81
Bank böhranları: qiymətləndirmə
metododologiyaları
Asim Zülfüqarov, Orxan İsmayılov
82
Xülasə
Tədqiqat işinin əsas məqsədi bank böhranlarının əvvəlcədən müəyyən edilməsi və
qiymətləndirilməsi məqsədi ilə istifadə edilən indekslərin nəzəri və təcrübi aspektlərinin
araşdırılmasından ibarətdir. Tədqiqat işində beynəlxalq təcrübədə geniş istifadə edilən dörd
indeks nəzərdən keçirilmiş, Azərbaycan bank sistemi iki indeks vasitəsilə qiymətləndirilmişdir.
İndekslər həm standartlaşdırma, həm də klassik çəki metodları ilə hesablanmışdır. Əldə edilmiş
nəticələr Azərbaycan bank sisteminin stabil inkişaf mərhələsində olduğunu göstərir.
Abstract
The main purpose of this paper is to analyze theoretical and practical aspects of different
indexes used as banking crisis indicators. Four indexes widely used in international experience
have been reviewed in this research paper. Two of these indexes have been implemented for the
purpose of risk estimation in Azerbaijan banking system. Indexes ha ve been valued by
standardization and classical weight methods. Findings show that Azerbaijan banking system is
in the stage of stable development.
Açar sözlər:böhran, maliyyə sabitliyi, maliyyə dayanıqlılığı
Key words: crisis, financial stability, financial sustainability
Müəlliflərin e-maili:
Asim_Zulfugarov@cbar.az
Orkhan_Ismayilov@cbar.az
83
Mündəricat
Giriş
............................................................................................................................. 84
1. Böhranlar və onların təsnifatı
...................................................................................... 85
2. Bank böhranın əvvələcədən müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi indeksləri
.............. 86
2.1.
Maliyyə sağlamlığı indeksi ....................................................................................... 87
2.2.
Bank sektorunda stress indeksi ................................................................................. 88
2.3.
Bank sektorunun kövrəklik indeksi........................................................................... 89
2.4.
Bank sektorunun maliyyə dayanıqlığı indeksi .......................................................... 90
3. Azərbaycan üçün bank böhranı indekslərinin qiymətləndirilməsi
.................................. 91
3.1. Azərbaycan bank sisteminin kövrəklik indeksi (BSKİ) ................................................ 91
3.2. Azərbaycan bank sisteminin maliyyə dayanıqlılığı indeksi (BSMDİ).......................... 93
4.
Nəticə
........................................................................................................................ 94
Ə
dəbiyyat
...................................................................................................................... 94
84
Giriş
Maliyyə sabitliyinin qorunması və idarə olunması hazırda dünyada ən çox müzakirə
olunan məsələlərdəndir. Son qlobal iqtisadi böhran bank sektorunun dayanıqlığının
qiymətləndirilməsinə xüsusi zərurətin olduğunu bir daha təsdiq etdi.
Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrin maliyyə sektorlarının dünya maliyyə sisteminə
inteqrasiyası onların iqtisadi inkişafına mühüm töhfələr vermişdir. Bununa belə, maliyyə
risklərinin idarə olunmasında boşluqlar bəzi ölkələrdə dərin bank böhranına və son nəticədə
resessiyaya gətirib çıxarmışdır.
Bir sıra tədqiqatlar müxtəlif ölkələrdə baş vermiş böhranların ortaq elementlərə malik
olmasını göstərir. XX əsrin sonlarından etibarən potensial böhranların mümkün səbəblərini
aradan qaldırmaq məqsədilə böhranları öncədən müəyyən etməyə imkan verən modellər və
indekslər iqtisadi ədəbiyyatda geniş yayılmağa başladı.
Cari tədqiqat işinin əsas məqsədi də məhz bu indekslərin Azərbaycan timsalında
qiymətləndirilməsindən ibarətdir.
Sənədin strukturu aşağıdakı kimidir: birinci fəsildə böhranların nəzəri əsasları
verilmişdir. İkinci fəsildə bank böhranlarının əvvəlcədən müəyyən edilməsinə imkan verən və
iqtisadi ədəbiyyatda geniş yayılmış 4 indeksin xarakteristikası öz əksini tapmışdır. Üçüncü
fəsildə isə bu indekslər içərisində ən münasib olan 2 indeks Azərbaycan bank sisteminin
timsalında qiymətləndirilmişdir.
