Xülasə. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran əsas amil
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl
- Summary
- UOT 678:666 M.Z.ƏZİMİ
- Açar sözlər
- Ключевые слово
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl
73 (3)
edilmlşdir (burada, n – müşahidə illərinin sayı). -in xətası 14,0-24% intervalında olmaqla (yalnız Ağçay-Cek məntəqəsində 32 %) dağ çayları üçün buraxıla bilən həddədir. Cədvəl 2-də hidrometrik müşühidə məntəqələrinin məlumatına görə hidroloji sı- ralar üçün onların statistik parametrləri, səthi yuyulma intensivliyini xarakterizə edən orta yuyulma qatı və il ərzində qapayıcı mən- təqələrdən keçən asılı gətirmələrin miqdarı verilmlşdir.
Şəkil 1-dən görünür ki, əlaqə xətləri ət- rafında müşahidə nöqtələrinin səpələnməsi minimaldır. R il =f(Q il ) əlaqələrinin təhlili göstərir ki, onlar əsasən parabola şəklində- dir. Həmin əlaqələrin riyazi ifadələri
kimi göstərilir. Burada “a” və “b” şərti – təbii rejimi nəzərə alan parametr- lərdir.
Aparılan təhlil nəticəsində müəyyənləş- mlşdir ki, ümumiyyətlə su və asılı gətirmələr axımının çoxillik və orta illik qiymətləri bir- birinə uyрun gəlsələr də bəzi illərdə (1955- 1958, 1969-1975 və 1992-2005-ci illər) bu asılılıq pozulur. Bəzi illərdə isə asılı gətir- mələr axımının orta illik qiymətləri çoxillik normadan yuxarıdır. Bu, su və asılı gətir- mələr axımının əmələgəlmə şəraitindən və onların formalaşmasına təsir edən təbii və antropogen amillərin intensivliyindən ası- lıdır. Son 50 ildə Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı çaylarının sutoplayıcı hövzələrində meşələrin qanunsuz qırılması və Dövlət Me- şə Fondu torpaqlarının həm istirahət zona- sına çevrilməsi, həm də yaşayış məskənləri- nin salınması ilə əlaqədar hövzədə aktivlə- şən antropogen təsirin nəticəsi olaraq təbii landşaftın süni dəylşməsi də bu prosesi in- klşaf etdirir.
Şəkil 1 – Qaraçay-Rük, Çaqaçuqçay-Rustov və Quruşay-Susay məntəqələri üçün orta çoxillik su və asılı gətirmələr sərflərinin asılılığı Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl
74
Cədvəl 2 Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı çaylarının morfoloji elementləri və statistik parametrləri
1 Ağçay-Cek 124 2590
yoxdur 353
0.772 0.36
1.93 5.3
2.31 11.9
5.1 32
0.94 23.3
2 Ağçay-Suxtaqalaqlşlaq 12.5 1480
43 242
0.612 0.40
0.89 2.2
0.47 0.29
0.6 20
0.82 2.05
3 Çaqaçuqçay-Rustov 71.5 1450
52 268
0.683 0.43
0.77 1.8
1.06 4.06
3.8 23
0.44 6.31
4 Qaraçay-Rük 137 2590
yoxdur 438
0.909 0.176
0.34 1.9
0.73 1.50
2.1 18
0.41 11.32
5 Qudyalcay-Kupçal 517 2400
6 303
0.913 0.220
2.93 13.
0.96 8.60
8.9 18
0.85 88.3
6 Qudyalçay-Qırız 426 2590
yoxdur 333
0.797 0.181
0.12 0.7
0.63 1.57
2.5 17
0.70 59.9
7 Quruçay-Susay 35.9 1930
4 272
0.806 0.434
1.93 4.5
1.50 7.05
4.7 24
0.31 2.2
8 Qusarçay-Quzun 250 2940
yoxdur 438
0.823 0.201
0.71 3.6
0.60 1.65
2.7 15
0.23 11.67
9 Vəlvələçay-Təngəaltı 454 1870
10 231
0.886 0.323
1.39 4.3
0.90 4.41
4.9 14
0.72 64.96
10 Xarmidor-Xaltan 42.4 1380
37 243
0.362 0.586
3.70 6.3
1.08 3.17
2.9 22
0.05 0.41
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl
75 ƏDƏBİYYAT 1.
Əhmədzadə Ə.S. Heydər Əliyev və Azər- baycanın su təsərrüfatı. Bakı, Azərnəşr, 2003,216 s. 2.
