Xülasə. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran əsas amil

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

54 

sabına  birinci  dərəcəli  durulducunun  məh-

suldarlığı bir neçə dəfə yüksələ bilər.  

Məlumdur ki,  durulducunun hündürlü-

yü nə qədər çox olarsa hissəciklərin çökməsi 

və ya suyun səthinə qalxması üçün bir o qə-

dər  çox  vaxt  tələb  olunur.  Bu  da  öz  növ-

bəsində  durulducunun  uzunluğunun  artması 

ilə əlaqədardır. Durulducunun uzunluğu art-

dıqca çökmənin hidrodinamik xarakteristika-

sı pisləşir. Lakin digər eyni şərtlər daxilində 

su layı nə qədər nazik olarsa asılı hissəciklə-

rin  çökməsi  və  ya  suyun  səthinə  çıxması 

prosesləri  sürətlə  gedər.    Belə  vəziyyət  me-

xaniki  qarşıqların  ayrılması  prosesinin  əhə-

miyyətli dərəcədə artmasına imkan verən və 

kiçik  həcm  və  sahələr  tələb  olunmaqla  qur-

ğularda yüksək şəffaflanmanı təmin edən na-

zik layda durulmanın tətbiqi kimi ikinci - da-

ha  perspektiv  istiqamətin  meydana  gəlməsi-

nə gətirib çıxardır [4]. Naziklaylı durulducu-

ların  adi  qurğularla  müqayisədə  əsas  üstün-

lüyü  çirkli  suyun  çökmə  müddətinin  az  ol-

masıdır ki, buna da axının ümumi hündürlü-

yü boyu parallel lşləyən bir neçə nazik layla-

ra bölünməsi hesabına nail olunur.  

Sudakı  qarışıqların  nazik  layda  çökmə 

prosesinin intensivləşdirilməsinə (çirk-ləndi-

ricilərin  tutulmasının  effektinin  80-90%-ə 

qədər artması) imkan verən nazik  layda du-

rulma  rejiminin  yaradılması  üçün  mövcud 

durulducuların  naziklaylı  modullarla  təchiz 

edilməsi və ya naziklaylı durulducuların ye-

ni  konstruksiyalarının  yaradılması  durulma 

müddətinin  əhəmiyyətli  dərəcədə  (5-8  dəfə) 

aşağı  salınmasına,  durulducunun  ötürücülü-

yünün  artırılmasına  səbəb  olur.  Belə  kons-

truksiyalar  bir  qayda  olaraq  kifayət  qədər 

sadə  olmaqla  bərabər  istismar  xərcləri  də 

tələb etmir.  

Asılı  maddələrin  nazik  layda  çökməsi 

üçün  əlverlşli  şərait  hissəciklərin  çökməsinə 

maneçilik törədən asılı maddə daşıyıcı axın-

ların  eninə  sirkulyasiyasının  mövcud  olma-

ması  və  mayenin  laminar  (və  ya  ona  yaxın) 

rejimə malik olması hesabına yaradılır. Asılı 

maddələrin  çökmə  effekti  maili  kanallarda 

yüksəlir ki, bu zaman çökən hissəciklərin su 

həcmində keçid  yolu stasionar hal alana qə-

dər  əhəmiyyətli  dərəcədə  azalır.  Maili  müs-

təvidə  çökən  hissəciyə  həm  ağırlıq  qüvvəsi, 

həm də illşmə qüvvəsi təsir edir ki, nəticədə 

müəyyən  qədər  çöküntü  təbəqəsi  yarandıq-

dan  sonra  o  müstəvi  boyu  aşağıya  doğru 

sürüşür. 

 

Durulducu  qurğuların  lşinin  effektivli-

yinin zəruri şərti suyun axım rejiminin lami-

narlığı  və  axının  dayanıqlığıdır.  Bu  şərtlər 

kritik göstəricilərlə xarakterizə olunur [4]: 

• Reynolds ədədi    

                               

2800

4

Re







R

V

maks

kr

, 

                  (1) 

buradan, axın sürəti    

                              

R

V

kr

maks

4

Re





 

         (2) 

• Frud ölçüsü 

5

2

10







gR

V

Fr

maks

kr

, 

 

         (3) 

buradan, axın sürəti   

 

                     

R

V

макс

1

,

0



.  

         (4) 

 

(2)  və ( 4 ) ifadələrini həll etsək axının 

maksimum  sürəti  və  hidravlik  radius  üçün  

(naziklaylı  durulducunun  özəkləri  üçün) 

aşağıdakı göstəriciləri alarıq:   

 

V

maks

 ≤ 0,412 sm/san, R ≤ 16.9. 