85
1. Böhranlar və onların təsnifatı
XX əsrin sonlarında informasiya texnologiyalarının inkişaf etməsi ilə məlumatların daha
sürətli və ucuz şəkildə ötürülməsi dövrü başlandı. Bu dövr məlumatların daha səmərəli istifadəsi,
maliyyə bazarlarında yeni alətlərin yaranması, ölkələr arasında maliyyə inteqrasiyasının
artmasını dəstəkləmişdir. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin son iyirmi ilində maliyyə
alətlərinin çeşidləri, maliyyə bazarları iştirakçılarının sayı əhəmiyyətli artmışdır. Maliyyə
bazarlarının həcmi isə nəzərə çarpacaq dərəcədə artaraq qlobal ÜDM-i üstələmişdir. Bütün növ
məlumatları gün ərzində 24 saat əldə etmək imkanı olan, mərkəzləri məhdud saylı ölkədə
cəmləşmiş qlobal maliyyə sistemi yaranmışdır.
XX əsrin sonlarında dünya iqtisadiyatına ciddi təsir edən böhranlar sırasında 1992-
1993-cu illərdə Avropada valyuta böhranı, 1994-1995-ci illərdə Meksikada, 1997-1998-ci illərdə
Şərqi Asiya ölkələrində, 1998-ci ildə Rusiyada, 1999-cu ildə isə Braziliyada baş vermiş
böhranları qeyd etmək olar.
2000-ci illərdən başlayaraq, maliyyə sistemi və dünya iqtisadiyyatının inkişafında
yüksək artım templəri müşahidə olunurdu. Lakin, ABŞ-da baş vermiş ipoteka böhranı surətlə
vüsət alaraq ilk növbədə iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrin maliyyə sistemlərinə ciddi zərbə
vurdu və iqtisadi tənəzzülə nəticələndi. Böhran demək olar ki, bütün dünya bazarlarına təsir
etmişdir. ABŞ-da baş vermiş və bütün dünyanı təsir dairəsinə alan ipoteka böhranı XX əsrin
sonlarında baş vermiş digər böhranlardan daha güclü və daha uzunmüddətli olmuşdur (Şəkil 1).
Şə
kil 1.Böhranın davametmə müddəti, rüblərlə
12
10
8
6
4,1
4
2
1
0
6
6,6
5,1
4
2
1,3
7
4,1
10 9,5
Black Monday
(1987)
Junk Bond
(1989-1990)
Meksika
(1994-1995)
Asiya, Rusiya
(1997-1999)
Internet şirkətləri
(2000-2001)
İ
poteka böhranı
(2007-2009)
Böhrandan əvvəlki səviyyədə gəlirlərin əldə edilməsinə qədər böhranın davam etməsi
Böhranın ümumi davam etməsi
Mənbə: М.Ершов, «Кризис 2008 года: момент истины для глобальной экономики и новые
возможности для России», “Вопросы экономики», N 12, 2008, Институт экономики РАН;
Qeyd: İpoteka Böhranının 2009-cu ilin ortalarına qədər davam etdiyi ehtimal edilmişdir.
ABŞ banklarından sonra Avropa banklarında da problemlər yaranmağa başlamışdır.
Fortis, Hypo Real Estate, Bradford&Bingley və digər maliyyə təşkilatları Böyük Britaniya,
86
Almaniya, Belçika, Hollandiya və s. ölkələrdə problemlərlə üzləşmişdir. Nəticədə banklar ya
milliləşdirilmiş, ya da onlara iri həcmli dövlət yardımları verilmişdir.
Böhran maliyyə vasitəçiləri və maliyyə bazarlarının həssaslığının, onların risk
zonalarının qabaqcadan müəyyən olunması və preventiv tədbirlərin görülməsi məsələlərini ciddi
şəkildə aktuallaşdırmışdır. Bank böhranının əvvəlcədən müəyyən edilməsi metodologiyası
sırasında Kaminsky, Lizondo və Reinhart (Kaminsky, 1999) tədqiqatını xüsusi qeyd etmək olar.