Müseyibov M.A Azərbaycanın fiziki coğ- rafiyası, Bakı, Maarif, 1998,399 s. 3.
рогеология и инженерная геология. Ба- ку, изд-во. «Нафта-Пресс», 2008, 380 с. 4.
nın hidrokimyəvi xüsusiyyətlərinin tədqi- qi və su ilə təminatın ekoloji təhlükəsizli- yinin qiymətləndirilməsi. Doktorluq dis- sert. Avtoreferat. Bakı-2013 5.
diyeva. Kür çayının aşağı axınında asılı gətirmələrin öyrənilməsində riyazi-statis- tik metodların tətbiqi. Azərbaycan Milli Aerokosmik Agentliyinin Xəbərləri, Cild 15, 2012 №1-2 (15), 26-30 s. 6.
H.F.Fətdayev. Viləşçayda asılı gətirmələr axımının çoxillik kəmiyyətinin dəylşməsi. 2-ci Xəzər Beynəlxalq Su Texnologiyala- rı konfransının materialları. Azərbaycan, Bakı 11 aprel 2014-cü il. Səh. 534-538 7.
С.А.Ахундов. Сток наносов горных рек Азербайджанской ССР. Изд-во «ЕЛМ» БАКУ-1978. 97 с.
В работе приводятся реçультаты ста- тистического анализа стока воды и взве- шенных наносов по данным многолетних наблşдений. Определены основные фак- торы влияющие на поверхностный смыв и дана его количественная оценка.
The long-term observation data of the statistical analysis a dain of water and the weighed deosits are conducted in this article.
Major facors influencing superficial washout are defined and given its quan- tilative estimation.
Bu materiallar müxtəlif üzvi yaplşdırı- cılarla sırf və möhkəm texniki daşlar (məhlul və beton) alınmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu materialın asfalt beton məhlul- larının keyfiyyətli olması üçün professor P.V.Saxarovun lşlərindən də görmək olar, hansı ki, o, mineral toz və bitum qarlşığını asfalt yapışdırıcı adlandırılmışdır. Mineral, tozların (xırda dənələrə nisbətən narın üyü- dülmüş) əhəmiyyətli (qum və qırmadaşa nis- bətən) xüsusi səthi betonun tərkibinə daxil olan bitum genlş üst hissəsinin adsorbsiyası- na şərait yaradır. Eyni tipli bitumda mineral tozların sayı və keyfiyyəti asfaltyapışdırıcı maddələrin quruluşuna təsir göstərir. Mine- ral tozların dənəcikləri onların üzərində nazik təbəqənin, yəni bitum qatının əmələ gəlməsində əsas amildir. Mineral tozların keyfiyyətinin öyrənil- məsi üçün çoxlu müxtəlif təcrübələr keçiril- mlşdir. Mineral tozların hazırlanması texni- kası, texniki daş materialların və üyüdülmüş quru dağ süxurların hazırlanma texnikası ilə analoji olaraq sement, keramika və odada-
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl
76 vamlılar istehsalında genlş istifadə olunur. Bir çox hallarda mineral tozların hazırlan- ması onların istifadə olunan yerdən (asaltbe- ton və bitummineral qarlşığını hazırlayan qurğudan) uzaqda olması bəzi çətinliklər törədir.
Daş materialların üyüdülməsi zamanı ye- nidən lşlənib hazırlanmlş tozların müxtəlif üzvi maddələrlə hidrofoblaşdırılması tozları nəmlşlikdən qoruyur. Ancaq bu halda onla- rın talvari (bağlı anbarlardan başqa) altında yığılması tozların sovrulmasına və itkiyə sə- bəb olur.
