Xülasə "Dədə Qorqud kitabı"ndakı "Dəli Domrul" boyunyn süjeti əsasən iki motiv üzərində
Yüklə 156,89 Kb.
|
| Qorqudşünaslıq: axtarışlar, aşkarlamalar
' 0 ^ ' İslam SAD1Q D Ə H DOMRUL OBRAZI VƏ CAN ƏVƏZINƏ CAN QOY- MAQ MOTİVİNİN ŞUMER MƏTNLƏRİNDƏKİ İZLƏRİ XÜLASƏ “Dədə Qorqud kitabı”ndakı “Dəli Domrul” boyunyn süjeti əsasən iki motiv üzərində qurulmuşdur: 1. Ölümlə banşmamaq, Əzraillə vuruşmaq; 2. Can əvəzinə can qoymaqla sağ qalmaq. Нэг iki motivin mənşəyi ilə bağlı fblklorşünaslıqda çoxlu ziddiyyətli fıkir- lər söylənmişdir. Məqalədə indiyə qədər diqqətdən yaymmış çox əhəmiyyətli qaynaqları V3 şumer mətnlərini tədqiqata cəlb edərək hərtərəfli araşdırmalar aparmış, boyun süjeti- ni təşkil edən hər iki motivin orijinallığını, eposa kənardan gəlmədiyini, türk-oğuz epik dünyagörüşündən yarandığmı tutarlı elmi arqumentiərlə yetərincə əsaslandırmışdır. Müəllifin toxunduğu qaynaqlar, apardığı müqayisələr və çıxardığı nəticələr böyük elmi maraq doğurur. Açar sözlər: Dəli Domrul, süjet, ölüm,vuruşmaq, can əvəzinə can, sağ qalmaq CHARACTER OF DELI DOMRUL AND SIGNS OF MOTIF OF GIVE LIFE INSTEAD OF LIFE IN SUMERIAN TEXTS SUMMARY The plot o f “Deli Domrul”, a part (“boy”) o f “Kytaby-Dada Gorghud” mainly was established on basis o f two motives: 1) do not reconcile to death? to fight against angel of death; 2) to survive by giving life instead of life. In folk-lore studies there are were said a lot o f conflicting thoughts about the origin of both motives. Islam Sadig drew into research and investigated a lot o f most important sources and Sumerian texts dodged from attention o f scientists up to now and with neat arguments substainted o f both plots being original, its not coming to epos from outside, its generation from turk-oguzh epic outlook. The sources that author touched? Comparison that he did and results that he came excite a great curiosity. Key words: Deli Domrul. Plot, death, to fight, to survive by giving life ОБРАЗ ДЕЛИ ДОМРУЛА И МОТИВЫ «ЖИЗНЬ ВМЕСТО ЖИЗНИ» В ШУМЕРСКИХ ТЕКСТАХ РЕЗЮМЕ Сюжет бойа «Дели Домрул» в «Книге Деде Горгуд» состоит в основном из двух мотивов: 1. Не смириться со смертью, борьба с ангелом смерти; 2. Уцелеться ос тавляя «жизнь вместо жизни». О происхождении обеих мотивов существуют раз личные, даже противоречивые мнения в фольклористике. Ислам Садыг привлекая к исследованию новых значительно важных ис точников и сопоставляя их с шумер скими клинописными текстами провел всевстронний и продуманный анализ, достоверно аргументировано обосновал, что оба мотива сюжета «Дели Домрула» являются оригинальными для турко-огузского мифо-эптческого творчества, а не
заимствованными. Введенные в научный оборот источники, поведенные сопостав ления и высказанные автором статьи мнения проявляют большой научны й интерес.
Ключевые слова: Д ели Домрул, сюжет, смерть, борьба , «жизнь вместо жиз ни», уцелеться
m ü k ə m m ə l boylarından biri Dəli Domruldur. Bu boy Drezden nüsxəsində var, Vatikan nüsxəsində yoxdur. Akademik Həmid Araslı bunu Vatikan nüsxəsinin üzünü köçürən katibin islam dininə daha çox bağlı olması ilə əlaqələndirmişdir (11, 32- 33). Çünki “burada qəhrəman ilahi qüvvələrlə mübarizə aparır” (10, 25- 26). N.Cəfərov isə tamamilə bımun əksini düşünür. Onun fıkrincə, “Tan- rmı, Allahı tanımaq, ondan qorxmaq ideyasımn “kitab”da эп kəskin şə- kildə irəli sürüldüyü boy “Duxa qoca oğlu Dəli Domrul boyu”dur (16, 138; 17, 84). Çox sirləri mətnin alt qatlarında gizləndiyinə görə, “Dəli Domrul boyu”nun yeni prizmadan baxmaqla daha dərin təhlili mühüm bir məsələ kimi qarşıda dumr. Çünki “dastan mətninin bir çox məsələlərinə folklor münasibətinin çatışmadığı duyulur” (21, 167). Dəli Domrul haqqmda ilk fıkir söyləyən eposun Drezden nüsxəsini nəşr etdirib dünyaya tanıdan alman şərqşünası H.F.Diez olmuşdur. O, Dədə Qorqud süjetlərinin yunan miflərilə müqayisəsi zamanı türk eposu- nun orijinallığmı və ilkinliyini söybmişdir (19, 194). Rus alimbrindəıı '‘Dədə Qorqud kitabı” ilə ilk dəfə akademik V. V.Bar- told məşğul olmuşdur. О ilk dəfə eposun “Dəli Domrul boyu”nu rus dili- пэ tərcümədə “Rusİya İmperator Akademiyasmın Arxeologiya Cəmiyyəti Şərq bölməsinin əsərbri” adlı məcmuəııin səkkizinci cildində nəşr etdir- mişdir (12, 203-218). V.V.Bartold “Dəli Domrul boyu”nun indiyə qədər пэ müsəlman, nə də Ön Asiya ədəbiyyatında paralelini, oxşarını tapmağın mümkün olmadığını söybmişdir (13, 110). Bu fıkir Azərbaycan qorqud- şünaslığmda yetərincə təkzib olunmuşdur (51; 17, 83). V.V.Bartold bu fıkri söyləyərkən türk folkloru ib kifayət qədər tanış olmamışdır. Bu gün bizə bəlli olan türk ağız ədəbiyyatı öməklərində “Da li Domrul” boyunun süjetinə oxşayan çoxlu motivbr var. Sonra görəcəyik ki, “Ural-Batıf’ eposunun süjeti “Dəli Domrul” boyu ib az qalatamamib üst-üstə düşür. “Gizir” eposunun süjetinin əsasmda da insanları kütbvi ölümdən qurtarmaq motivi durur. Kumık folklorunda da ölümb vuruş- maq motivi geniş yayılmışdır. “Cavad haqqında nəğmə”də də Cavad adlı qəhrəman Domml kimi əzrayılla vuruşur: Javat batır tartıp alqan savutların deşikdən, Azirayil kaçıb çıkqan eşikdən (7, 35). Hatəmi Tantəkin Turkmenistan EA Məhtimqulu