Tədqiqat işində 26 ölkənin 10 illik zaman sıraları əsasında böhranı əvvəlcədən müəyyən etməyə
imkan verən siqnallar metodu təklif edilmiş və qiymətləndirilmişdir. Bu təqdiqatda M2/valyuta
ehtiyatları, dövlət borcu/ÜDM, cari hesab defisiti/ÜDM nisbətlərindən və s. istifadə edilmişdir.
Beynəlxalq təcrübədə geniş nüfuza malik olan digər tədiqiqat işi Bussiere və Fratzscher
(Bussière Matthieu, 2004) tərəfindən aparılmışdır. Tədqiqat nəticəsində böhranın müəyyən
edilməsində real effektiv məzənnənin xətti trendindən kənarlaşması, özəl sektora kreditlərin
ÜDM-də payının artması, M2/valyuta ehtiyatları nisbəti və ixracın artım tempi kimi
göstəricilərin böhranın baş verməsində rolu qiymətləndirilmişdir.
Ümumi baxdıqda isə iqtisadi ədəbiyyatda böhranların təsnifləşdirilməsi aşağıdakı kimi
verilir:
1) Valyuta böhranı. Ölkənin milli valyutasının məzənnəsinin kəskin ucuzlaşması və
beynəlxalq valyuta ehtiyatlarının milli valyutanın məzənnəsinin qorunması üçün
istifadəsi fonunda baş verən böhranlar valyuta böhranlarına aid edilir;
2) Bank böhranları bank sisteminə olan inamın azalması fonunda fiziki və hüquqi
şəxslər tərəfindən kommersiya banklarında olan depozitlərin kütləvi şəkildə
çıxarılması nəticəsində likvidlik probleminin yaranması ilə müşayiət olunur. Bu
zaman dövlət bank sisteminin vəziyyətinin bir qədər yaxşılaşdırmaq üçün böyük
məsrəflər hesabına iri həcmli müdaxilələr etmək məcbüriyyətində qalır. Zəruri
anda dövlət tərəfindən bank böhranın qarşısının alınması üçün tədbirlər
görülməzsə, bu, ölkənin maliyyə sistemi üçün daha ağır fəsadlarla nəticələnə
bilər;
3) Ödəmə sisteminin fəaliyyətinin hər hansı bir səbəbdən iflic olmasından irəli gələn və
maliyyə bazarlarında pozulmalarla xarakterizə olunan böhranlar - sistem maliyyə
böhranlarına aid edilir;
4) Ölkə xarici borclarını ödəmək iqtidarında olmadığı halda yaranan böhranlar xarici
borc böhranlarına aid edilir.
Məqalədə əsasən bank böhranının əvvəlcədən müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi
məsələləri müzakirə olunacaqdır.
2. Bank böhranın əvvələcədən müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi indeksləri
Bank böhranının müəyyən edilməsi məqsədilə ilk növbədə bank böhranını yarada biləcək
risklər müəyyən edilməlidir (Şəkil 2). Şəkil 2-dən göründüyü kimi, bank böhranının baş verməsi
87
əsasən üç risk faktorunun (kredit riski, likvidlik riski, bazar riski) baş verməsi nəticəsində
yaranır. ABŞ-da baş vermiş və sonralar bütün maliyyə bazarlarına yayılmış ipoteka böhranı hər
üç risk amilinin eyni səviyyədə əhəmiyyətli olduğunu bir daha sübut etdi. Bu üç risk amilinə
əlavə olaraq əməliyyat riskini də qeyd etmək olar.
Şə
kil 2. Bank böhranını yarada biləcək risklər
Bank böhranı,
öhdəliklərin yerinə
yetirilməməsi,
zərərlər
Bazar riski
Likvidlik riski
Kredit riski
Milli valyutanın
dəyərdən düşməsi
Xarici valyutada
öhdəliklərin artımı
Faizlərin artması,
faiz marjının
kəskin azalması
Bankların səhm
indeksində və bank
istiqrazları üzrə
spredin dəyişməsi
Bankdan depozit
qaçışı
Kreditlərin kəskin
atımı,
konsentrasiyası və
ya qeyri- işlək
kreditlərin artımı
Mənbə: müəllif tərəfindən hazırlanmışdır
2.1. Maliyyə sağlamlığı indeksi
Bank böhranının müəyyən edilməsi məqsədilə bəzi ölkələrdə (məs. Türkiyə və İsveçrə)
bank sisteminin dayanıqlığını və sağlamlığını müəyyən edən indekslərdən istifadə olunur.
