Xülasə Müasir epistemologiyada ağılla iman münasibətlərinə xüsusi şəkildə yer ay
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018
- Ələddin Məlikov.
- Aladdin Malikov Analysis of the relation between reason and faith in epistemology
- Ключевые слова
Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018 rar olunan) orta həddə ehtiyacı yoxdur. Buna görə, şübhəyə qapılmayan hər bir in- san anadangəlmə ideyaları təsdiq edir. Buraya qədər mülayim rasionalizmlə qəti rasionalizmin baxışı üst-üstə düşür. Lakin qəti rasionalizmdə aksiomaların sayı 30-u keçmişdir. Bunlar ilkin fərzlər, təcrübələr, fitrilər, gümanlar, mütəvatirlər, vicdanla dəyərlənənlər və müşahidələri anadangəlmə ideya və bilik kimi, ana mənbə hesab edirlər. Bunlar belə nəticəyə varmışlar ki, bütün hökmlər bu anadangəlmə və ilkin fərzlərə əsaslanmalıdır. Onlar bir tərəfdən hər növ zənn və gümana istinad edilən hökmləri inkar edir, Digər tərəf- dən, bütün nəzəri hökmlərin isbat olunma qabiliyyətinə malik olmalarını mümkün hesab edirlər. Baxmayaraq ki, mülayim rasionalizm anadangəlmə və ilkin fərzlərin mövcudluğunu qəbul edir və bütün təsdiqi hökmlərin ilkin hökmlərə istinadını mümkün sayır. Amma anadangəlmə ideyalar arasında sadəcə ilkin fərzləri, vicdan- la dəyərlənənləri və fitriləri məqbul hesab edirlər. Fitrilərin anadangəlmə olmasının sirrini, onların ilkin fərzlərdən qaynaqlanması və vicdanla dəyərlənənlər və fitrilə- rin anadangəlmə olmasını isə onların vasitəsiz elmdən (intuisiyadan) qaynaqlanma- sı bilirdilər. Mülayim rasionalizmdə anadangəlmələrin dairəsinin kiçilməsinə diq- qət yetirdikdə aydın olur ki, onların bəzi hökmləri tam yəqini şəkildə ortaya qoyu- lur. Digər hökmlər isə zənn, yaxud psixoloji yəqinlər həddində qalırlar. Ancaq bü- tünlülük nəzəriyyəsinə əsasən, demək olar ki, gümana əsaslanan hökmlərdən hansı biri digərindən daha üstündür. Bu izahla mülayim rasionalizmlə tənqidi rasionalizm və radikal fideizm arasındakı fərq aydınlaşır. Sözün özü və qısası budur ki, mülayim rasionalizm köklü və əsas inancların, daha dəqiq desək, ilkin fərzlər, vicdanla dəyərlənənlər və fitrilərin vasitəsilə bir sıra dini inancların həqiqiliyini şübhə altına qoymadan və irada yol vermədən, eyni za- manda tənqid edilmədən isbat edirlər. Digər bir sıra dini inanclarda bu isbat olun- muş müddəaların vasitəsilə öz həqiqiliyini və epistemoloji dəyərini qazanırlar. Bu minvalla dini inancların rasionallığı da sübut olunur. Güya dini inanclar epistemoloji metoddan və tədqiqdən uzaq olduğuna görə öncədən dini inancların məntiqsizliyinə hökm vermişlər. Bu səbəbə görə onların doğru, yaxud yalan olduğunu irəli sürmək mümkün deyil. Amma mülayim rasiona- lizmin sayəsində görürük ki, dini inanclar məntiqliliyi ilə yanaşı, həm də həqiqidir- lər və bir çox sübut və faktlarla təsdiq oluna bilərlər. 1
1 Əbdülhüseyn Xosrovpənah, Kəlame cədid, səh 70- 72. 48
Ələddin Məlikov. Epistemologiyada ağıl və iman münasibətlərinin təhlili, s. 23-53