adma Dil və Ədəbiy- yat İnstitutunun Əlyazmaları fondunda “Dəli Domrul” boyuna oxşayan bir nağıla rast gəlmişdir. Bu nağılı 1948-ci ildə Güney Azərbaycandakı türk tayfalarından olan yomutlardan eşitmiş bir nəfərin dilindən Aşqa- badda yazıya almışlar. H.Tantəkinin qısa xülasəsindən nağılın süjeti ilə “Dəli Domrul” boyunun ikinci süjetinin eyniliyi aydın görünür. Nağılda Əzrayıl bir gəncin canını alraaq istəyir. О da ata-anasma üz tutur, ancaq son anda yalnız öz arvadı onun capı əvəzinə can verməyə razı olur. Bu da allaha xoş gəlir və gəncə 120 il ömür verir (50, 27-28). H.Tantəkin hazır- da türk folklorunda “Dəli Domrul” boyunun beş variantı olduğunu söylə- mişdir (50, 26). Bizim müşahidələrimiz isə türk folklorunda bu boyun süjetinə oxşar motivlərin daha çox olduğımu göstərir. Sonralar boyun süjeti ilə bağlı tədqiqatçılar arasmda fıkir ayrılığı yaranmışdır. Alimlərin bir qismi H.F.Diezin və digərləri V. V.Bartoldun fı- kirlərinə tərəfdar çıxmışlar. Burda onların hamısım sadalamağa ehtiyac olmasa da, yanlışlıqların nədən doğduğunu aydınlaşdırmaq üçün bə'zilə- rinə yığcam şəkildə toxunmaq lazım gəlir. Dədə Qorqud süjetlərinin orijinallığını və ilkinliyini, kənardan almma- dığını söyləyən alimlərin əksəriyyəti əslində F.Diezin və V.Rubenin fıkir- lərib tanış olmamışlar. Onlar öz araşdırmalan nəticəsində bu qənaətə gəl- mişlər. İkincilər isə demək olar ki, yetərincə araşdırmalar aparmadan V.V.Bartoldun fikirlərini bu və ya digər şəkildə təkrarlamışlar. V.MJirmunski Təpəgöz obrazmm mənşəyindən danışarkən doğru ola- raq onun yunan Polifemindən qaynaqlanmadığını söyləmişdir (28, 217, 227). Dəli Domrul obrazmdan və həmin boyun əsas ideyasından danışar- кэп isə V.MJirmunski bir növ V.V.Bartoldun fikirlərini təkrarlamalı ol- muşdur. O, P.A.Falevə əsaslanaraq “Dəli Domrul” boyunun yunan mifləri ilə əlaqəsindən - həmin miflərin bu boyun ilkin qaynağı olduğundan ge- niş damşdıqdan sonra “Arslan Kagan” adlı əfsanə ilə “Dəli Domrul” boyu arasmdakı oxşarlıqlara əsaslanıb onu da boyun qaynaqları sırasına daxil etmişdir (28, 199). Mirəli Seyidov da əfsanə ilə “Dəli domrul” boyu ara- sındakı oxşarlıqdaıı danışmışdır. Təəssüflər olsun ki, akademik V.M.Jir- munski də, M.Seyidov da “Arslan Kağan” əfsanəsini ermənilərin adına çıxmaqda (57, 203) çox böyük yanlışlığa yol vermişlər. Fikir verin: “Ars lan Kağan”. Onun adı kimi süjetinin də türk mənşəli olduğunu gizlətmək mümkün deyil. Bundan başqa, Əmin Abid yazır ki, Misirdə yaşamış türk soylu Əbubəkir Abdullah ibn Aybək Davadarı tiirklərin “Oğuznamə” kitabmın hələ 793-cü ildə farscadan эгэЬсэуэ çevrildiyini və onunla birlikdə “Ars- lan Kağan” nağılım gördüyünü söyləmişdir (4, 50). Deməli, çox qədim- dən “Arslan Kağan” nağılı türk folklor örnəyi kimi farslara və ərəblərə bəlli olmuşdur. Heç bir sübuta ehtiyac yoxdur ki, eyni adlı türk nağılmı ermənilər yalnız öz dillərinə tərcümə etmişlər. RA.Falev “Dəli Domrul boyu”nu yunan mifləri ilə müqayisə etsə do, öz fıkrini belə yekunlaşdırmışdır: “Ərinin ruhu əvəzinə öz ruhunu verən arvad mövzusuna noqaylıların “Cora Batır” haqqmda əfsanəsində rast gəlirik. Ola bilsin ki, həmin mövzu qədim türk mənşəlidir” (22, 202). Ni- yəsə V.MJirmunski P.A.Falevin bu fikrino toxunmamışdır. V.M.Jirmun- ski “Dəli Domral” boyundakı süjetin yunan mifbrindən gəldiyini iki ar- qumentlə əsaslandırmağa çalışmışdır: 1. Süjetin yunan torpağındakı qə- dimliyi (e.ə. IV əsrdo yazıya alınması); 2. “Domrul” və “Digenis” arasın- dakı birbaşa əlaqə türk eposu üçün səciyyəvi olmayan Duxa adı ilə təs- diqbnir (29, 94; 28, 199). Akademikin hər iki tezisi sonralar profesor M.H.Təhmasib tərəfındən təkzib edilmişdir: “Digenislə isə bu adın (Dəli Domrul - İ.S.) heç bir əlaqəsi yoxdur” (51, 8). Bu fıkirlərin davamı və təsdiqi kimi demək lazımdır ki, Dəli Domrul və Digenis adlarmm bağlılığından danışarkan yalnız birincinin ilkin, ikincinin onun törəməsi olduğunu qobul etmək mümkündür. Burda müt- ləq türk sözlərinin yunan dilinə keçərkən necə tanınmaz şəklə düşdüyünü, yunan sözlərinin isə türk dilində az qala dəyişmədiyini nəzərə almaq lazımdır. Hər iki dilin alınma sözlərə münasibəti kontekstində yanaşdıqda qətiyyətlə demək olar ki, Digenis adı Domrulun yunanlaşmış variantından başqa bir şey deyil. Bu fıkri təsdiqləmək üçün türk dilindən yunan dilinə keçərkən tanınmaz şəklə düşmüş yüzlərb şəxs və yer adları göstərmək olar. Nəhayət, Domrul adı Şumer tanrısı Dumuzi ilə eyni köklüdür. Tofıq Hacıyev də Dumuzi/Tomiris/Domrul adları arasında bağlılıq görməkdə haqlıdır (24, 130). Dumuzi - ölüb-dirilmə və Domrul-Əzrayıl süjetlərinin oxşarlığı da bu adların eyniliyini təsdiqləyir. Xalıq Koroğlu və Paşa Əfəndiyev V.V.Bartoldun “Dəli Domrul boyu” haqqmda çox-çox əvvəllər söybdiyi f'ıkirbri təkrarlamışlar (Koroğlu 1999, 126; (20, 230-231). Əli Sultanh da “Dəli Domrul” boyu haqqında maraqlı fıkirbr söyb- mişdir: “Dəli Domrul bütün Azərbaycan ədəbiyyatında əvəzsiz və orijinal bir surətdir. Onun пэ səbfi, nə də xəbfi var” (58, 47). Kamal Abdulla isə “Dədə Qorqud və yunan motivlərindən hansının əv- vəlinci, hansımn sonrakı olmasım anlamağm imkansızhğın düşünür” (3, 266). Boyun əsas