Xülasə Məqalədə e-dövlətin formalaşdığı iqtisadi mühitdə baş verən tranfsormasiya prosesləri tədqiq olunur. Bu mühitdə
Yüklə 0,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
1 2
51R.Alg R.Mahm (1)vasitəçilik funksiyası
İKT-nin meydana gəlməsi və geniş tətbiqi nəticəsində öz mahiyyətini itirir. Vasitəçilik funksiyasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bazar təchizatçı ilə istehlakçını, satıcı ilə alıcını bilavasitə birləşdirir, onların qiymət, tələb, təklif, alqı-satqı barəsində müzakirələr aparmalarına, ortaq məxrəcə gəlmələrinə imkan yaradır. Müasir şəraitdə İnternet bazarın vasitəçilik funksiyasını öz üzərinə götürür. Artıq peşəkar vasitəçilik fəaliyyətinə (broker, diler) də ehtiyac qalmır. Bazar iqtisadiyyatına xas olan bu mühüm funksiyanın deformasiya olunması iqtisadiyyatda yeni situasiya yaradır. Belə bir şəraitdə alqı-satqı prosesinin “Elektron dövl ə t quruculu ğ u probleml ə ri” I Respublika elmi-praktiki konfrans ı , 4 dekabr, 2014 _____________________________________________________________________________________________________ 178 sadələşməsi, müvafiq maneələrin aradan qalxması, qiymətlərin aşağı düşməsi müşahidə olunur. ABŞ-ın keçmiş ticarət naziri U.Deyli hesab edir ki, İnternet alıcı ilə satıcı arasında birbaşa əlaqə yaradaraq və onlardan hər birinə digər haqqında daha çox informasiya təqdim edərək, “konfliktsiz kapitalizm” yaratmağa kömək edə bilər. Onun fikrincə, İnternet tranzaksiya xərclərini aşağı salır, vasitəçi aradan çıxır və əmtəənin dəyərinin qaldırılması üçün çalışmağa başlayır. Keçmiş nazirin qənaətinə görə, yalnız müəyyən təşkilatlar ən aşağı qiymətlər hesabına müvəffəqiyyət qazana biləcəklər, ona görə də digər şirkətlər müştəriyə göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin qaldırılması strategiyasını seçməyə məcburdurlar: “Əgər siz xidmət göstərməklə məşğul olmaq istəyirsinizsə, əməkdaşlarınızı intellektlə silahlandırın” [2]. Amerikalı tarixçi alim C.Berk “Qarşılıqlı əlaqələr” əsərində qeyd edir ki, İnternetin hesabına kommersiya sövdələşmələrinin əksəriyyəti alqı-satqı subyektlərinin bilavasitə reallaşdırdıqları elektron tranzaksiyalar şəklində həyata keçiriləcək, ənənəvi vasitəçilər ya onların kontragentləri üçün əlavə dəyər qazandıran əlavə xidmətlər göstərməyə başlayacaqlar, ya da sadəcə, yoxa çıxacaqlar. Onun qənaətincə, müştərilərə xidmət göstərmək biznesin həlledici funksiyasına çevriləcək. C.Berk əmindir ki, müştərilərlə daha çox fərdiləşən işlərə olan tələbat şirkətləri öz daxili fəaliyyətlərini elektron proseslərə keçirməyə vadar edəcək [2]. IV. BAZARIN QİYMƏTYARATMA FUNKSİYASININ TRANSFORMASİYASI Bazarın daha bir mühüm funksiyası qiymətyaratma funksiyasıdır . Bu funksiya vasitəsilə bazarda tələb və təklif münasibətləri, həmçinin mövcud pul kütləsi hesabına dəyərlə qiymət arasında istehsalda, istehlakda və rəqabətdə baş verən dəyişikliklərə çevik reaksiya verən əlaqə yaranır. Lakin İnternetin imkanlarına əsaslanan informasiya iqtisadiyyatında qiymətin əmələ gəlməsinin ənənəvi prinsipləri pozulur. Yəni ənənəvi bazarda olduğundan fərqli olaraq, tələbin artması əmtəənin və ya xidmətin qiymətinin artmasına