 

Beləliklə,  kanalın  en  kəsiyinin  azaldılması 

ilə  hərəkətin  laminar  rejimi  axın  sürətinin 

daha yüksək qiymətlərində mümkündür. De-

məli,  çökmə  daha  effektiv  hidravlik  radiusu 

(R)  az  olan  kanallarda  gedəcəkdir.  Rəflərin 

maillik  dərəcəsi  azaldıqca  həm  rəflərarası 

sahə,  həm  də  hissəciklərin  çokmə  müddəti 

azalacaqdır. Lakin Van-Der-Valls qüvvələri-

nin ağırlıq qüvvəsinə qarşı meydana çıxması 

səbəbindən  çöküntünün  lövhə  boyu  sürüş-

məsi üçün şərait pisləşir. 

Beləliklə,  çökmə  dərinliyinin  azaldıl-

ması  Re  <  500-lə  xarakterizə  olunan  turbu-

lentliyin  və  çirkli  su  axınının  pulsasiyasının 

şaquli  təşkiledicisini  təmin  edir  ki,  nəticədə 

çökmənin  davametmə  müddəti  (çirkli  sular-

dan  çirkləndiricilərin  ayrılması)  qısalır  və 

suyun qurğunun en kəsiyi boyu bərabər pay-

lanmasına  nail  olunur  və  nəticədə  həcmdən 

istifadə əmsalı artmış olur.  

Naziklaylı  durulduculara  dəylşdirilmə-

sinə  nail  olunması  baxımından  birinci  dərə-

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №4, oktyabr, 2015 - жi иl 

 

 

55 

cli şaquli və üfüqi durulducularla müqayisə-

də radial durulducuların naziklaylı modullar-

la təmin edilməsində bir sıra çətinliklər mey-

dana çıxır. Ferma fırlanan hərəkətli olduğun-

dan modullar bütün periferiya boyu suyığıcı 

novlardən əvvəl quraşdırılır. 

 

Fəaliyyətdə  olan  durulducuların  nazik 

laylara  dəylşdirilməsi  onların  konstruktiv 

tərtibatlarının  dəylşdirilməsi  ilə  nəticələnir 

ki,  bu  da  şəffaflanmlş  suyun  dəylşilməyən 

keyfiyyət  göstəriciləri  şəraitində  qurğuların 

məhsuldarlığının  artmasına  və  ya  sonuncu-

nun həmin məhsuldarlıqda qalmaqla keyfiy-

yətinin yüksəldilməsinə səbəb ola bilər.  

İstehsalat  şəraitində  suyun  hərəkətinin 

və ayrılmlş çöküntünün qarşılıqlı hərəkəti iki 

əsas  sxem  üzrə  tədqiq  edilmlşdir.  Çarpaz 

sxem-ayrılmlş çöküntünün mayenin lşçi axı-

na perpendikulyar istiqamətdə hərəkəti (şək. 

1a), əks axımlı sxem - ayrılmlş çöküntülərin 

lşçi  axına  qarşı  olan  istiqamətdə  kənarlaş-

dırılması (şək. 16).  

 

e e e

0

1

n

V

h

yar

H

H

H

H

H

H

4

5

1

2

3

D

D

D

b

b

0

a

      

D

a

a

a)  Çarpaz sxemlə   b)  Əks axımlı sxemlə 

Şəkil 1. Naziklaylı modullarla təmin edilmlş 

radial durulducu 

H

b 

- blokların hündürlüyü, H

h

=2.4 m;  

H

1 

- lil qatının hündürlüyü,  H

1

=0.3 m;  

h

yar

=0.15 m;  H

2

+H

3

=0.3 + 0.2=0.5;  H

4

 – 

naziklaylı blokun batırılma dərinliyi H

4

=0.5 

m;  H

5

=0.5 m; L

b

=naziklaylı blokun uzunlu-

ğu, l

b

=0.9 ÷1.0 m;  l

1

=0.5 m;  l

n

 – novun eni, 

l

n

 = 0.7 m. 

 

Rəfli bölməli (və ya borulu elementlər-

lə) çökmə zonası dərin olmayan bir neçə tə-

bəqəyə  bölünür.  Rəfli  bölmələr  istismar 

üçün sadə olan düz və ya dalğalı müstəvidən 

ibarətdir. Borulu bölmələr bütün uzunluq bo-

yu ölçüləri sabit saxlamağa imkan verən sərt 

konstruksiyaya  malik  olması  ilə  xarakterizə 

olunur.  Onlar  rəfli  bölmələrlə  müqayisədə 

daha  yüksək  sürətlərlə  lşləyə  bilməsi  ilə  ya-

naşı çöküntülərlə tez lillənir, çətin təmizlənir 

və çoxlu material sərf olunmasını tələb edir.  

Naziklaylı  modular  müxtəlif  en  kəsik-

lərinə (paralel müstəvilər, borulu, şanaoxşar  

və s.) malik ola bilər və polimer (polipropi-

len, polietilen, plastik şüşə) metal, həmçinin 

müstəvi (lövhə) şəkilli şüşədən hazırlana bil-

ər [5] (şək.2). 

 

  

 

  

 

   

 

 

 

Şəkil 2. Сянайе öсулу иля müхтялиф  

материаллардан щаçырланмыш блоклар 

 

---