süjetini təşkil edəıı can əvəzinə can qoymaq motivinin qə- dim yunan miflərindən qaynaqlandığı fıkrini V.MJirmunskidən sonra Orxan Şaiq Gökyay və başqaları da qəbul etmişlər (15). Azərbaycan qor- qudşünaslarından ilk dəfə professor M.H.Təhmasib “Dəli Domrul” boyu- na bu süjetlərin kənardan gəldi”yini söyləyənlərə üz tutaraq demişdir: “Son zamanlarda “Kitabi-Dədə Qorqud”u tədqiq edən bir sıra görkəmli alimlər belə fikrə gəlmişlər ki, guya bu süjet Dədə Qorqud dastanları sı- rasına kənardan, hətta xaricdən gəlmişdir” (51, 6). M.H.Təhmasib ушап miflərinin erkən dövrlərdə yazlya almdığmın və geniş yayıldığınm, bunun qarşılığında türk miflərinin yazıya almmadığının əsas arqument olmadı- ğını çox yerində dəyərləndirmiş və yuxandakı fıkrini beb tamamlamışdır: “...hər hansı bir əsərin bir xalq içərisində çox qədimbrdən bəri dəfələrlə toplanması, yazıya alınması heç də о əsərin ancaq həmin xalqa mənsub olması demək deyildir. Eləcə də hər hansı bir əsərin bir xalqda toplanıb yazıya ahnmaması heç də həmin əsərin xalqda olmadığmı sübut etmir” (51,7). Burda M.H.Təhmasib folklorunu toplayıb yazıya alan xalq deyən- də yunanları, folklorunu toplayıb yazıya almayatı xalq deyəndə isə türk- ləri nəzərdə tutmuşdur. M.H.Təhmasibin bu fikirlərindən sonra Azərbaycan qorqudşünaslığın- da “Dəli Domrul” boyundakı motivlərin eposa kənardan gəlmədiyini, türk mifık-etnik düşüncə və adət-ən'ənəsindən qaynaqlandığmı araşdırmağa maraq yaranmışdır. M.H.Təhmasibin fıkirlərini bir qədər də inkişaf etdirən professor Şamil Cəmşidov “Dəli Domini” boyunun əsas süjetini təşkil edən can əvəzinə can qoymaq motivinin “Azərbaycan xalqmm öz içərisində yarandığını, onun şifahi xalq ədəbiyyatmda orijinal və dərin köklərə malik olduğunu” söyləmişdir (18, 100). Bəhlul Abdulla “Dəli Domrul” boyu ilə bağlı ayrıca araşdırma apar- mış, özündən əvvəlki əksər qaynaqlara nəzər salmış, Dəli Domrul və onun atası Duxa Qoca adlarının, boyun süjetinin mənşəyini açıqlayaraq bu qənaətə gəlmişdir: “... Dəli DomruF’un süjetini, istərsə də boy qəhrə- manının özünün və atasınm admı ayrı-ayrı yabancı ünvanlarda yox, əski türk miflərində, türk adlarında axtarmaq gərəkdir” (1, 39). “Dədə Qorqud kitabı”ndakı Duxa adının yunan mənşəli olmadığmı qaynaqlar da təsdiqləyir. Əvvəla, bilmək lazımdır ki, Bizans tarixində Du ka adma ilk dəfə X əsrdə rast gəlinir (44, 168). Həm də Duka bizanslılar- da ad yox, ləqəb olmuşdur. Konstantin Duka, Mixail Duka, İohan Duka və s. bunu aydın göstərir (44, 168, 192, 193). İkincisi, “Digenis Akrit” haqqmda Bizans poeması da XI əsrdən sonra yaranmışdır (59, 3). Üçün- cüsü, bu poemaya qədər Bizans folklonmda onun qaynağı hesab ediləcok heç bir əsər olmamışdır (59, 198). Dördüncüsü, poemada yalnız yunan- ların deyil, başqa xalqlarm da yaradıcılığında mövcud olan epik motivlərə rast gəlinir (59, 203). Beşincisi, Digenisin tarixdəki prototipinin axtarışı bu günə qədər uğurlu nəticə verməmişdir (59, 92, 60). Bizans tarixçisi Mixail Psell də “Digenis Akrit” poemasının qəhrəmanlarınm prototipləri- ni X əsrdə yaranmış Duxa nəslinə bağlamağa çalışmışdır. Lakin həmin müəllifm “Xronoqrafıya” kitabmın tərcüməçisi Y.N.Lyubarski öz qeydlə- rində bu bağlılığn tamamilə şübhəli olduğunu söyləmişdir (36, 294). Nəhayət, Duxa adına Kumık folklorunda Aduqa şəklində rast gəlinir. “Cavad haqqında nəğmə”də Aduqa ölümlə vuruşan Cavadm atasınm adıdır. Duxa oğlu Dəli Domrul da ölümlə vuruşur. Motivbrin eyniliyi Aduqa admın Duxanın fonetik variantı olduğunu göstərir. Kumık alimi A.M.Acıyevə görə, Aduqa, Duxa, Duka, Duha eyni adm variantlarıdır. Hətta Aduqa Kumukun bə'zi rayonlarında məhz Duxa/Duka/Duha kimi tələffiiz olunmuşdur (7, 34; 8, 32). Kumık aliminin “Cavad haqqında nəğ- mə”ni islamdan çox-çox əvvəlki dövrlərlə bağlaması da Duxa adının türk- lərdən bizanslılara keçdiyini söyləməyə əsas verir. Duxa admın Deke formasma difər türk xalqlarınm folklorunda da rast gəlinir. Radloffun sibir türklərindən topladığı folklor öməklərindən biri “Buğa-Dəkə” adlanır. Buğa-Dəkə burda şəxs adıdır: Eski bir halk yaşarmış, Geniş ülkenin suyunu içerlermiş: Kız kardeşi Pulay Arığ ile, Bulut karası kır atı ile, Puğa-Deke yaşarmış (45,23). Duxa və Dəkə adlan arasmdakı bu fərqin yalnız Sibir türklərinin tələf- füzündən irəli gəldiyi şübhəsizdir. Əjdər Fərzəli də Duxa adının Duğ kökündən yarandığmı yazır (23,12). Onun Dügər şəxs adını, Dügər etnonimini və Düyərli toponimlərini Duxa adı ilə bağlamağı da əsassız deyildir. Bu lıalda T.