Nəticə Aydın oldu ki, ağıl insanın qavramaq, anlamaq və isbatedici dərrakə qüvvə- sidir, həmçinin bu ağıl, tənqidedici gücə malikdir. Anadangəlmə və fitri ideyalar, məntiq və riyaziyyatın ilkin fərziyyələri kimi, ağlın reallıq və faktlarını müşahidə etmək də ağlın işidir. “Ağıl və iman münasibətlərində ağıl üçün altı müxtəlif rol təsəvvür oluna bi- lər, yəni ağlın altı vəzifəsini qeyd etmək mümkündür: 1. Dini məsələləri anlamaq vəzifəsi; 2. Müqəddəs mətnlərdən dini məsələlərin kəşf olunması vəzifəsi; 3. Onlara nizam-intizam vermə vəzifəsi; 4. Dini məsələlərin təlimi vəzifəsi; 5. Dini məsələlərin sübut etmə vəzifəsi; 6. Dini inancları müdafiə etmə vəzifəsi. Həmçinin aydındır ki, cəmiyyət dini məsələlərin başa düşülməsi (1) kəşf (2) və təlimi (4) məsələlərində ağıldan faydalanır. Dinə ağlın müdaxiləsi məsələsinə is- tər müxalif və istərsə də tərəftar olanlar bu üç məsələdə həmfikirdirlər. Ağlın dini məsələlərə nizam-intizam vermə (3) vəzifəsində də çoxlu ixtilaf yoxdur. Hətta fi- deizm tərəftarları və zahirə əsllik verənlər belə, dini məsələlərdə nizamsızlığı qəbul etmirlər. Dini hökmlərin toplusunda daxili sistemlilik və uyğunluğun olması məsə- ləsi o inanc toplusunu qəbul etməyin əsas şərtlərindəndir. Onsuz dini maarifin ni- zam-intizamı və o dini sistemə bağlılıq mənasızdır. Hətta S.Kyerkeqor kimi radikal fideizm tərəfdarları belə iman çərçivəsinə daxil olmağı risk və ziddiyyət təşkil etdi- yi üçün qəbul etmələrinə baxmayaraq, bu ziddiyyəti həqiqətdə dini imanın qeyri- dini ağılla ziddiyyəti sayırdılar. Dini mövzular bir-birilə uyğunluq təşkil etməlidir. Buna görə, daxili nizam-intizamsızlıq və həmahəngsizliyin mövcudluğu qəbuledil- məzdir. Belə olduğu təqdirdə iki ziddiyyətli tərəfin hansı birini qəbul edək? Əlbəttə, qeyd etməliyik ki, fideizm tərəfdarları öz inanclarının toplusunda ziddiyyətin oldu- ğunu qəbul edirlər. Amma onların fikrincə, dini inancların qeyri-dini inanclarla zid- diyyət təşkil etməsi dini imana xələl gətirmir. Əksinə, dini imanın əmələ gəlməsinə şərait yaradır. Amma dini məsələlərin isbat (5) və müdafiə (6) rolu barəsində fərqli yanaş- maların kökü bu suala fərqli cavabların verilməsində gizlənmişdir. Sual budur: 49
Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018 “Dini hökmləri ağıl vasitəsilə isbat etmək lazımdırmı?” və “Onlardan şəkk-şübhə və iradlar qarşısında ağıl vasitəsilə müdafiə etmək lazımdırmı?” Başqa sözlə, dini inancların etibarlılığını təyin etmək üçün onları ağıl qəlibinə salmaq lazımdır? Dini inanclar sisteminin inkar və ya təsdiqi qanunları hansı əsasla olmalıdır? Əgər ağıl müdaxilə edirsə, o zaman bu müdaxilə hansı həddə olmalıdır? İnkar və ya təsdiqdə iman və təslimçilik hansı rol oynayır? Dini inanclar sistemi qanunlarının etibarlığı- nı müəyyənləşdirməkdə ağıl və iman birləşə bilərmi? Əsas fərqliliklər ağıl və ima- nın bu hissədəki rolundadır. Nəticə etibarilə qeyd edirik ki, söhbət ağıl və iman ara- sındakı münasibətlərin təhlilindən gedirsə, bu məna (5 və 6) nəzərdə tutulur. Daha dəqiq ifadə etsək, ağıl və iman məsələsində beşinci və altıncı məna nəzərdə tutu- lur”.