gətirib çıxartmır. Buna misal olaraq, İnternetə qoşulmanı göstərmək olar. Belə ki, daha çox sayda istifadəçinin İnternetə qoşulması tariflərin artmasına səbəb olmur. Çünki əlavə istifadəçilərin İnternetə qoşulma xərclərinin son həddi sıfıra yaxındır. İstehlakçılar ənənəvi iqtisadiyyat mühitində öyrəşiblər ki, kiçik bir təkmilləşdirmə hökmən müəyyən bahalaşmaya gətirib çıxarır. Amma mikroprosessorların meydana gəlməsi qiymətlərin dəyişməsi qanunauyğunluğunu tamamilə dəyişir. İnformasiya iqtisadiyyatında cüzi qiymət artımı hesabına keyfiyyəti əhəmiyyətli şəkildə dəyişdirmək olar. Meydana gəldiyi 1971-ci ildən bu yana mikroprosessorlar ənənəvi qiymət sisteminin əksinə olan reallığı nümayiş etdirir. İndi telekommunikasiya da analoji yolla gedir: qiymətlər yarıbayarı aşağı düşür, gücü isə ilyarımdan bir iki dəfə artır (kompüterlərdə olduğu kimi). Mikrosxemlərin qiymətinin düşməsi sxemi Mur qanununa, şəbəkə qiymətlərinin düşməsi isə Qilder qanununa (Gələcəkdə - 20 ildən sonra kommunikasiyaların həcminin hər il 3 dəfə artacağını deyən Corc Qilderin şərəfinə adlandırılır) əsaslanır [3]. Telekommunikasiyaların artan gücünün çiplərin kiçilən ölçüsü və qiymətlərin düşməsi ilə birləşməsi C.Qilderdə belə bir fikir formalaşdırmışdır ki, şəbəkə sərbəst olacaq. Ötürülən bitin dəyəri asimptotik olaraq sıfıra yaxınlaşır, amma heç vaxt ona çatmır. İnformasiya iqtisadiyyatında digər kəmiyyətlər çoxluğu da özünü analoji şəkildə aparır. Keyfiyyət artarkən bir hesablamanın, informasiyanın, sənəd surətlərinin dəyəri də aşağı düşür. Müqayisə üçün qeyd edək ki, avtomobillərin qiyməti isə istismara başlandığı gündən fasiləsiz olaraq aşağı düşür. Telefon danışıqlarının qiyməti də eyni qayda ilə ucuzlaşır. Sual oluna bilər ki, belə bir şəraitdə telefon şirkətləri özlərini necə saxlayırlar? Strukturu inkişaf etdirmək, tədqiqat aparmaq, sistemi dəstəkləmək, üstəlik gəlir əldə etmək üçün pulu necə qazanırlar? Cavab sadədir: telefonun özünün funksiyalarını genişləndirməklə. Əgər istənilən xidmətin qiyməti sıfıra yaxınlaşırsa, xidmətlərin siyahısını genişləndirmək lazımdır ki, onların sayının qiymətə vurulması nəticəsində gəlirlər məsrəfləri üstələyə bilsin. Yalnız yenilikçi fəaliyyət, yaradıcı təfəkkürün reallaşdırılması sayəsində abunəçilərin sayının və onlar tərəfindən xidmətdən istifadə müddətinin uzadılması hesabına mənfəətlilik təmin oluna bilər. İnformasiya iqtisadiyyatında malların qiymətləri bir çox amillərdən asılıdır. İnternet şəbəkəsində əlavə obyektlərin meydana gəlməsi bütün istifadəçilər üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. İnformasiya iqtisadiyyatının bu cəhəti sənaye iqtisadiyyatının iki ən fundamental aksiomu ilə ziddiyyət təşkil edir: 1) dəyər az tapılan şeylə bağlıdır; 2) malların artıqlığı onların dəyərini aşağı salır. İnformasiya iqtisadiyyatında iştirak dəyəri iştirakçıların (istifadəçilərin) sayının artımına nəzərən eksponensial olaraq artır. İstənilən eksponensial artım “sınma nöqtəsinə” malikdir. Həmin nöqtəyə çatandan sonra biznesin, istehsalın, yaxud şəbəkənin özünün inkişaf prosesində əks hadisələr, geriyə yuvarlanma baş verir. İnformasiya iqtisadiyyatına xas olan