Şükürovanm Düyər şəxs adından Düyər etnoniminin, sonuncudan da Düyərli toponimlərinin ya- randığı haqqındakı tezisi də (9, 12) Duxa admm qədimliyini və türk dili- nə məxsusluğunu təsdiqbyir, çünki “qədim dövrlərdə etnonimin dil шэп- şəyi etnosun öz dili ilə bağlı olmalıdır” (24, 126). Deməli, poemadakı Duka adını Bizans tarixindo rast gəlinən Duka ad- ları ilə eyniləşdirmək yanlışdır. Nəhayət, Duxa şəxs adına yunanlardan эп azı min il əvvəl yaşamış Anşan çarlarının adlarmda rast gəlinir. Məsələn, I Şuruk Duxa belə adlardandır. “Dəli Domrul boyu” iki süjet xətti üzərində qurulmuşdur: 1. Ölümdən qorxmamaq, Əzrayılla vuruşmaq, Əzrayılı öldürüb xalqm canını ondan birdəfəlik qurtarmaq; 2. Can əvəzində can qoymaqla ölümdən xilas olmaq. Süjetin hər iki qolu maraqlıdır, mən deyərdim ki, orijinaldır. Мэпсэ bu motivləri yunan mifləri ilə müqayisə etmək о qədər də uğurlu nəticə ver- mir. Birincisi, Evripidin “Alkesta” əsərinin qəhrəmanı Admet can əvəzin- də can verib ölümdən qurtarmaq üçün öz arvadına yalvarırsa, Dəli Dom rul öz arvadından bunu xahiş etmir. Alkesta Admetin xahişindən, minnə- tindən sonra öz ərinin cam qarşılığmda can verməyə razı olursa, Dəli Domrulun arvadı bunu heç bir xahiş-minnətsiz eləyir. Burda Dəli Dom- rulun arvadının sevgisi Alkestanın sevgisini kölgədə qoyur. Bu müqayi- sədən aydın görünür ki, “Dəli Domrul boyu”nun süjeti daha qədim və daha orijinal olub, yunan mifində təhrif edilmışdir. Burdan aydın görünür ki, yunan mifı ilkin qaynaq olmamışdır. Məşhur alman alimi Valter Ruben də məhz Dəli Domrulun arvadmın bu fədakdrlığına görə boyun “Alkesta” əsərindən üstün olduğunu söyləmişdir (19, 193). İngilis alimi Paul Mirobil isə “Dəli DomruP’ boyunu “Alkesta” əsəri ib bağlayanlann fıkir- lərinə şübhəylə yanaşmış, “bu boyu digsr boylann davamı hesab etmiş- dir” (37, 42-43). Ən tutarlı sözü ısə Şumer qaynaqları deyir. Həmin qay- naqlarla tamşlıq çoxlarına qaranlıq görünən bu problemin üzərinə işıq salmağa imkan verir. Bıırda Şumer qaynaqları ilə bir neçə paralel apar- mağa ehtiyac yaranır. Birincisi, ölümün пэ demək olduğunu başa düşməmək. Mətndən bəlli olur ki, Dəli Domrul ölüm anlayışından uzaqdır. Ona görə də Əzrayılı tap- maq, onunla savaşmaq, çəkişmək, dirəşmək istəyir. Dəli Domrul körpüsü- nün yanında çoxlu adam görüb ora gəlir: - Mərə qavatlar, nə ağlarsız? Mənim körpümün yanında bu qovğa na dir? Niyə şiyvən edərsiz? - dedi. Ayıtdılar: - Xanım, bir yaxşı yigidimiz öldü. Ona ağlarız,- dedilər. Dəli Domrul aydır: - Mərə, yigidinizi kim öldürdü? Ayıtdılar: - Vallah, bəy yigit, allah taaladan buyruq oldu, al qanatlı Əzrail ol yigidin canını aldı. Dəli Domrul aydır: - Mərə, Əzrail dediyiniz nə kişidir kim, adamm canmı alır? Ya qadir allah, birliyin, varlığın həqqiçün Əzraili mənim gözümə göstərgil! Sava- şım, çəkişim, dirəşim, yaxşı yigidin canın qurtarayım (30, 87). Əzrayılı axtarmaq, onunla savaşmaq ideyası əslində insanm ölümü ilə barışmamaq deməkdir. Deməli, bir igidin öldüyünü görənə qədər Dəli Domrul insanın ölümünü ağlına belə gətirmir. Bu motivin tarixi çox qə- dimdir. Şərqdə bu motiv mövcud olanda yunanlar hələ yox idilər. Söhbət tarixin başlanğıcından, Şumer.dövründən gedir. Bilqamıs dostu Enkidu ölənə qədər ölümün nə demək olduğunu bilmir. Yalmz Enkidu öləndən sonra başa düşüx ki, bir gün onun özü də öləcək. Ona görə də ölümün səbəbini və çarəsını axtarır. Uzun əzab-əziyyətdən sonra ölümsüzlük çiçəyini tapsa da, onu ilan oğurlayır. Bilqamısm başma gələn bütün əhva- latlar “Dədə Qorqud kitabı”nda qorunub saxlanmışdır. “Bilqamıs və öl- məzlər dağı” dastanı ilə “Dədə Qorqud kitabı”nın yaranma tarixləri ara- smdakı təxminən iki rain illik bir zaman uzaqlığı bu motivləri yaddaşlar- da qorumuş və bu yaddaşlardan da eposa transformasiyasını tə'min etmiş- dir. Aşağıdakı formullarda bu iki əsərdəki süjetlərin eyniliyini aydın gör- mək olur: “Bilqamıs və ölməzlər dağı” “Dədə Qorqud Kitabı” Enkidu ölür Bir oğuz igidi ölür Bilqamıs dostunu ağlayır Oğuzlar öz igidlərini ağlayırlar Bilqamıs insanların ölümünə acıyır Dəli Domrul insanlarm ölümünə Əslində Bilqamısın tapdığı çiçəyi ilanın oğurlaması ilə Dədə Qorqudu ilanın vurması tamamilə eyni rnotivdir. Hər ikisində ölümün alın yazısı olduğuna, insana ölməzliyin verilmədiyinə işarə edilmişdir. Süjetin sonu da tamamilə bir-biriylə üst-üstə düşür. Tanrı Dəli Domrula yüz qırx il ömür vennişdir. Bilqamıs da təxminən etə о qədər yaşamışdır, çünki yüz iyirmi altı il çar olmuşdur. Bunun da üstünə on dörd yaş cavanlığmı gələndə yüz qırx eloyir. Yuxarıdakı müqayisədən göründüyü kimi, “Dəli Domrul” boyunun süjetini təşkil edən birinci motivin tarixi yunan mif- lərindən daha qədim olub, öz kökləri ilə Şumer qaynaqlarma bağlanır. Ölümlə barışmamaq, allahdan ömür istəmək və bunun reallaşması mo- tivi ilə bir də Şumerli şair Ludingirranın kitabmda rastlaşırıq. Kitabın ön acıyır Bilqamıs ölümün çarasını tapmaq fıkrinə düşür Bilqamıs insanlarm öliimlü yarandıqlarım anlayır Dəli Domrul Əzraili öldümıək fikrinə düşür Dəli Domrul ölümdən qurtulmağm mümkünsüzlüyünü anlayır Bilqamıs ölməzlik çiçəyini tapır, lakin ilan onu oğurlayır. Dədə Qorqud ölmək istəmir. Yatır. Yuxuda onu ilan çalır və ölür. üçüncü lövhəsindəki mətndə Ludingirraııın bir gün dostu Şeşdadanı üzün- tü içində gördüyündən söhbət açılır. Ludingirra ondan niyə qəmgin oldu- ğunu soruşur. О da ölümdən qurtarmaq üçün tanrısı Babaya yalvardığını söyləyir: Qartaldan qaçan bir quş kimiyəm, canımı qurtarmaq istəyirəm. Ölümdən qaçıb sənin qucağıpa sığmıram, ölümün əlindən al məni! Мэп gənc bir adamam, ölümüm üçün bir ağı söyləyirəm. Yaşamım məndən uzaqlaşır. Bir inək öz buzovunu qoruduğu kimi qoru məni! Məni doğan anam kimi acı mənim halıma (39, 78-79). Burdakı tanrıdan ömür istəmək motivi Dəli Domrulun tani'idan ömür istəmək motivi ilə üst-üstə düşür. Bundan başqa, mətndə insan-tatırı və ana-bala münasibətini görürük. Şeşdada-bala və Baba-ana paraleli mətn- də ana-bala münasibətinin ifadəsinə çevrilmişdir. Boyun süjetini təşkil edən ikinci motiv birincinin davamı olub, məhz onun özündən budaqlanmışdır. Burda sağ qalmaq.