Daş materialların üyüdülməsi prosesində dəyirmana 1-dən 2,5%-ə qədər (bitumda sət- hi-aktiv əlavənin nisbəti 1:1) yüksəkmole- kullu üzvi turşu tipli МГ-70/130, МГ- 130/200, БНД-200/300, БНД-130/200 və БНД-90/130 markalı bitum əlavə edilməsi məsləhət görülür. Bunun əsasında mineral toz dənəciklərinin üyüdülməsi zamanı əmələ gəlmlş üst səthlə bitumun keyfiyyətli əlaqəsi təmin olunur və onun nəqliyyatla daşınması zamanı baş verə biləcək itkilərdən, açıq an- barlarda saxlanılarkən nəmlşlikdən qoruyur. Bu üsul sement klinkerinin üyüdülməsi za- manı sementin hidrifoblaşdırılması göstərici- ləri ilə analojidir. Az miqdarda səthi-aktiv maddələrin və bitumun lştirakı ilə (mineral tozun çəkisinə nisbətən 0,5-dən 2%-ə qədər) karbonat sü- xurların üyüdülməsi yüksək nəticə alınması- na gətirib çıxarmışdır. Bitumun mineral toz və dənəciklərinin isladılması prosesini xeyli yaxşılaşdıran səthi-aktiv maddələrdən istifa- də etdikdə, üzvi materallar (bitum və əlavə) yenidən əmələ gəlmlş səthi ilə qırmadaşın toza (bərk və maye) ayırıcısında kimyəvi-ad- sorbsion əlaqə əmələ gəlir. Müxtəlif növlü asfalt və qatranbeton üçün daş materialları-mineral tozlardan, əla- və kövşək daş mateiallarından: qum və daha iri daş materiallara əsasən 2-3 qırmadaş frak- siyasından istifadə olunur. Asfalt və qatran betonlarda müxtəlif qurulardan istifadə etmək olar. İri dolduru- cusuz beton hazırlanması üçün müxtəlif frak- siyalardan təşkil olunmuş iri qum və qarlşıq tələb olunur. İri qumlar irilik moduluna M k >2,5 və tərkibində 50%-dən yuxarı 0,63 ölçüdən iri dənələrinə görə qiymətləndirilir. Qumlar iri- liyinə orta dərəcələli qumlar irilik moduluna M k =2,5-2,0 və tərkibində 35-50% hədlərində 0,3 ölçüdən iri dənələrə görə qiymətləndiri- lir. Irilik modulu 2,0-dan az olan narın qum- ların tərkibini yaxşılaşdırmaq, asfaltbetonda daxili çatlamanı düzəltmək, habelə örtüyün kələ-kötürlüyünü yüksəltmək üçün daş üyü- dülməsindən alınan süni qum ələkli qum- ələkli lştirakı ilə onların müəyyən nisbətdə qumla qarışdırılması məqsədəuyğundur.
Daş materialların tərkibində qum kom- ponentləri təyin olunarkən
bütün mineral materialların qarlşığının dənəvər tərkibi nə- zərə alınır. Eyni səbəbdən müxtəlif asfalt və qatran- betonda hansı ki, qumun dənəvər tərkibin yaxşılaşdırılmasını tələb edir, qırmadaşda is- tehsal olunması məqsədəuyğun deyil. Çünki onun yumrulaşmlş dənələri daxili çatlamanı zəiflədir (ardıcıl olaraq üstlüyün yumrulaş- ması) belə üstlük onun üzvi yapışdırıcılarla adgeziyasınıda zəiflədir, bu da betonun uzun- ömürlülüyünü xeyli aşağı salır. Suyun təsi- rindən şlşən yumşaq daş cinsli qırmadaşlar- dan (gilli-mergelli əhəngdaşlar, gilli-qum və gilli şist) istifadə etmək olmaz. Bu keyfiyyə- tə malik qırmadaşdan orta və yüksək markalı (möhkəm, sıx və dözümlü süxurlardan, kim- yəvi aşınmaya məruz qalmayan metallurgiya posaları) ağır sementbeton istehsalında isti- fadə olunması məsləhət görülür. Bəzi hallar- da yüksək markalı 150-200-dən çox) kera- mika məmulatlarında və gil kərpiclərdən ibarət qırmadaşlardan istifadə olunmasına icazə verilir. Yaplşdırıcı ilə daş materialların dənələri- nin üstünlüyü adgeziya xüsusiyyətini nəzərə alsaq asfalt və qatranbetonlar üçün əsas püs- kürülmüş və metomorfik süxurlar (52-40% həddində SiO 2 tərkibli) məsləhət görülür. Bi- tumla qatran arasında daha yüksək adgeziya- nı çöküntü karbonat süxurları biruzə verir. Asfaltda və qatrana tətbiq olunmuş qalan yüksək tələbləri nəzərə alsaq əhəngdaşı və dolomit daha sıx və möhkəm olmalıdır. Belə karbonat süxurlarına bir çox rayonlarda rast gəlinir. Qırmadaş dənələrinin maksimal ölçüləri belə təyin edilir. Aşağı qatda bu ölçü 0,75 konstrktiv qalınlıqdan çox olmamalı, yuxarı qatda isə müvafiq olaraq 0,6 olmalıdır. Qır- madaşa və quma tətbiq olunan digər tələblər bu materialların DÜİST-in ümumi qeydiy- yatına uyğundur. Lay-şlş örtüklərin kons- truktiv ölçülərini nəzərə alsaq asfaltbeton və qatranbeton qırmadaşları aşağı maksimal öl- Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl
77 çülərə əsasən hazırlanır: 40, 20, 10 və ya 15 mm. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra xarici dövlətlərdə Danimarkada hazırlanmlş, öl- çüsü 25 mm-dən iri olmayan, sintetik ağ daş materiallarından səmərəli istifadə olunur. Asfaltbeton qarlşığından yol tikintiləri zama- nı daş materiallarını 15-dən 40%-ə qədəri si- nopalla əvəz olunur. Sinopalla əvəz olunma tormozlanma məsafəsini qısaldır. Yayılan lşığı əks etdirir, örtüyün lşıqlanmasını yük- səldir. Tökülən avtomobil yağı siporal dənə- lərinə hopmur. Daş materiallarından assortinentlərinin genlşlənməsi, asfaltbetonun keyfiyyətinin yüksəlməsi üçün perspektiv süni daş materi- allarından biri də yüksək dözümlü keramzit ola bilər. Çox zaman təbii bitumlar çöküntü süxur- larının tərkibində hopmuş halda olurki, onla- ra asfalt süxurlarıdeyilir. Məsələn, bitumlu əhəngdaşı, bitumlu qumdaşı, bitumlu dolo- mit və s. Adətən, asfalt qumdaşından bitum, asfaltlı əhəngdaşından və dolomitdən isə as- falt mastikası hazırlanır. Asfaltlı qumdaşın- dan bitum iki üsulla alınıır: 1.
suda qızdırılır və bitumun xüsusi çəkisi az olduğu üçün üzə çıxır. 2.
yəni, yağlar yüngül və maye hissələrdən ibarət olur. Bitum materiallarının tərkibi bir neçə qrup maddədən ibarətdir. Bu maddələr bir- biri ilə birləşərək mürəkkəb kolloid sistem əmələ gətirir. Yağlar bitumun ən yüngül və maye hissələrindən ibarətdir. Yağların xüsu- si çəkisi 0,6-1,0 arasındadır. Bitumların yum- şaqlığı yağların miqdarından asılıdır. Və bunlardan bitumun bərk hissələrini həll et- mək üçün istifadə olunur. Bitumlarda 45- 60 0 C-yə qədər yağlar ola bilər. Neft, yağa bənzər kerosin iyi olan bir mayedir. Xüsusi çəkisi (0,85-0,97 kq/m 3 -dur). Kimyəvi tərki- bini 84-85% karbon, 12-14%-ni hidrigen təşkil edir. Bitumlara bu və digər xassələrin veril- məsi və bununla da onun tətbiq sahələrinin genlşləndirilməsi məqsədilə müxtəlif aktiva- torlardan istifadə olunması məqsədə uyğun- dur.
1. Ağabəyli N.M. İnşaat materiallarından la- boratoriya lşləri. “ELM”. B. 1999. 118 s. 2.
Ağabəyli N.M. İnşaat materialları və mə- mulatları”. Ali texniki məktəblər üçün dərslik. “Nurlan” . Bakı.2008. 452 səh. 3.
Əliyev Ə, Əliyev K. Yol-inşaat material- ları. Azərbaycan ensiklopediyası, “NPB”, Bakı 1997. 445 səh. 4.
Bədəlov A., Ağabəyov N. İnşaat materi- allarından laboratoriya praktikumu. “Maarif”. Bakı 1984. 311 səh. 5.
Горелышева Н.В. “Справочник по до- рожно-строительным материалам”. “М. Транспорт».1972.стр.300. 6.
Xanməmmədov V.Q., Bədəlov A. İnşaat materialları. “Maarif”. Bakı 1971. 358 s. 7.
и основания с применением битумнов и дегтей. «Автотрансиздат», М 1962. стр. 271.
В производстве строительных матери- алов использован битумо-содержащие строительные материалы в качестве доба- вок.
-
The use of additivies in the production of bitumen-based construction materials Summary
İn the production of building materials used bitumen-containing building materials as additives.
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl
78
Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|