daimi aşağı xərclər, son xərclərin əhəmiyyətli olmaması və malların sürətlə yayılması zaman intervalını qısaldır. İnformasiya iqtisadiyyatının əsas qanunu “artan faydalı iş əmsalı” (verimlilik) qanunu kimi tanınır. Sənaye iqtisadiyyatında faydalı iş əmsalının artması ayrı-ayrı şirkətlərin güclü səyləri nəticəsində mümkün olur və onlar bunun hesabına mənfəət əldə edirlər. İnformasiya iqtisadiyyatında isə faydalı iş əmsalı bütün şəbəkə iştirakçıları tərəfindən yaradılır və bunun nəticəsində əldə olunan mənfəət hamı arasında bölünür. Agentlər, istifadəçilər, rəqiblər şəbəkədə dəyəri birlikdə yaradırlar, amma faydalı iş əmsalının artmasının nəticəsi onlar arasında bərabər şəkildə bölüşdürülməyə də bilər [4]. V. BİLİKLƏR İQTİSADİYYATI MÖVCUD BAZAR PRİNSİPLƏRİNƏ QARŞI Klassik təsəvvürlərə görə, bazar iqtisadiyyatı üç əsas üzərində qurulur: özəl mülkiyyət, dəyər qanunu, tələb və təklifin qarşılıqlı əlaqə prinsipi. Lakin informasiya cəmiyyətində bilik və ideyalar bu əsaslara ciddi təsir göstərir. Belə ki, insan və ya şirkət hansısa ideyaya malik ola bilər və onu heç kimə deməyə bilər. Həmin ideyanı gizli saxlaya və şəxsi “Elektron dövl ə t quruculu ğ u probleml ə ri” I Respublika elmi-praktiki konfrans ı , 4 dekabr, 2014 _____________________________________________________________________________________________________ 179 “nou-hau” kimi istifadə edə bilər. Lakin belə gizli sahibolma hələ mülkiyyət deyil. Mülkiyyət və sahibolma iki müxtəlif kateqoriyadır. Mülkiyyət ictimai münasibət və hüquq kateqoriyasıdır. Belə ki, bu, cəmiyyət tərəfindən tanınan və açıq şəkildə sahiblik və istifadə edilən legitim münasibətdir. Yəni insanın bir ideyaya münasibətinin özəl mülkiyyətə çevrilməsi üçün onun bu haqda ictimaiyyətə məlumat verməsi gərəkdir. Lakin şəxsi ideyanın ictimailəşdirilməsi onu kollektiv mülkiyyətə çevirir. Əgər biliyə kapital kimi baxsaq, onda bu kapital bütün insanlara məxsusdur. Ümumiyyətlə, kollektiv mülkiyyət intellektual mülkiyyətin təbiətinə daha uyğun gəlir. K.Marks intellektual əməyi “ümumi əmək” adlandırırdı [5]. Hesab edirdi ki, istənilən təfəkkür prosesində əvvəlki nəsillərin ötürdüyü bilikdən istifadə edilir. Hətta insanın təklikdə çalışdığı halda da onun intellektual əməyi ictimai əmək sayılır. Kollektiv mülkiyyəti dövlət mülkiyyəti ilə də eyniləşdirmək olmaz. Dövlət mülkiyyəti özəl mülkiyyətin digər formasıdır. Dövlət mülkiyyətinin yalnız qeyri-şəxsi xarakteri onun kollektiv mülkiyyətlə oxşar cəhətidir. Dəyər qanunu tələb edir ki, mallar əməyin kəmiyyətinə uyğun olaraq, yəni işçinin onların istehsalı üçün adətən sərf etdiyi vaxta proporsional olaraq mübadilə edilsin. Amma ideyanı zamana görə dəyərləndirmək mümkün deyil. İdeyalar zaman və məkandan asılı olmadan meydana gəlir və mövcud olur. Ona görə də dəyər qanunu ideya mübadiləsini tənzimləyə bilmir. Tələb və təklifin uyğunluğu prinsipi də biliklərə münasibətdə özünü doğrultmur. Çünki biliklər təklif qismində tələbi dəfələrlə qabaqlayır və bu disproporsiya getdikcə artmaqdadır. Doğrudur, bu gün “nou-hau” və patentlərə münasibətdə tələb və təklif arasında tarazlıq mövcuddur. Lakin ümumi biliklərin tərkibində onların xüsusi