Türkiyə Mərkəzi Bankı tərəfindən istifadə olunan maliyyə sağlamlığı indeksi (TCMB, 2007)
(MSİ) bank sisteminin sağlamlığını müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Bu məqsədlə bank
sisteminin qarşılaşdığı riskləri və zəif nöqtələri müəyyən etmək üçün müvafiq əmsallar müəyyən
olunur və hər bir əmsalın çəkisi nəzərə alınmaqda indeks hesablanır.
İndeksin hesablanması zamanı aktivlərin keyfiyyəti, likvidlik, məzənnə, faiz riskləri,
mənfəətlilik və kapital adekvatlığını əks etdirən altı alt indeksdən istifadə olunur (cədvəl 2).
MSİ bu altı alt indeksin orta qiyməti olaraq müəyyən edilir.
Cədvəl 1. Maliyyə sağlamlığı indeksinin dəyişənləri
Maliyyə sağlamlıq göstəricisi
İndeksə
təsiri
Çəki
Aktivlərin
keyfiyyəti
Qeyri işlək kreditlər/cəmi kredit
neqativ
0.33
Qeyri işlək kreditlər/kapital
neqativ
0.33
Sabit aktivlər
17
/cəmi aktivlər
neqativ
0.33
Lİkvidlik
Likvid aktivlərin
18
/cəmi aktivlərə nisbəti
pozitiv
0.40
17
Sabit aktivlər (fixed assets) - İnvestisiyalar, qiymətli dəyərlər və qeyri-işlək kreditlər.
18
Likvid aktivlər – Nağd vəsaitlər, mərkəzi banka olan tələblər və əks repo aktivləri ifadə edir.
88
3 aydan yuxarı aktivlər/ 3 aydan yuxarı
passivlər
pozitiv
0.60
Məzənnə riski
Balans daxili açıq valyuta mövqeyi /
kapital
19
neqativ
0.50
Cəmi açıq valyuta mövqeyi / kapital
neqativ
0.50
Faiz riski
(1 aya qədər faizə həssas manatla
aktivlər – 1 aya qədər faizə həssas
manatla passivlər) / kapital
neqativ
0.50
(1 aya qədər faizə həssas xarici valyutada
aktivlər – 1 aya qədər faizə həssas xarici
valyutada passivlər) / kapital
neqativ
0.50
Mənfəətlilik
ROA
pozitiv
0.50
ROE
pozitiv
0.50
Kapital
adekvatlılığı
Sərbəst kapital
20
/ cəmi aktivlər
pozitiv
0.50
Kapital adekvatlıq əmsalı
pozitiv
0.50
Mənbə: Türkiyə Cümhuriyyəti Mərkəzi Bankı, maliyyə sabitliyi hesabatı, 2007
2.2. Bank sektorunda stress indeksi
İsveçrə Mərkəzi Bankı (Swiss National Bank, 2007) tərəfindən istifadə olunan indeks
bank sektorunda stress indeksi adlandırılır. Bu indeks hər hansı bir tarixə bank sistemində olan
stress səviyyəsini müəyyən edir. BSSİ indeksi bazar və balans məlumatlarının, nəzarət orqanı
məlumatlarına əsasən hesablanır. İndeks aşağıdakı stress simptomları nəzərə almaqla müəyyən
edilir:
- bankların səhm indeksində azalma;
- bank istiqrazları üzrə spredin dəyişməsi;
- banklararası depozitlərdə azalma;
- bankların mənfəətliyinin azalması;
- bank kapitalının azalması;
- bankların aktivlər üzrə potensial itkiləri qarşılamaq məqsədilə yaradılan ehtiyatların
həcminin artması;
- tənzimləyici orqanının nəzarətində olan bank aktivlərinin payı (qeyri-işlək, problemli
kreditlər və s.);
- bank filiallarının sayının azalması.
Hər hansı bir stress simptomunun intensivliyi stress indeksinin səviyyəsini artırır. İndeks
tarixi orta qiymətdən standart kənarlaşmasının hesablanması metodu ilə müəyyən edilir. Hər bir
simptom indeksə müvafiq çəkin nəzərə alınmaqla daxil edilir. İndeksin pozitiv (neqativ) olması
stresin tarixi orta qiymətdən yüksək (aşağı) olmasını göstərir.