1 İman barəsində tədqiq və araşdırmanı iki istiqamətdə aparmaq mümkündür: 1. Dindaxili; 2. Dinxarici. Bu iki metodun hər birinin müxtəlif tərz və izahları mövcuddur. Onlardan bəzilərini bu tədqiqat mövzusundan uzaq olduğu üçün bəyan etmirik. Dindaxili ba- xış dedikdə Malik ibn Ənəs 2 və Əhməd ibn Hənbəl 3 kimi şəxslərin və Əxbarilər 4 cərəyanının qəbul etdikləri sırf mətnçilik, müqəddəs mətnə əsaslanma 5 və məhz za- hirə riayət etmə 6 nəzərdə tutulur. Bu şəxslər və cərəyanlar sırf hədis və müqəddəs- lərdən nəql olunanlara əsaslanaraq hər növ bəşər düçüncəsini və dinxarici fikirlərin dinə daxil olmasını qadağan hesab etmiş və bunu dini təhrif və dindən uzaqlaşmaq kimi qəbul etmişlər. Bu baxış qarşısında dinxarici baxış dayanır. Dinxarici araşdırma dedikdə ağıl və fəlsəfi metodlardan istifadə nəzərdə tutulur. Tarix boyu bir sıra alimlər dini inancların isbatı üçün ağlın gətirdiyi arqumentlərə əsaslan sübutlardan istifadə et- miş və fəlsəfi düşüncələrin böyük rola malik olduğunu vurğulamışlar. Burada qeyd olunan dindaxili metod dedikdə dini mətnlərin isbatı üçün iki
1 - Hadi Sadiqi, Dəramədi bər kəlame cədid, Taha nəşri, birinci çap, səh 30- 31. 2 - Malik ibn Ənəs (712-795). Maliki məzhəbinin qurucusu. Fəqih. 3 - Əhməd ibn Hənbəl (780- 857). Hənbəli məzhəbinin qurucusu.Fəqih. 4 - Yalnız Quran və hədislərə (peyğəmbər və imamların dedikləri sözlərə) isnad etməyi tələb edən ənənəçilər. Quran və hədisləri dini bilgilərin və dini qanunvericiliyin yeganə səhih mənbəyi hesab edirlər. 5 - ﯽﯾاﺮﮕﺼﻧ – Mətnə mühafizəkar meyilli yanaşan təməlçilər. 6 - ﯽﯾاﺮﮔﺮھﺎظ – Dini və müqəddəs mətnlərin yanlız zahirini əsl tutub ona riayət edənlər, mətnin digər mənalarına varmaq belə istəməyən qrup. 50
Ələddin Məlikov. Epistemologiyada ağıl və iman münasibətlərinin təhlili, s. 23-53
ana yol, Quran və hədis kimi iki mötəbər və əsaslı dini qaynaq nəzərdə tutulur. Bu səbəbə bu kitabda qeyd edilən “ağıl və iman” münasibətlərində, təbii ki, əxbarilərin inandığları mətnçilik, zahirçilik və radikal ənənəçilik (fundamentalizm) kimi cərə- yanlar və tərzlər nəzərdə tutulmur. Bunun qarşısında dinxarici baxışdır. Bu baxış dini iddiaları inkar və ya isbat etmək üçün qeyd edilən iki mənbədən savayı, digər mənbələrə də istinad etməyi məqbul sayır. Bu mənbə və məxəzlər fəlsəfi ağıl, teo- logiya qanunları, insan təcrübəsi və müşahidəsi, yaxud dinin praktik fəaliyyətləri- nin hər biri ola bilər. Məqalədən göründüyü kimi, ağılla iman arasında dörd əsas nəzəriyyə möv- cuddur. Göstərilən sübutlara və verilən izahlara əsasən dördüncü nəzəriyyə daha uyğun və arqumentləri daha qanedicidir.
1. Dəşti, Məhəmməd, Nəhcül- bəlağə, Üsve nəşriyyatı, ilk çap, 1382 h.ş. 2. Əhmədi, Babək, Modernite və əndişeye entiqadi, mərkəz nəşri, Tehran, 1373 h.ş. 3.