üçün canı əvəzində can qoymaq motivini nəzərdə tuturam. Eposda Dəli Domrul Əzrayılm dalınca düşür, onu öldürmək istəyir. Bir dəfə Əzrayıl onun gözünə görünür. Dəli Domrul qara qılmcmı sıyırıb Əzrayılın üstünə cumur. Əzrayıl bir göyərçin olub bacadan qaçır. Əzrayıl ikinci dəfə Dəli Domrulun atmı hürküdür. At onu yıxır və Dəli Domrul yerə doyib “başı bunalır”. Əzrayıl onun sinəsinə çökür ki, canım alsın. Dəli Domrul ona yalvanr. Əzrayıl deyir: - Mərə, dəli qavat! Mənə niyə yalvarırsan? Allah-taalaya yalvar! Mənim də əlimdə nə var? Мэп dəxi bir yumuş oğlanam - dedi. Dəli Domrul aydır: - Ya pəs can verən, can alan allah taalamıdır? (30, 89). Dəli Domrulun hələ Əzrayıl və Allah haqqmda təsəvvürləri о qədər az və bəsitdir ki, təkcə bu fakt motivin hansı dövrün yadigarı olduğunu de- тэуэ bəs eləyir. Əzrayılın bu sözlorindətı sonra Dəli Domrul allaha yal- varır. Dəli Domrulun sözləri Allaha xoş gəlir, Əzrayıla deyir: - Çün mərə qavat mənim birliyim bildi, birliyimə şükür qıldı, ya Əzrail, Dəli Domrul can yerinə can bulsun, onun cam azad olsun, - dedi (30, 90). Eposda canı əvəzinə can bulmacj ideyası burda ortaya çıxır. Nə atası, пэ anası Dəli Domrula can qıymırlar. Dəli Domrul h a l a l m d a n - a r v a d ı n d a n canı əvəzinə can istəmir, ona son sözünü deyib halallaşır: Tövlə-tövlə şahbaz atlarım Sana binət olsun! Düyünlü altun ban evlərim Sana kölgə olsun! Qatar-qatar dəvələrim Sana yüklət olsun! Ağ ayılda ağca qoyunum Sana şülən olsıın! (30, 92) Bu sözləri eşidən qadın görün ərinin yolunda necə fədakarlıq göstərir: Yer tanıq olsun, göy tanıq olsun! Qadir tanrı tanıq olsun! Mənim canım sənın canına qurban olsun! - dedi (30, 93). Biz cam əvəzinə can qoymaq motivi ilə də ilk dəfə Şumer dastanların- da rastlaşırıq. “Bilqamıs, Enkidu və Yeraltı dünya” eposunda Bilqamısın baraban çubuqları yeraltı dünyaya düşür, Enkıdu onları gətirməyə ge- dərkən Bilqamısın sözlərini unudub yeraltı dünyanın qaydalarmı pozur və ordan qayıda bilmir. Enkidunun Yeraltı dünyaya getməkdə məqsədi bara ban çubuqlarını gətirmək olsa da, onun ölümünün səbəbləri tamanı başqa- dır. “Bilqamıs və Humbaba” dastanmdan bəllidir ki, Bilqamıs və Enkidu Humbabanı öldürürlər. Bu da tanrıların qəzəbinə səbəb olur. Bu zaman Humbabanın ölümünün qarşılığında Bilqamısla Enkidunun ikisiııdən birinin ölüm söhbəti ortaya çıxır. Tanrılardan bə'zilori Bilqamısm ölümü- nə razılıq verirlər. Enlil isə əksinə, Enkidunun üzərində dayanır. Bilqmı- sm müdrikliyi və üçdə ikisinin tanrı olduğu burda nəzərə alınır. Görün- düyü kimi, “Dəli Domrul boW’ndakı “can əvəzində can qoymaq” mo- tivinin rüşeymləri bu epizodiarda mövcuddur. Motivin özü bütövlükdə "İnannanın yeraltı dünyaya enməsi” adlı mətndə var. Bu mətndə Şurner panteonunun sevgi, məhəbbət tanrısı İnannanın yeraltı dünyaya getməsi, orda bacısı Ereşkiqal tərəfındən öldürüliib çəngəldən aşılması, müdriklik tanrısı Enkinin onu dirildib işıqlı dünyaya qaytarması təsvir edilmişdir. İnannanm dirilməsi və işıqiı dünyaya qayıtması belə oiur. Enkinin yarat- dığı iki varlıq — Kurqar' və Qalatur yeraltı dünyaya gedirlər. İnannanm meyitini çəngəldən düşürüriər, biri “dirilik otu”, о biri də “dirilik suyu” ilə onun bədəninə toxunurlar. Bu zaman İnanna dirilir və işıqlı dünyaya çıxır. Ancaq iş bumınla bitmir. Mətndən görünür ki, yeraltı dünyanın da öz qanun’ian var: İnanrıa qalxır. , İnanjıa yer altından çıxır. Anurmaklar orıu vaxalayırlar: “Ycraltı dünyaya enənlərdən kim ordan elə çıxıb ona zərər dəyməsin? Əgər İnanna qayıdırsa” Gedər gəlməzlər ölkəsindən qayıdırsa, / Qoy başının у erində baş saxlasm! (9, 147) A.Acalov Dəli Domrul obrazmdan danışarkən Şumer mifləri ilə, о cümlədən “İnannanm yeraltı dünyaya enməsr’ mifı ilə müqayisələr apar- mışdır (5, 233). Həmin mifdəki “Qoy başının əvəzində baş saxlasın” mis- rasında bizim axtardığımız motivin çox aydın ifadəsini görürük. Burda açıqca deyilir ki, yeraltı dünyadan sağ-salamat çıxmaq üçün hər kəs “ba- şmın əvəzində baş” qovmalıdır. Həm də maraqlı budur ki, İnannanm tarnı olmağma, artıq işıqli dünyaya qayıtmağma baxmayaraq yeraltı dünyanm böyük və kiçik “qala”lan ondan əl çəkmirlər, “can əvəzində can” tələb edirlər. Beb vəziyyətdə İnanna öz əri Dumuzini qurban vermək qərarına gəlir. Onu “qala’lara nişan verir. Yeddi iblis Dumuzini Kulab şəhərində çar taxtında oturduğu yerdə tuturlar. Nəhayət, Dumuzu öldürülür. Lakin tanrı və İnannanın əri olduğuna görə burda ona güzəşt edildivini görürük. Dumuzuya hər ilin altı ayını işıqlı dünyada, digər altı aymı yeraltı dünya- da yaşamağa icazə verilir. О hər il indiki sentyabrın 21-də ölür və martin 21-də diri!ir. Novruz bayramı Dumuzunun dirilmə günüdür. Bu bölgü təsadüfən belə aparılmayıb. Dumuzu məhsuldarlıq tanrısıdır. Martdan sentyabra ,]ədər təbiətin məhsul yetişdirən dövrüdür. Bu dövrdə Dumuzu sağ olur l:i, xalq bir illik ehtiyatım yetişdirsin və toplayıb qış hazırlığı görsün. Sentyabrdan