Xülasə Tədqiqat işində Azərbaycanın 2001-2012-ci illər üzrə idxal və ixracın tələb və

Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014 

 

8 

 

,

=

+

 

+  

,

+

,

                                                           (3)     

Burada    t-  dövrlərin  sayını,  i-  ölkələrin  sayını, 

-  ölkələrin  dəyişməyən  (fixed) 

effektlərini, 

 

–  individual  trendi, 

-  avtoreqressiv  əmsalı, 

,

-  xətaları  göstərir. 

Qeyd  olunan  panel  vahid  kök  testlərinin  üsulları  -  avtoreqressiv  əmsalının  sabit 

və  ya  dəyişən  fərziyyəsinə  görə  təsnifləşdirilir.  Biz  dəyişənlərin  birinci  dərəcədən 

inteqrasiya olmasını yoxlamaq üçün geniş istifadə edilən testlərin nəticələrini təhlil 

etmişik. 

Maraq dairəsində olan dəyişənlərdən ibarət panellərin kointeqrasiya əlaqəsinə malik 

olmasını  yoxlamaq  üçün  isə,  Pedroni  (1999)  tərəfindən  təklif  olunan  kointeqrasiya 

testindən istifadə etmişik. Bu test ümumi olaraq aşağıdakı tənlikləri nəzərə alır: 

,

=

+  

+

,

+

,

                                                          (4) 

,

= φe

,

+ ν

,

                                                                           (5) 

Yuxarıda    i  və  t  müvafiq  olaraq  ölkələri  və  dövrləri, 

,

 və 

,

 müvafiq  olaraq 

birinci  dərəcədən  inteqrasiya  olunmuş  I(1)  asılı  və  sərbəst  dəyişənləri, 

-  xüsusi 

dəyişməyən  effektləri,  -  deterministik  trendi  və 

,

-qalığı  əks  etdirir.  Tənlik  (5)-

də  φ -  avtoreqressiv  əmsalı  göstərir.  Bəzi  modifikasiyalarda  kointeqrasiya 

əlaqələrinin  mövcud  olduğunu  nəzərə  alaraq,  biz  FMOLS  reqressiya  tənliklərinin 

nəticələrini də təqdim etmişik. 

GMM metodologiyası

 

Asılı  dəyişənlər  olan  idxal  və  ixracın  loqarifmasını  y,  digər  sərbəst  dəyişənlər 

matrisini  Z  işarə  etsək,  idxal  və  ixrac  üçün  dinamik  panel  modeli  aşağıdakı  kimi 

verilə bilər: 

,

=

,

+ ′

,

+

+

+

,

                                                   (3) 

Yuxarıdakı  tənlikdə   ölkələrin  xüsusiyyətinə  uyğun  olaraq  dəyişməyən  (country 

specific effects), 

 isə zamanla dəyişməyən parametrləri (time specific effects) əks 

etdirir. 

,

 modelin  xətalarını  göstərir.  Bu  dinamik  panel  modelində  asılı  dəyişənin 

laqı  (

,

)  sağ  tərəf  sərbəst  dəyişənlər  arasındadır  və  xətaları  ifadə  edən 

,

 ilə 

korrelyasiya  əlaqəsinə  malikdir.  Bu  isə  bizim  nəticələrimizdə  yalnışlığa  səbəb  ola 

bilər. Iqtisadi ədəbiyyatda dinamik modellərdə bu tip endogenlik problemlərini həll 

etmək  üçün  ekzogen  instrumental  dəyişənlərdən  istifadə  edilir.  Bizim  modeldə 

uyğun  ekzogen  instrumentlər  tapmaq  çətin  olduğundan,  GMM  üsulunu  tətbiq 

edərək  daxili  instrumentlərdən  istifadə  etmişik.  Bu  üsul  ilk  dəfə  Arellano  və  Bond 

(1991)  tərəfindən  təklif  olunmuş,  Blundell  və  Bond  (1998)  tərəfindən  inkişaf 

---

Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014 

 

9 

 

etdirilmişdir. Bu üsulun əsas mahiyyəti  modelin əvvəlki periodla fərqinin tapılması 

ilə  ölkələrin  spesifik  xüsusiyyətlərindən  azad  olmaq  və  dəyişənlərin  laqlarını 

instrument  kimi  istifadə  edərək  endogenlik  problemini  həll  etməkdir.  Ölkələr  üzrə 

dəyişməyən  parametrlərdən  azad  olmaq  üçün  modelin  bir  dövr  fərqini  tapanda,  o, 

aşağıdakı formada ifadə edilə bilər: 

,

−

,

=

,

−

,

+ ′

,

−

,

+ (

−

) +

,

−

,

    (4) 

(4)  tənliyində  ölkələrin  dəyişməyən  spesifik  xüsusiyyətlərindən  azad  olsaq  da,  sağ 

tərəf  dəyişənlərdən 

,

−

,

 və 

,

−

,

 yenə  də  təbii  korrelyasiyaya 

malikdir və endogenlik yarada bilər. Z dəyişənlər matrisini zəif ekzogen və modelin 

xətasının  sərbəst  dəyişənlərin  gələcək  realizasiyaları  ilə  korrelyasiyaya  malik 

olmadığını  fərz  etsək,  GMM  dinamik  panel  qiymətləndirməsi  aşağıdakı 

momentlərdən istifadə edir. 

,

,

−

,

= 0,   for  s ≥ 2;  t = 3, … ,12                             (5)                          

,

,

−

,

= 0,   for  s ≥ 2;  t = 3, … ,12                             (6)         

Qeyd  edək  ki, 

s ≥ 2;  t = 3, … ,12  üçün  müxtəlif  sayda  momentlərdən  istifadə 

etmək olar. Bu tədqiqatda biz ikinci və üçüncü perioddan olan laqlardan instrument 

kimi istifadə etmişik.   

Bizim  ÜMM  nəticələrimizin  səlisliyi  və  dayanıqlığı  bu  üsulda  istifadə  etdiyimiz 

instrumentlərin  yararlılığından  asılıdır.  Arellano  və  Bond  (1991)  instrumentlərin 

faydalılığı  üçün  J-test  (Hansen  test)  və  ikinci  tərtib  serial  korrelasiya  testləri  təklif 

etmişdir.  J-test  üçün  sıfır  fərziyyə  instrumentlərin  dayanıqlığı,  ikinci  tərtib 

korrelasiya  testinin  sıfır  fərziyyəsi  isə  serial  korrelasiyanın  olmamasıdır.  Bu 

testlərin nəticələri müvafiq cədvəllərdə verilmişdir. 

Qiymətləndirmə nəticələri 

Tədqiqat  işində  əsas  qiymətləndirmə  cədvəllərində  (1)-(3)  sütunları  dəyişməyən 

effektlər  modelinin,  (4)-(5)  sütunları  tam  modifikasiya  olunmuş  kiçik  kvadratlar 

modelinin  (FMOLS),  (6)-(8)  sütunlar  isə  ÜMM  nəticələrini  əks  etdirir.  Metodoloji 

hissədə qeyd olunduğu kimi, araşdırmamızın dolğun nəticəli və əhatəli olması üçün 

biz  əsas  cədvəllərin  (4)-(8)  sütunlarında  uyğun  olaraq  FMOLS  və  GMM 

qiymətləndirmələrindən istifadə etmişik.  

FMOLS  qiymətləndirmələri  aparmaq  üçün  isə  Cədvəl  1-6-də  biz  panel  vahid  kök 

testi  və  dəyişənlər  arasında  kointeqrasiya  əlaqələrinin  mövcudluğuna  baxmışıq. 

---