəqə götürdüyü əmlak kreditləriylə ödəyə bilməyəcəyi borc yükü altına girmişdir. Beləcə mali quruluşların maliyyə strukturlar yüksək riskli bir hala çevrilmişdir. Bir tərəfdən ABŞ Mərkəz Ban- k n n faiz nisb ı ətlərini artırması, daşınmaz əmlak sektorunu durğunluğa apararkən, Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|