çəkisi o qədər də çox deyil. Göründüyü kimi, bazar iqtisadiyyatı bilik istehsalı və mübadiləsi üçün o qədər də uyğun olmayan bir iqtisadi sistemdir. Biliklər bazara daxil olmaqla onun uzun illərdən bəri formalaşan əsaslarını, strukturunu dağıdır. İnformasiya cəmiyyətində pul da iqtisadi münasibətlərin əsas tənzimləyicisi funksiyasının öhdəsindən gələ bilmir. Belə ki, pul, öz mahiyyətinə görə, dəyər ölçüsüdür. Biliklərin isə dəyəri yoxdur (yaxud dəyərini ölçmək mümkün deyil). Bu baxımdan, hesab etmək olar ki, informasiya cəmiyyətində iqtisadi münasibətlər məhz biliklər vasitəsi ilə tənzimlənəcək. Yəni iqtisadi münasibətlər insanın iradəsi ilə planlaşdırılacaq, istiqamətləndiriləcək. VI. ÜÇÜNCÜ SEKTOR BAZARIN ALTERNATİVİ KİMİ İKT-nin sürətli inkişafı və hərtərəfli tətbiqi ilə əlaqədar daha bir köklü dəyişiklik bazardankənar (qeyri-bazar) istehsal sferasınının inkişafı ilə bağlıdır. Bazardankənar istehsal sferası dedikdə, ev təsərrüfatlarının mübadilə yox, öz ehtiyacları üçün istehsal fəaliyyəti nəzərdə tutulur. Evdə məşğulluğun iqtisadiyyata bir sıra təsirləri vardır. Birincisi, evdə məşğulluq sistemi informasiya sektorunun inkişafını və sənaye sahələrinin (neft, avtomobil, kağız sənayesi və s.) daralmasını stimullaşdırır. İkincisi, insanlar klassik “muzdlu işçi” statusundan imtina edərək müstəqil sahibkarlara çevrilirlər. Bundan başqa, evdə məşğulluğun psixoloji üstünlükləri də mövcuddur. Belə ki, sənaye iqtisadiyyatına xas olan muzdlu işçi daim işini itirmək qorxusu ilə yaşayır. Amma ev məşğulluğu şəraitində belə təhlükələr mövcud deyil. Görkəmli Amerika iqtisadçısı və filosofu C.Rifkin “İşin sonu: qlobal məşğulluğun tənəzzülü və postbazar erasının başlanğıcı” (1995) əsərində yazır ki, biz bəşər sivilizasiyasının çox vacib mərhələsinə yaxınlaşırıq [6]. Qlobal şirkətlər daha az işçi qüvvəsindən istifadə edərək misli görünməyən sayda əmtəə və xidmət istehsal etmək gücündədir. Yeni texnologiyalar, demək olar ki, işçi qüvvəsinin olmadığı yeni istehsal mərhələsinin əsasını qoyur, özü də bu proses dünya əhalisinin yüksək templə artdığı bir dövrə təsadüf edir”. C.Rifkin hesab edir ki, bəşəriyyət əmək proseslərinin böyük hissəsinin insanlardan maşınlara keçəcəyi gələcəyə hazırlaşmalıdır: “Nəzərə almaq lazımdır ki, insanlar öz əməyini bazarda əmtəə kimi satmaqda davam edirlər. Artıq əməyin əmtəə kimi əhəmiyyətinin minimuma enəcəyi dövrdə yeni yanaşmalar düşünmək və tətbiq etmək lazımdır ki, insanları gəlirlərlə təmin etmək və onların alıcılıq qabiliyyətini sığortalamaq mümkün olsun”. C.Rifkinin fikrincə, yeni texnoloji potensialın nəticəsi olan artan istehsal imkanlarının bəhrəsi milyonlarla insanın mülkiyyəti olmalıdır. Buna iş vaxtının qısaldılması, əmək haqqının daim artırılması yolu ilə nail olmaq olar: “Bizi hansı gələcəyin gözləməsi əmək məhsuldarlığının artması hesabına əldə olunan maddi nemətlərin necə bölünəcəyindən asılı olacaq”. Amerikalı alim hesab edir ki, bazar iqtisadiyyatında kütləvi məşğulluğun ixtisar edilməsi, həmçinin dövlət idarəetmə xərclərinin azaldılması “üçüncü sektora” – qeyri-bazar iqtisadiyyatına diqqətin artırılmasını tələb edir. İnsanlar özlərinin sosial və