4. Geivett R.D.& Sweetman B. (ed) Contemporary Perspective on Religous Epistemology, Oxford University Press, 1992 5. Xosrovpənah, Əbdülhüseyn, Kəlame cədid, Mərkəze mütaliat və pəjuheşhaye fərhəngiye hövzeye elmiyye, üçüncü çap, 1383 h.ş. 6. Xosrovpənah, Əbdülhüseyn, Teorihaye sedq, Zehin jurnalı, № 1. 7. İan Barbur, Elm və din, mütərcim: Bəhaoddin Xorrəmşahi, mərkəzin nəşri, dördüncü çap, 1384 h.ş. 8. İbn Mənzur, Məhəmməd, Lisanul- ərəb, Ədəbul hövze nəşriyyatı, Qum, 1363 h.ş. 9. Jilson, Etyen, Ruhe fəlsəfeye qurune vusta, mütərcim: Əlimurad Davudi, Elmi və fərhəni nəşriyyat institutu, üçüncü çap, Tehran, 1379 h.ş. 10. Kasiriyer, Ernest, Fəlsəfeye roşəngəri, Fəlsəfeye roşəngəri, mütərcim: Yədullah Muqin, Nilufər nəşriyyatı, 1370 h.ş. 11. Kuleyni, Məhəmməd, Üsule Kafi, Məktəbətul- İslamiyyə, Tehran, 1388 h.q. 12. Məlikov, Ələddin, İnanc yoxsa Zəka, Ziya məqalələr toplusu, səh 41 Mətbuat nəşriyyatı, Bakı, 2010 51
Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018 13. Məlikov, Ələddin, Mərifətşenasiye bavəre dini, Beynəlxalq əl-Mustafa nəşriyyatı, İran, 2011 14. Piterson, Maykl və başqaları, Əql və etiqade dini, mütərcim: Əhməd Nəraqi və İbrahim Sultani, İslam mədəniyyəti və iraşadı nazirliyinin nəşri, üçüncü çap, 1379 h.ş. 15. Pol Fulkie, Ümumi fəlsəfə ya metafizika, mütərcim: Yəhya Məhdəvi, Tehran universitetinin nəşri, dördüncü çap, 1370 h.ş. 16. Sadiqi, Hadi, Dəramədi bər kəlame cədid, Taha nəşri, birinci çap, 1382 h.ş. 17. Sadiqi, Hadi, Əqlaniyyəte iman, Taha nəşri, birinci çap, 1386 h.ş. 18. Tusi, Nəsirəddin, Qəvaidul- əqaid, hazırlayan: Əli Rəbbani Gülpayqani, Elmiyyə hövzənin idarə mərkəzinin nəşriyyatı, 1316 h.ş. 19. İsmayıloğlu, Mail, Dinin fəlsəfəsi, Tehran, birinci çap, 2015, səh 51
52
Ələddin Məlikov. Epistemologiyada ağıl və iman münasibətlərinin təhlili, s. 23-53
Аладдин Меликов Анализ соотношения разума и веры в эпистемологии (резюме) В современной эпистемологии особое место уделяется соотношению разума и веры. Эта тема является одной из фундаментальных тем первос- тепенной важности как для учёных, представляющих науку в глобальном смысле, так и для носителей религиозного мировоззрения. Эпистемологичес- кие сравнения в области взаимоотношений разума и веры, в основном, имеют целью нахождение реальности, пригодной стать основой для нового мышления. Несмотря на все схожие черты и различия обе эти категории на протяжении истории всегда питали друг друга. Хотя, с точки зрения категорий, они и не похожи друг на друга, в результате подобных сравнений выясняется, что они являются отдельными проявлениями одной реальности. В настоящей статье эти понятия в отличии от трёх основных тра- диционных подходов, то есть: взаимосвязи разума и веры; утверждения и отрицания; а также не утверждения и не отрицания, рассматриваются в свете новых эпистемологических теорий. В статье анализируются сущест- вующие четыре основные теории рационализма: строгий рационализм, фидеизм, критический рационализм и умеренный рационализм. Ключевые слова: эпистемология, разум, вера, строгий рационализм, фидеизм, критический рационализм, умеренный рационализм 53 Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|