19
Kapital – Məcmu kapitalı ifadə edir.
20
Sərbəst kapital – Kapital məbləğindən sabit aktivlərin (fixed assets) çıxılması ilə hesablanır.
89
2.3.
Bank sektorunun kövrəklik indeksi
Bank sektorunun kövrəklik indeksi (BSKİ) bankın qarşılaşdığı risklərə qarşı həssaslığını
qiymətləndirmək, bankın kövrəklik dərəcəsini müəyyən etmək məqsədilə istifadə olunur
(Kibritçioğlu, 2003). Bunun üçün ilk öncə risklərin artmasını stimullaşdıran indikatorlar təyin
edilir. İndeksin hesablanmasında qeyd olunmuş risklərə birbaşa təsir edən 3 indikatordan
istifadə olunur:
bank depozitləri;
ev təsərrüfatlarına verilmiş kreditlər;
bankların xarici borcu.
Bu 3 indikator müvafiq olaraq likvidlik, kredit və məzənnə risklərinin dəyişməsini əks
etdirir. Başqa sözlə, bu indikatorların kəskin dəyişməsi istənilən ölkənin bank sektorunun
kövrəkliyinə dəlalət edir. İqtisadi risklər nəzərə alınaraq bankların böhrana qarşı kövrəkliyini
ölçən BSKİ indeksinin düsturu aşağıdakı kimidir:
Burada,
BSF3 - bank sektorunun kövrəklik indeksi, mütləq ifadədə;
LCPS – özəl sektora kreditlər, mütləq ifadədə;
LFL – xarici borc üzrə öhdəliklər, mütləq ifadədə;
LDEP – əhalinin əmanətləri, mütləq ifadədə;
CPS – özəl sektora kreditlərin illik dəyişməsi, %;
FL – xarici borc üzrə öhdəliklərin illik dəyişməsi,%;
DEP – əhalinin əmanətləri göstəricilərin illik dəyişməsi, %;
μ və σ – göstəricilərin müvafiq olaraq orta riyazi qiyməti və standart
kənarlaşmasıdır.
90
(2), (3) və (4) düstürlarında indikatorlar 12 aylıq nisbi (faiz) dəyişmə ilə göstərilir. 12
aylıq faiz dəyişməsinin istifadəsi hesablama zamanı bir sıra mənfi təsirlərdən kənarlaşmaq
imkanı verir:
mövsümi yayınmaların qeyri-adekvat təsirlərinin kənarlaşdırılması;
aylıq dəyişmənin istifadə edilməsi halında yarana biləcək səhv interpretasiyalardan
uzaqlaşmaq. Belə ki, bank böhranları orta və uzunmüddətli proseslər nəticəsində
yaranır və dəyişənlərin aylıq dəyişməsinin hər hansı bir siqnal verə bilməsi ehtimalı
azdır.
BSKİ indeksi bank sistemindəki yüksəlmə və enmə dövrlərini müşahidə etmək üçün
istifadə olunur. Onun müəyyən olunmuş dövr üçün orta qiyməti 0-a bərabərdir. BSKİ-nin 0-dan
əhəmiyyətli dərəcədə kənarlaşması baş verməyənədək bank sistemində qısamüddətli dövr üçün
hər hansı bir böhranın baş verəcəyi ehtimal olunmur. Kövrəklik indeksində baş verən enmələr
heç də həmişə bank sistemində böhranın baş verməsi demək deyil. Bu səbəbdən indeks üçün
orta və yüksək kövrəklik həddləri müəyyən olunmuşdur. BSKİ-nin:
(-0.5; 0) intervalında dəyişməsi bank sistemi orta kövrəklik;
(0; 0,5) intervalında dəyişməsi bank sisteminin yüksək artım tempi ilə inkişaf etməsi və
potensial risklərin akkumulyasiyası;
[0.5; və yuxarı) intervalında dəyişməsi bank sistemində hərarətlənmə və köpüklərin
yaranması;
[-0.5; və aşağı) intervalında dəyişməsi yüksək kövrəklik və risklərin reallaşmasının
ehtimalının yüksək olması deməkdir.