marta qəcbr isə əkin-səpin olmur. Xalq Dumuzusuz da keçin? bilir. Görimdüyü lcimi, burda ölüb-dirilmə motivi də var. Başq;rdların qəhrəmanlıq dastanı olan “Ural Batıf’da Əzrəki ilə vuruş- ma mot.vi süjetin əsas xətlərindən birini təşkil edir. Dəli Domrul kimi Ural Bctır da insanm ölümü ilo barışmır, Əzrəgi ilə vuruşub onu öldür- məklə insanlığı ölüm qorxusundan qurtarmaq istəyir (47, 36; 55, 319). Professor Pənah Xəlilov “Dədə Qorqud kitabı”ndakı və “Ural B a t ı r ’dakı bu motivi Şumer qaynaqları ilə müqayisə edərək hətta “Ural B a t ı r 'ı n “Bilqamis^dan daha qədim olduğu fıkrini söyləmişdir: “Ölüm və insan süjetinə görə “Ural Batır” dastanı “Mahabharata”ya nisbətən qədim görü- nür”. Demək “Dədə Qorqud”un süjet xətti üzrə “Mahabharata”ya bağla- nan kökbrini daha qədim türk dastanlarında axtarmaq lazım gəlir. Ölüm və insan ömrünün əbədiliyi probleminə gələndə bu ziddiyyətin qəhrəman- lıq dastanları səpgisində qoyuluşu və həlli sanki Şumer dastanından baş- lanır. Amma “Ural Batır” ondan da qədimdir” (25, 113). Pənah Xəlilovun bu qənaəti bizim Şumer qaynaqları əsasmda apar- dığımız bir çox müqayisəli araşdırmalarm sonucu ilə yaxmdan səsləşir. İlk insanların Xəzər dənizinin sahilində doğulması, burdan bir neçə isti- qamətdə yayılması bu motivlərin də ilkin yaranma yerini düzgün müəy- yənbşdirməyi xeyli asanlaşdırır. İndi belə bir tezis irəli sürmək olar ki, bu motivlər ilk dəfə Xəzər dənizinin sahillərində yaranmış, bıırdan Volqabo- yuna, Sibirə, Orta və Ön Asiyaya aparılmışdır. Yalnız çox-çox sonralar bu motivlər Ön Asiyadan, bəlkə də Kiçik Asiyadan qərbə də yayılmışdır. Bu flkri təsdiqləyən bir faktı da diqqətə almaq lazımdır. Haqqında da- nışdığımız süjetbrin çoxusu yunan xalqı arasında şifahi şəkildə yayıl- nıazdan əvvəl yazıya keçmişdir. Yunan müəlliflərinin yazdıqları əsərlər isə kitab şəklində olduğundan onların vasitəsib bu motivbr Şorqdə yayıla bilməzdi. Heç bir şübhə yoxdur ki, “Dədə Qorqud” boylannın yaraııdığı dövrdo yunan kitabları Şərqdə indiki kimi kütbvi yayılmamışdır. Bu motivbri yaddaşında yaşadan xalqm isə yunan kitabları ib tanışlığmdan söhbət gedə bilməzdi. Yunan müəllifləri isə, əksinə, həmin dövrdə Şərq mədəniyyəti ib yaxından tanış idibr, təkcə İskəndərin Şərqdən apardığı saysız-hesabsız mədəniyyət abidəbri Yımanıstanda elmin və modəniyyə- tin inkişafma görünməmiş təkan vemıişdir. Burda bir incə məqama diqqot yetirmək lazım gəlir. Bütün xalqlardakı bu motivlər nə qədər oxşar olsalar da, onların arasında fərq də var. Məsə- bn, yunan, fars, hind və s. xalqlarda ölümlə vuruşmaq, ölümə qalib gəl- mək, ölməzlik qazanmaq şəxsi maraqlardan doğursa, Şumer və Шгк das- tanlarında qəhrəman yalmz bütün xalqı ölümdən xilas etmək uğrunda mübarizə aparır. Burda artıq şəxsi maraq yoxdur. Məsəbn, Bilqamıs эЬэ- di həyat çiçəyini tapır, onu özü istifadə etmir, Uruka aparmaq istəyir ki, bütün xalqı ölümdən qurtarsın. Dəli Doırırul Əzrayılı öldürmək istəyir ki, xalqın canı qurtarsın. Ural Batır da Dəli Domrul kimi, özünün yox, xalqı- nrn ölməzliyi uğrunda çarpışır. Məncə, “Dədə Qorqud kitabı”nı macar dilinə tərcümə edib araşdıran İmre Adorjanın fıkrini burda xatırlatmaq çox yerinə düşər. Macar xalqmm “Sevginin sınanmaları” adlı balladalarının kökünü yunan yaxud Roma mifbrinə bağlayanlara cavab olaraq macar alimi İmre Adorjan yazır: “Be la balladalar tarixin hansısa bir zamanında türklərin yaşadığı, yaxud os- manlıların fəth etdikbri yerlərdə rastlandığına görə, onun türk mənşəli ol- ması qənaətindəyəm” (6, 59). Müəllif bu fıkri söyləməzdən əvvəl həmin balladalara “Karpat hövzəsindən bəridə təsadüf edilmədiyini, Balkanlarda çoxlu variantlan olduğunu” vurğulamış və sonda bu qənaətə gəlmişdir: “Məncə “Sevginin smanması” adlı balladalar qrupunun qaynağı “Dəli Domrul” boyudur” (6, 59). İnsanlarm və bəşəriyyətin Şərqdən Qərbə yayılması ilə bağlı çoxsaylı faktlarm üzə çıxarılması bu gün tarixə yeni bir gözlə, yeni prizmadan bax- mağı tələb edir. Amerika alimi Z.Sitçin yazır: “Erkən daş dövründən orta daş dövrünə (neolitdən mezolitə) keçid 11.000 il bundan qabaq Yaxın Şərqdə baş vermişdir. Böyük Tufandan sonra burda əkinçilik və heyvan- darlıq ağlasığmaz dərəcədə sür'ətlə inkişaf etmişdir. Bu yaxmlarda lin- qvistlər tərəfmdən təsdiq olunrnuş arxeoloji tapıntılar və digər dəlillər göstərir ki, əkinçilik və heyvandarlıq mədəniyyətini Avropaya bu sahədə zəngin elmə və təcrübəyə yiyəbnmiş insanlar köçərkən özləri ilə Yaxırı Şərqdən gətirmişlər” (46, 88). Bizim mövcud tədqiqat əsərləri üzərində apardığımız hərtərəfli müşa- hidələrdən sonra “Dəli Domrul boyu”nun süjetindəki motivlərin mənşəyi ilə bağlı söylənmiş flkirləri aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar: 1. Boyun süjeti orijinaldır, yunan miflərindən daha qədimdir və onun tə'siri ilə yaranmayıb; 2. Boyun süjeti yunan miflərinin tə'siri ilə yaranıb; 3. “Dəli Domnal boyu”nun süjetinin yunan mifləri ilə müqayisəsi on- lardan hansmın birinci, hansmın ikinci olduğunu müəyyənləşdirməyə im- kan vermir. Burda eyni zamanda ikinci bır baxış da var: ümumiyyətlə, bu süjeti kimin kimdən götürdüyünü müəyyənləşdirməyin əhəmiyyəti varmı? 