şəxsi tələbatlarının ödənilməsi ümidi ilə məhz üçüncü sektora – sosial iqtisadiyyata üz tutacaqlar. C.Rifkinin qənaətinə görə, yaxın gələcəkdə qısa iş gününə malik olan insanlar əyləncəyə və istehlaka daha çox diqqət ayıracaqlar. Eyni zamanda, işsizlərin və qismən işi olanların sayı sürətlə artacaq. Həmin insanların bir çoxu üçüncü sektora üz tutacaq. Bu insanların istedadı və enerjisini lokal cəmiyyətlərin yaradılmasına və bazardan və dövlətdən asılı olmayan üçüncü sektorun formalaşdırılmasına yönəltmək olar. Üçüncü sektor bazar qanunauyğunluqlarına və ya inzibati- hüquqi qaydalara tabe olmur. Bu sektor insanlara yeni sosial funksiyaları və vəzifələri sınaqdan keçirməyə imkan verir. İnsanların istehsal-bazar və ictimai sektordan qismən qeyri- formal sosial iqtisadiyyata yönəlmə iqtisadiyyatın institusional quruluşunda fundamental dəyişikliklərə gətirib çıxarır. Yeni institusional və sosial quruluşu bazar quruluşundan fərqlənəcək. Burada əsas sual doğuran məsələ odur ki, üçüncü sektor işlərini itirən insanların tələblərini ödəyə biləcək qədər inkişaf edə və möhkəmlənə biləcəkmi? VII. SOSİAL ŞƏBƏKƏLƏR BAZARIN ALTERNATİVİ KİMİ İnternet şəbəkəsində formalaşan azad kommunikasiya mühiti və insanlar arasında təmənnasız informasiya mübadiləsi yeni “Elektron dövl ə t quruculu ğ u probleml ə ri” I Respublika elmi-praktiki konfrans ı , 4 dekabr, 2014 _____________________________________________________________________________________________________ 180 istehlakçı dəyərinin formalaşması mühitinə çevrilir. İnformasiya cəmiyyəti bu və ya digər formada ekspert informasiyasını əldə etmək üçün əlverişli şəbəkə mühiti yaradır. Ekspert qiymətləndirməsi müasir iqtisadiyyatı dərk etmək üçün zəruri olan anlayışdır. Bu anlayış klassik bazar münasibətlərindən getdikcə daha çox uzaqlaşmaqdadır. Bütün bu imkanlar hesabına iqtisadiyyatda bazar münasibətlərinin payı tədricən azalmaqdadır. Kommunikasiya mühitinin inkişafı cəmiyyətin qeyri-bazar funksiyalarını (ətraf mühitin sosial dəstəyi və qorunması, korrupsiya ilə mübarizə və s.) öz üzərinə götürərək sosiallaşmasına imkan verir. Həmçinin istehlakçı dəyərinin formalaşmasının bazar mexanizmi biznesin qloballaşması və genişlənməsi hesabına özəl sektordan sıxışdırılıb çıxarılır. Rəqabət aparan şirkətlər ümumi mülkiyyətçilər taparaq primitiv bazar davranışlarından daha effektli strategiyalar quraraq, yeni tərəfdaşlıq münasibətləri formalaşdırırlar. Qlobal kommunikasiyalar dövründə transmilli şirkətlər başqa taktikadan istifadə edirlər – total reklam və tərəfdaşlıq şəbəkələrinin hesabına öz əmtəə və xidmətlərinin istehlakçı dəyərini alıcıların təsəvvürlərində yüksəldərək onlar üçün əlavə imic formalaşdırırlar. Əmtəə-pul münasibətlərinin şəbəkə münasibətləri ilə əvəz olunması tədricən baş verir. Cəmiyyətin idarə edilməsinin yeni sistemi, yeni iqtisadiyyat da daxil olmaqla, kommunikasiya mühitinin təkmilləşməsi, dünyanın bütün sakinlərinin informasiyaya sərbəst çıxış imkanının yaranması ilə eyni vaxtda inkişaf etməlidir. Hazırda brend, marka və məhsulların sosial şəbəkə vasitəsi ilə tanıdılması, reytinqinin qaldırılması tendensiyası müşahidə olunur. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrini təmsil edən şirkətlər müştəriləri ilə sosial şəbəkələr vasitəsi ilə işləməyə üstünlük verirlər. Sosial şəbəkələr şirkətlərə maraqlı isitfadəçilərlə əlaqə qurmağa, onlarla uzunmüddətli əlaqə yaratmağa, şirkətin reputasiyasını idarə etməyə, satış həcmini artırmağa və digər biznes məsələlərini daha yüksək səviyyədə həll etməyə imkan verir. VIII. NƏTİCƏ İKT-nin təsiri nəticəsində bu gün bütün dünyada dominantlıq edən iqtisadi sistemin – bazar iqtisadiyyatının strukturunda, funksiyalarında və elementlərində ciddi dəyişikliklərin baş verməsi bəşəriyyətin gələcəyi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi sferada baş verən bu transformasiya prosesləri informasiya cəmiyyəti nəzəriyyəsinin görkəmli nümayəndələri tərəfindən hələ ötən əsrin sonlarından etibarən proqnozlaşdırılırdı. İndi də bu sahədə intensiv tədqiqatlar davam etdirilir, iqtisadiyyatda baş verən transformasiya prosesləri ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülür, fərqli baxışlar ortaya qoyulur. Lakin bütün bu ideyalara, tendensiyalara baxmayaraq, hələ bazar iqtisadiyyatının hansı iqtisadi sistemlə əvəz olunmalı olduğuna dair aydın elmi təsəvvürlər, təkliflər yoxdur. Ənənəvi iqtisadi münasibətlərin real müstəvidən virtual müstəviyə keçməsi qaçılmaz bir prosesdir. Amma İnternet qlobal və virtual xüsusiyyətləri, açıqlığı və informativliyi şəraitində ənənəvi bazar strukturlarının, funksiyalarının və elementlərinin funksiyalarının bu mühitə necə adaptasiya olunacağı, hansı yeni münasibətlərin formalaşması bir sıra suallar doğurur. Statistik məlumatlara görə, hər gün bütün İnternet istifadəçilərinin 95%-i sosial şəbəkələrə daxil olur və mallar, xidmətlər, şirkətlər haqqında söhbətlər aparır, öz fikir və təəssüratlarını bölüşürlər. Bunun nəticəsində hətta bir istifadəçinin müsbət və ya mənfi rəyi çoxmilyonlu dövriyyəsi olan şirkətin reputasiyasına ciddi təsir göstərə bilər. Aparılan sorğuların nəticələrinə görə, sosial şəbəkə iştirakçılarının 87%-i buradakı istifadəçilərin rəylərinə daha çox inanırlar, nəinki rəsmi mənbələrdən verilən informasiyaya [7]. Ə DƏBIYYAT : [1] Пещанская И.В. Рынок как коммуникативная система и его развитие в информационном обществе. Монография, http://disserwork.narod.ru/index.html [2] Гейтс Б. Бизнес со скоростью мысли, ЭКСМО, 2003, 253 c. [3] Webb W. Wireless Communications: The Future, John Wiley & Sons, 2007, 274 p. [4] Гутри И.С. Сравнительный анализ теоретических концепций информационной экономики, http://irina.guthrielife.com/ [5] Маркс К. Капитал, Карл Маркс, 1983, 3883 c. [6] Rifkin J. The End of Work: The Decline of the Global Labor Force and the Dawn of the Post-Market Era, G.P. Putnam's Sons, Business & Economics, 1995, 350 p. [7] Кусина О.А. Социальные сети как эффективный инструмент маркетинга в индустрии встреч // Креативная экономика, 2013, №1, c.118-123. “Elektron dövl ə t quruculu ğ u probleml ə ri” I Respublika elmi-praktiki konfrans ı , 4 dekabr, 2014 _____________________________________________________________________________________________________ 181 Yüklə 0,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2