2.4. Bank sektorunun maliyyə dayanıqlığı indeksi
Bank sektorunun maliyyə dayanıqlığı indeksi (BSMDİ) əsasında bank sektorunda
monitorinqi aparılır (Центральный Банк Казахстана, 2008). İndeksin hesablanması üçün bank
sisteminin cari vəziyyətini əks etdirən göstəricilər istifadə olunur. Hesablama zamanı bank
sisteminin daha çox həssas olduğu risklər nəzərə alınır. İstifadə edilən göstəricilər aşağıda qeyd
olunmuş qruplara bölünür:
Kapital səviyyəsini əks etdirən göstəricilər – bank kapitalının adekvatlıq səviyyəsi.
Kapital üzrə normativ tələblərə riayət olunması qiymətləndirilir;
Likvidlik risklərini əks etdirən göstəricilər – müştərilər qarşısında cari öhdəliklərin yerinə
yetirilməsi məqsədi ilə bankda likvid aktivlərin səviyyəsi qiymətləndirilir;
Rentabellik göstəriciləri – rentabellik göstəricilərini təhlil edərək bankın mənfəətliyi
qiymətləndirilir;
91
Aktivlərin keyfiyyətini əks etdirən göstəricilər - bankın fəaliyyətində kreditləşmə bankın
əsas gəlir mənbəyidir və kredit portfelinin pisləşməsi bankın sabit artımına mənfi təsir
edir;
Bazar riskləri üzrə göstəricilər – valyuta məzənnəsinin və faiz dərəcələrinin dəyişməsinin
təsirinin qiymətləndirilməsi.
İndeksin dəyişənlərinin (simptomların) təsiri standartlaşdırılma
21
üsulu ilə
qiymətləndirilir. Hər dəyişən standartlaşdırıldıqdan sonra indeks əsasən çəkisiz olaraq hesablanır
(Acar, 2007).
Göstəricilərə dair kritik həddlər statistik üsüllara və beynəlxalq təcrübəyə əsasən
müəyyən olunur və verilmiş limitlərdən kənarlaşmalar risklərin azalıb və ya artmasını əks etdirir.
Hər qrup üzrə ümumiləşdirilmiş nəticə göstəricilərin orta ölçülmüş qiyməti əsasında hesablanır.
İndeks indikator qruplarının orta riyazi qiyməti kimi hesablanır.
Ümumi indeks aşağıdakı intervallarda dəyişir:
(1; 1.5) intervalında – sabit;
[1.5; 2) – normal (orta risk səviyyəsi);
[2; 2.5) qənaətbəxş (risklərin artımı müşahidə olunur);
[2.5; 3) - qənaətbəxş (risklərin yüksək səviyyədə olması müşahidə olunur);
[3; 3.5) - qeyri-sabit;
[3.5; və yuxarı) bank sisteminin vəziyyəti təhlükəli kimi qiymətləndirilir.
3. Azərbaycan üçün bank böhranı indekslərinin qiymətləndirilməsi
3.1. Azərbaycan bank sisteminin kövrəklik indeksi (BSKİ)
Tədqiqat zamanı Azərbaycan bank sistemi üçün BSKİ hesablanmış və qiymətləndirmələr
aparılmışdır (Şəkil 3). Qlobal böhranın təsirlərinin nəzərə almaq məqsədi ilə indeksin
qiymətləndirməsi 2007-ci ilin əvvəllərindən aparılmışdır. İndeksin qurulması zamanı
Azərbaycan bank sisteminin aktivlərinin 75%-ni təşkil edən bankların göstəricilərindən istifadə
edilmişdir.
21
Standartlaşdırma - hər bir dəyişənin orta qiymətindən fərqinin dəyişmələrin standart kənarlaşmasına bölünməsi ilə hesablanır.
92
I
I
III
IV
V
Şə
kil 3. Azərbaycan bank sisteminin kövrəklik indeksi
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
-1E-15
-0,1
-0,2
-0,3
-0,4
-0,5
-0,6
Mənbə: müəlliflər tərəfindən hazırlanmışdır.
Qiymətləndirilmiş BSKİ əsasən Azərbaycan bank sisteminin inkişafını 5 fazaya bölmək
mümkündür:
I faza - Yüksək templi inkişaf və risk potensialının formalaşması;
II faza - Orta səviyyəli templə inkişaf və potensial risklərin yenidən
qiymətləndirilməsi;
III faza – Qlobal böhranın banklara psixoloji təsiri, xarici borclanmanın
məhdudlaşması və banklar tərəfindən inkişaf strategiyalarının yenidən nəzərdən keçirilməsi;
IV faza - Risklərin çevik tənzimlənməsi;
V faza -Maliyyə dayanıqlığı.