1. Yuxarıdakı üç variantı təklif edən müəlliflər Şumer qaynaqlanna toxunmurlar. Tədqiqat işlərində Şumer qaynaqlarından istifadə edilmiş müəlliflərdə isə iki baxış müşahidə olunııi" a)”Dəli Domrul boyu”nun sü- jeti ilk dəfə Şumerdə yaranmış, ordan türklərə və sonuncularm folklorun- dan yunanlara keçmişdir; b) bu rnotivbr ilk dəfə şumerlərdən yunanlara keçmiş, sonra isə bizanslılar vasitəsilə türkbr mənimsəmişbr. İkinci, üçüncü və dördüncü (a) variantlarınm tərəfdarları bir nəfər kimi ona əsaslanırlar ki, yunan mifləri türk mifbrindən daha qədimdir, bütün mədəniyyət ən'ənələri yunanlardan başlanır və bu motivbr də yunaıı mif- lərindən türk folkloruna keçmişdir. Lakin son tədqiqatlar göstərir ki, ушап mifləri bizim indiyəcən düşündüyümüz qədər də qədim və orijinal de- yilmiş. Ona görə də hər şeyin başlanğıcım yunanlarda axtarmaq kökündən yanlışdır. Burda bircə faktı demək yerinə düşər ki, yunan tannlar panteonu Şumer tanrılar panteonunun kalkasmdan başqa bir şey deyil. “Kronos hakimiyyəti Gesioda ötürmək üçün Göyün təmsilçisi olan atası Uranı kişi- lik gücündən məhrum etdiyi kimi, Şumer-akkadın Göy tanrısı Anın (Anunun) kişilik gücünü də xurrit tanrısı Kumarbi əlindən almışdır (40,5). Təsadüfi deyilməmişdir ki, “genetik cəhətdən ellinizmdən və xristian- lıqdan çox qədim olan Qədim Şərq tarixi insanlığın tarixinin, siviliza- siyalar tarixinin ilk fəslidir” (52, 1). Yaxud: “sirli əsrlərin” qaranlıqların- da işıldamağa başlayan və е.э. VIII-VII əsrlərdə yaranan ellin mədəniyyə- ti iqtisadiyyat, sosial münasibətlər və mədəniyyət sahələrindəki əhəmiy- yətli uğurlanna görə daha çox Ön Asiyamn qədim mədəniyyətlərinin tə'sirinə borcludr” (40, 3). Ayrı-ayrı müəlliflərdən yüzlərlə bu cür misal- lar gətirmək olai’ ki, onların heç biri əsassız deyilməmişdir (33, 17; 34, 4; 14, 186 və s.). Yüzlərlə mifoloji və folklor süjetləri, obrazları, motivləri, bədii fıqurları mövcuddur ki, onlar ilk dəfə Şərqdə yaranmış və ordan qərb folkloruna və yazılı ədəbiyyatma keçmişdir. Bunlar barədə çox ya- zılmışdır (42, 205-211; 42, 113-123; 41, 112-116; 45; 35, 80; 6, 62). ' Burda qeyd etməyə dəyər ki, alman və skandinaviya xalqları epos yaradıcılığı sahosindoki ən'ənələri hun türklərindən götürmüşlər. Bunun ən tutarlı sübutu odur ki, həmin xalqların eposlarında “tarixi şəxsiyyətlər olan Atillanm (hunlarm xaqanı), Xerkanm (onun arvadı), Blyödelin (onun qardaşı) və başqalarının adları saxlanmtşdır” (27, 31). Atillanın adı bu eposlarda təkcə saxlanmamışdır, Atilla onların qəhrəmanıdır. “Hətta elə olmuşdur ki, bu dastanların ən son formaları эп qədim formaları ilə qarış- mışdır. “Tidrek haqqmda saqa”nın cənubi alman variantma görə burqund- ların öldürülməsində Atillanm heç bir günahı yoxdur. Bir yerdə bütün kişilərin эп acgözü adlandırılmışdır. Burda başqa bir ən'ənənin qanşığı olmuşdur. Qəzəbli Atilla skandinaviya şairinə və onun Cənubi Almaniya qaynağına dastanın daha qədim bir formasından tanış idi” (54, 100). Görünür ki, alman və skandinaviya xalqları türklərdən təkcə epos ya- radıcılığım yox, çox şeylər götürmüşlər. Hətta bu götürülən ən'ənələrin miqyası о qədər geniş olmuşdur ki, onların tə'siri həmin xalqlann dünya- görüşünün formalaşmasmda özünü göstərmişdir. “Dədə Qorqud kitabı”nm ingilis dilinə tərcüməçilərindən biri olan Paul Mirobil türk və alman folklorunu müqayisoli şəkildə geniş araşdırdıqdan sonrabu qənaətə gəlmişdir ki, “oğuzlar və Şimali almarı tayfaları eyni dünyagörüşü pay- laşırlar” (58, 4). О türk və alman folklorundan bu əsərlərin forma və məz- mununu müəyyənləşdirən onlarla oxşar motivlər, süjetlər, bədii formul və fıqurlar seçib müqayisəli təhlillər aparmışdır ki, bu araşdırmalarm nəti- cələri ilə tanışlıq oğuz türkbri ilə almanlarm mə'nəvi cəhətdən qohum xalqlar olduğunu söyləməyə bizə tam əsas verir. “Dəli Domrul boyu”nun təhlili/ zamanı bunlarm heç birini diqqətdən kənarda qoymaq olmaz. Çünki mə'nəvi rnədəniyyətin inkişaf və yayılma areallarınm, mifoloji motivlərin və digər folklor süjetlərinin ilk vətəninin müəyyənləşdirilməsində yuxarıdakı faktların hamısı kompleks şəkildə nəzərə alıraııalıdır. Son olaraq belə nəticəyə gələ bilərik Id, “Dəli Domrul” boyunun süje- tini təşkil edən hər iki motiv mənşəyi e'tibarilə türk etno-mifoloji dünya- görüşünün və bədii düşüncəsinin məhsulu olub, kənardatı gəlməmişdir. Onun tarixi yunan və hind miflərindən daha qədimdir və deməli, dünyaya Azərbaycandan yayılmışdır. ƏDƏBİYYAT 1. A bdulla B əhlul. D əli D om rul “K itabi-D ədə Q orqud”da v ə qorqudşü- naslıqda. “T əhsil’' E L M , B akı, 2002 2. A bdulla B əhlul. “K itabi-D ədə Q orqud”da nitq etiketləri: and //F o lklor və etnoqrafıya, 2006, № l , s . 12-23 3. A b d u lla K am al. M ifd ən yazıya, yaxud gizli D əd ə Q o rq u d . B akı, “M ütərcim ”, 2009 4. A bid Ə m in. Ə şirət dövrtindəki ədəbiyyatım ıza dair vəsiqələr.”A zərbaycanı оугэш пэ y o lu ” dərgisi, B akı, 1930, № 3.s. 48-52 5. A calov A. D əli D om rul boyunun kökləri və m ifoloji sim volikası. A FM . 1 kitab. B akı. “E lm ”, 1983, s. 222-236 6. A dorjan İm re M acarıstan). “E bdə Q orqud kitabı” nın M acarıstandakı keçm işi v ə önəm i // D Q , B akı, 2007, № 1, s.50-63 7.