I-ci fazada (2007-ci il və əvvəlki dövrlər) Azərbaycan iqtisadiyyatı yüksək templə inkişaf
etmiş, həm neft, həm də qeyri-neft sektorunda ikirəqəmli artım templəri müşahidə olunmuşdur.
Ölkənin xarici mövqeyi yaxşılaşmış, tədiyyə balansının cari hesabında profisit yaranmışdır.
Əhalinin pul gəlirləri və məşğulluq səviyyəsində də əhəmiyyətli artım müşahidə olunmuşdur.
Sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyat bank sektorunun maliyyə vasitəçiliyinin genişlənməsinə,
bank xidmətlərinə çıxış imkanlarının və xidmətlərdən istifadənin artmasına imkan vermişdir. Bu
illərdə bank sektorunun daxili və xarici resurs bazası artmış, iqtisadiyyatın real sektorunun
kreditləşməsində yüksək artım templəri müşahidə olunmuşdur. 2007-ci ilin sonlarından
başlayaraq isə banklar potensial risklərdən uzaqlaşmaq mövqeyinə üstünlük verməyə başladılar.
II-ci fazada, artıq 2008-ci ilin əvvəllərindən dünya maliyyə bazarlarında baş vermiş
böhran dünyada investorların “risk iştahasının” dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Bu şəraitdə xarici
mənbələrdən
vəsaitlərin
cəlb
edilməsi
imkanları
məhdudlaşmışdır.
Bu,
banklarda
yenidənmaliyyələşdirmə və likvidlik risklərini aktuallaşdırmışdır. Nəticədə bank sistemi riskləri
yenidən qiymətləndirmiş və orta səviyyəli templə inkişaf zonasına daxil olmuşdur.
93
III-cü fazada, bankların qlobal böhrandan psixoloji təsirlənmə prosesi ilə xarakterizə
olunur. Bu dövrdə kredit portfelinin artımında yumşalma olsa da, kredit portfelində ciddi mənfi
dəyişikliklər baş verməmiş və indeks kritik həddi (-0,5) aşmamışdır. Burada Azərbaycan
Mərkəzi Bankı (AMB) tərəfindən həyata keçirilən prudensial siyasətin xüsusi rolunu qeyd etmək
lazımdır.
Qlobal böhranın iqtisadiyyata və bank sisteminə mənfi təsirlərini yumşaltmaq üçün AMB
uçot dərəcəsini və məcburi ehtiyat normasını azaltmış, bankların xarici öhdəliklərini məcburi
ehtiyat normasından azad etmişdir. Nəticədə əhalinin banklara etimadı qorunub saxlanılmış və
kredit portfelinin keyfiyyətin pisləşməsi müşahidə olunmamışdır. Banklar bu dövrdə yeni inkişaf
strategiyalarını nəzərdən keçirmiş və artım templərini bərpa etməyə başlamışlar.
IV-cü fazada, banklar əsas səylərini AMB-in həyata keçirdiyi tədbirlər və tövsiyyələri
əsasında risklərin çevik tənzimlənməsinə və potensial risklərə qarşı maliyyə buferinin
möhkəmləndirilməsinə yönəltmişlər. III-cü və IV-cü fazada mümkün itkilər üzrə bankların
maliyyə ehtiyatlanması artırılmış, AMB tərəfindən sistem əhəmiyyətli və ayrı-ayrı banklar
üzrə fərdi stabilləşdirmə proqramları hazırlanmış və uğurla həyata keçirilmişdir.
V-ci fazada, qlobal böhran fonunda bank sistemi yüksək maliyyə dayanıqlılığı nümayiş
etdirərək öz inkişafını davam etdirmişdir. Artıq bu dövrdə bank sektorunun likvidlik və kapital
adekvatlığı göstəriciləri tələb olunan normanı üstələmişdir. Bank aktivləri, iqtisadiyyata kredit
qoyuluşları və əhalinin əmanətlərinin artım templərində yüksəlmə müşahidə olunmuşdur.
Beləliklə, BSKİ göstərir ki, qlobal böhranın pik dövründə belə, Azərbaycan banklarının
kövrəkliyi qəbul olunmuş normalar çərçivəsində olmuşdur.
3.2. Azərbaycan bank sisteminin maliyyə dayanıqlılığı indeksi (BSMDİ)
Tədqiqat zamanı Azərbaycan bank sistemi üçün hesablanan ikinci indeks BSMDİ-dir.
Şəkil 4-dən göründüyü kimi, qlobal böhran dövründə indeks 1.5-2.0 arasında olmuşdur. İndeksin
2.0 həddini aşması baş versə idi belə, bank sisteminin maliyyə dayanıqlılığı yenə də qənaətbəxş
olardı, baxmyaraq ki, bu zaman potensial risklər artmış hesab olunur. Beləliklə, bu indeks qlobal
böhran zamanı Azərbaycan bank sisteminin dayanıqlı olmasını nümayiş etdirir.
94
3
1
/1
2/
2
…
2
9
/0
2/
2
…
3
0
/0
4/
2
…
3
0
/0
6/
2
…
3
1
/0
8/
2
…
3
1
/1
0/
2
…
3
1
/1
2/
2
…
2
9
/0
2/
2
…
3
0
/0
4/
2
…
3
0
/0
6/
2
…
3
1
/0
8/
2
…
3
1
/1
0/
2
…
3
1
/1
2/
2
…
2
8
/0
2/
2
…
3
0
/0
4/
2
…
3
0
/0
6/
2
…
3
1
/0
8/
2
…
3
1
.1
0
.2
0
…
3
1
.1
2
.2
0
…
2
8
.0
2
.2
0
…
3
0
/0
4/
2
…
3
0
/0
6/
2
…
3
1
/0
8/
2
…
3
1
.1
0
.2
0
…
Şə
kil 4. Azərbaycanda bank sistemi maliyyə dayanıqlığı indeksinin dinamikası
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
Mənbə: müəlliflər tərəfindən hazırlanmışdır.
4. Nəticə
Tədqiqat zamanı Azərbaycan bank sisteminin inkişaf mərhələlərinə ayrı-ayrılıqda
baxılmış, riskləri qiymətləndirmək üçün BSMDİ və BSKİ hesablanmış və qiymətləndirmələr
aparılmışdır.
Qiymətləndirmə göstərmişdir ki, qlobal böhran dövründə Azərbaycan bankları kifayət
qədər maliyyə buferinə və risklərini absorbsiya etmək qabliyyətində olmuşlar. Burada Mərkəzi
Bankın preventiv prudensial siyasəti mühüm rol oynamışdır.
Ə
dəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı. (2007). İllik hesabat. Bakı: Azərbaycan
Respublikası Mərkəzi Bankı.
2. Acar, M. U. (2007). Bankacılık Sektöründe Yüksek Risk Alımı ve Baskı İndeksleri.
Finans Politik & Ekonomik Yorumlar , 6-7.
3. Azərbaycan Respubliksı Mərkəzi Bankı. (2009). İllik hesabat. Bakı: Azərbaycan
Respubliksı Mərkəzi Bankı.
4. BDDK, B. D. (2008, August 3). ABD Mortgage Krizi. Çalışma Tebliği , pp. 15-18.
5. Bussière Matthieu, M. W. (2004, May 14). Currency Mismatch, Uncertainty and Debt
Structure. European Central Bank, European University Institute , pp. 5-10.
95
6. Hurriyet qəzeti. (2008, 14 October). Küresel Kriz. İstanbul, Türkiye: Dogan Yayin
Holding.
7. Kaminsky, G. (1999). The twin crises:The causes of banking and balance of payments
problems. Munich Personal RePEc Archive , 16-20.
8. Kibritçioğlu, A. (2003). Monitoring Banking Sector Fragility . The Arab Bank Review ,
1-16.
9. Swiss National Bank. (2007). Financial Stability Report. Zurich: Swiss National Bank.
10. TCMB, C. B. (2007). Financial Stability Report. Ankara: Türkiyə Mərkəzi Bankı.
11. М.Ершов. (2008, N 12). «Кризис 2008 года: момент истины для глобальной
экономики и новые возможности для россии». “Вопросы экономики», Институт
экономики РАН , 6-7.
12. Центральный Банк Казахстана . (2008). Отчет о Финансовой Стабильности
Казахстана. Астана: Центральный Банк Казахстана .
Dostları ilə paylaş: |