Аджиев A.M . К умы кский «йыр» о Джавате и сказание о Д ел и Домруле из «К итаби-Д едем Коркут» // С оветская тю ркология, 1975, № 6, с.33-37 8. А д ж и ев А .М ., А дж и ев М .А . К вопросу о культурно-исторических взаи м освязях А зербай д ж ан а и Д агестан а //O T K O T G U A K M , B akı, 2007, V kitab,s. 32-34. 9. А н тология Ш ум ерской поэзи и (В ступ и тельная статья, перевод, комментарий, словарь В .К .А ф анасьевой), Санкт-П етербург, 1997. 496 с.+1, 5 илл 10. A raslı H əm id. A ştq yaradıcılığı. Bakı, “B irləşm iş nəşriyyat”, 1960 l l A r a s l ı H əm id. A zərb ay can ədəbiyyatı: tarixi və p ro blem ləri. B akı, “G ənclik”, 1998 12. Б артол ьд В .В . К итаби-К оркудь. Б о р ьб а богаты ря с ангелом смерти/УЗВОРАО, 1894, т. VIII, вы п.Ш -IV, с.203-218 13. Бартольд В .В. Турецкий эпос и Кавказ. «К нига м оего Д еда Коркута»// О гузский героический эпос. И з-во А Н CCCP.M .-JI. 1962. с. 109-120 14. B əydili C əlal. Сап yerinə can//K D Q E, II cilddə, 2-ci cild, B akı, 2000, s.61 15. “D edem K orkudun kitabı” (çapa hazırlayan O rxan Şaiq Gökyay). Istanbul. 2000 16. C əfərov N izam i. Seçilm iş əsərləri. Beş cilddə, 3-cü cild, B akı, “Elm ”, 2007 17. C əfərov N izam i. E posdan Idtaba. Bakı, “M a a rif’, 1999 18. C əm şidov Ş.A. K itabi-D ədə Q orqud. “E lm ”, B akı, 1977 19. D avudqızı Flora. uK itabi-D ədə Q orqud” dastanı V alter R uben tədqiqat- larında //A M E A m ə'n ızələri,2 0 0 9 , № l,s,1 9 1 -1 9 4 20. Ə fəndiyev Paşa. A zərbaycan Şifahi X alq Ədəbiyyatı. “M a a rif’, Bakı, 1981 21. Ə sg ə r Ə fz ələd d in . “K ita b i-D ə d ə Q o rq u d ”u n yazxya alın m ası və nüsxələri// A zərb aycan dərgisi, B akı, 2006. № 12, s. 167-181 22. Ф алев П .А . В ведени е в изучение тю ркских литератур и наречий. Ташкент, 1922 23. F ərzəli Əjdər. D əli D om rul boyunun sirri//Elm i axtarışlar, 2006, № XXIV, s.11-12 24. H acıyev Tofiq. A zərbaycanın qədim onom astikasına dair. A FM . II kitab. “E lm ”. Bakı. 1984. s. 125-136 25. X ə lilo v Pənalı. T ü rk xalqlarının və şərqi slavyanlarm ədəbiyyatı. “M a a rif’, B akı, 1994 26. Х ойслер А н дреас. Германский героический эп о с и сказание о нибелунгах. И з-во И н остран н ой литературы . М осква, 1960. с.5-47 27. Ж и рм ун ски й В .М . Германский героический эпос в трудах А н дреаса Х ойслера, 1960 28.
Ж ирм ун ски й В .М . О гузский героический эпос и «К нига К оркута». //«К н и га м оего Д ед а Коркута». И з-во А Н CCCP.M .-JI. 1962.C. 1 3 1-258 29. Ж ирм ун ски й . В .М . С леды огузов в Н и зовьях С ы р-Д арьи. ТС. И зд-во А Н СССР, M .-JI., 1951, с.93-102. 30. “K itabi-D ədə Q orq u d ”, “G ənclik”, B akı, 1978. 184 s. 31. «К н и га м оего Д ед а К оркута»// О гузский герои чески й эпос (перевод ак ад ем и к а В .В .Б ар то л ьд а. И зд ан и е п одготови л и В .М .Ж и р м у н ск и й и А .Н .К ононов). И з-во А Н CCCP.M .-JI. 1962 32. K oroğlu X alıq. O ğ uz qəhrəm anlıq eposu. “Yurd”, B akı, 1999, 243 s. 33. К оростовцев M .A. О понятии древний В осток // ВДИ, 1970, № 1, с.3-18 34. К оростовцев М .А . П редисловие //Ц ибукидис Д .И . Д ревняя Греция и В осток. М . «Н аука», 1981, 253 с.+ илл. с .3-5 35. Q afarli R am azan. O ğuz-türk m ifologiyasında zam an və m əkan vəhdəti// D ədə Q orqud, 2007, № 1, s.78-93. 36. Л ю барски й Я.Н. П рим ечания // П селл М ихаил. Х рон ограф и я. «Наука», М осква, 1978, с.264-301 37. M irobil P aul (İngiltərə). Stilistik m üqayisə: A vropa-türk m otivləri və for- m u llan // D Q , 2007, № 2, s.3-20. 38. M irobil P aul (İngiltərə). D ədə Q orqud kim dir // D Q , 2007, № 1, s.20-49 39. M uazzez İlm iye Çığ. Sum erli Ludingirra. Istanbul, 2000 40. О ли ва П. Д ревн и й восток и истоки греческой цивилизации//В Д И , 1977, № 2, с.3-6 41. П отан и н Г.Н. В осточною мотивы в средневековом европейском эпосе. СПб. 1899, с .1 12-116 42. П отани н Г.Н. В осточноорды нские параллели к кельтскому ром ану о чаш е св. Граля //Э тн ограф и ческое обозрение, 1896, № 2-3, с. 205-227 43. П отани н Г.Н. М елкие ф ольклористические зам етки //Э тн ограф и чес- кое обозрение, 1896, № 4 ,с. 113-123 44. П селл М и хаи л. Х рон ограф и я (П еревод, статья и п рим ечани я Я .Н .Л ю барского). «Н аука», М осква, 1978 45. R a d lo ff Vilhelm . T ürklerin kökleri, dilleri və halk edebiyyatından der- lemeler. II c. A nkara, 1999 46. С итчин 3. А рм агеддон отклады вается. М осква, «Э ксмо», 2006 47. С улейманов Ахмет. О собенности интерпретации меж дународного мотива «п оиск секрета вечной ж изни» в баш кирском народном эпосе «У рал-Батыр». O T K O T G . K onfrans M aterialları. II kitab, B akı, 2004, s.35-41 48. Ş ıxıyeva Səadət. D əli D om rul boyundakı bir m otivin analoq ları// O TK O T G U K M , B akı, 2005, III kitab, s. 335-348 49. Ş ükürova T. “K itabi-D ədə Q orqud”da etnonim lər əsasında yaranan toponim lər. B akı, 1999 50. T antəkin M .H . M əqalələr. “ Ş irvannəşr”, B akı, 2006 51. Təhm asib M .H . D astanlanm ızın bir növü haqqm da//A ŞX Ə D T. Bakı, 1977 52. Т у раев Б .А . И с то р и я Д рев н его В о сто ка. В д ву х том ах, т.1, Ленинград, 1935 53. У рал-Баты р. Б аш кирский народны й эпос. Уфа. 1981 54. Х ойслер А ндреас. Германский героический эпос и сказание о нибе- лунгах (перевод с немецкого Д .Е.Бертельса. вступительная статья и прим е чания В.М .Ж ирмунского). И з-во И ностранной литературы. М осква, 1960 55. Yoloğlu G üllü. U ral B atır//K D Q E, II с. 2000, s.319 56. Ц ибукидис Д .И . Д ревняя Греция и В осток. М осква, «Н аука», 1981 Yüklə 156,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|