139
n
İNFORMAsİyA İQtİsADİyyAtI
4(130)
/2016
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi – Azərbaycanda informasiya
iqtisadiyyatı quruculuğunun tarixi aspektdən tədqiq
olunması, bu sahədə mövcud vəziyyət qiymət -
ləndirilməsi və onun inkişafının başlıca meyilləri
əsaslandırılması.
Tədqiqatın metodologiyası – sistemli yanaşma,
amili və müqayisəli təhlil.
Tədqiqatın nəticələri – Azərbaycanda infor-
masiya iqtisadiyyatı və informasiya cəmiyyəti qu-
ruculuğu retrospektiv və perspektiv təhlil edilmiş və
qiymətləndirilmişdir.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri – məhdudiyyətlər
nə zərdə tutulmamışdır.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti – Azərbaycanda
informasiya kommunikasiya texnologiyaları və
yüksək texnologiyalar sahəsində araşdırmalar və
işləmələrdə tətbiq imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi – Azər-
baycanda informasiya kommunikasiya texnologi -
yaları və yüksək texnologiyalar qarşılıqlı əlaqədə
təhlili və qiymətləndirilməsi.
Açar sözlər: informasiya iqtisadiyyatı, infor-
masiya kommunikasiya texnologiyaları, yüksək
texnologiyalar, elektron hökumət.
UOT 330:004 (479.24)
AZƏRBAyCANDA İNFORMAsİyA
İQtİsADİyyAtI QuRuCuluĞu:
tARİXİ AsPEKt, MÖVCuD VƏZİyyƏt
VƏ İNKİŞAF MEyİllƏRİ
səh. 139-158
Hacızadə Mahmud
Elşən oğlu
dissertant
Azərbaycan Respublikası
İqtisadiyyat Nazirliyi,
İqtisadi İslahatlar Elmi Tədqiqat
İnstitutu
AZ 1073, İnşaatçılar prospekti, 4.
mahmud@hajizada.com
PDF processed with CutePDF evaluation edition
www.CutePDF.com
1. Giriş
Müasir dünyada cərəyan edən siyasi-iqtisadi proseslər və texnoloji irəliləyişlər
göstərir ki, ölkələrin gələcək perspektivləri informasiya və yüksək texnologiyaların
inkişaf səviyyəsi ilə xarakterizə olunacaqdır. Bunun üçün də müasir iqtisadi inkişafı
özünün strateji hədəf seçən hər bir ölkə bu texnologiyaların tətbiqinin geniş -
ləndirilməsini daim diqqətdə saxlayır və informasiya iqtisadiyyatı, həmçinin infor-
masiya cəmiyyəti quruculuğunda irəliləyişləri təmin edir. Azərbaycanda da
informasiya iqtisadiyyatı quruculuğu istiqamətində mühüm işlər görülür. Bu baxım-
dan ölkədə informasiya iqtisadiyyatının təşəkkülünün səciyyəvi cəhətlərini və inkişaf
xüsusiyyətlərini elmi aspektdən xarakterizə etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu
hər şeydən əvvəl həm də ondan irəli gəlir ki, informasiya iqtisadiyyatının təşəkkülü
yeni iqtisadi münasibətləri formalaşdırır və iqtisadi inkişafa təkan verir. İnformasiya
iqtisadiyyatı həm də aparıcı elmi tədqiqat sahələrindən biri olaraq daim təkmilləşir
və inkişaf edir. Araşdırmalar göstərir ki, gənclik cağlarını yaşamasına baxmayaraq,
informasiya iqtisadiyyatı sahəsində çox mühüm tədqiqatlar yerinə yetirilmiş və
sahənin konseptual bazası xeyli genişləndirilmişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq
məqalədə Azərbaycanda informasiya iqtisadiyyatı quruculuğu tarixi aspektdən tədqiq
olunur onun mövcud vəziyyəti qiymətləndirilir və inkişafının başlıca meyilləri
əsaslandırılır.
2. İnformasiya iqtisadiyyatı quruculuğu: tarixi aspekt
Azərbaycanda informasiya iqtisadiyyatının formalaşması tarixi bazar iqtisadiyyatı
inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə nisbətən gəncdir. Lakin bu o demək deyil ki,
Azərbaycan ötən əsrin 60-70-ci illərində qlobal dünyada gedən müvafiq proseslərdən
xəbərsiz qalmışdı. Tarixə nəzər saldıqda görərik ki, elektron-hesablayıcı maşınlarla
bağlı elmi işləmələr, onların təhsil sistemində tədrisi və hətta istehsalı üzrə təcrübə
müvafiq dövrdə Azərbaycanda da təşəkkül tapmışdır. Belə ki, həmin zamanlarda
res publikada idarəetmə prosesinin ümumi qanunauyğunluqları, informasiyaların
müxtəlif sistemlərə - maşınlara, canlı orqanizmlərə və ya cəmiyyətə ötürülməsini
tədqiq edən elm - kibernetika sahəsində əməli tədqiqatlar və institusional tədbirlər
həyata keçirilmişdir. Kibernetika sahəsində Azərbaycanda bu ilk tədqiqatlar 1952-
ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (indiki AMEA) Neft ekspedisiyası
nəzdində Elektromodelləşdirmə laboratoriyasında başlanmışdır. O, illərdə həmin
laboratoriyada quraşdırılmış şəbəkə modellər maşını neft laylarındakı müxtəlif pros-
eslərin modelləşdirilməsi, süzülmə nəzəriyyəsi və neft yataqlarının əlverişli işlən-
məsi məsələlərinin həllinə yönəldilmişdi. Sonralar neft ekspedisiyasının yenidən
təşkili ilə əlaqədar bu laboratoriya 1956-ci ildə AMEA-nın Fizika və Riyaziyyat,
1958-ci ildə isə Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun tərkibinə daxil edilmiş və
140
M.Hacızadə
AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ...
4(130)
/2016
Hesablama mərkəzi adlandırılmışdı. 1959-1960-cı illərdə Azərbaycana ilk universal
rəqəmli elektron maşınları - “Ural-1” və “BESM-2” gətirildikdən sonra isə ədədi
üsullar, proqramlaşdırma, alqoritmlər yaradılması və ümumiyyətlə xalq təsərrüfat
əhə miyyətli səciyyəvi məsələlərin həlli sahəsində geniş fəaliyyət başlanmış və tez-
liklə bu işlər daha da vüsətlənmişdir. 1960-cı ildə həmin Hesablama Mərkəzi
müstəqil təşkilat kimi təsdiq edilmiş və 1965-ci ildən isə onun əsasında Kibernetika
İnstitutu yaradılmışdır. Bu institut 2014-cü ildən Akademik Ə.Hüseynov adına
İdarəetmə Sistemləri İnstitutu olaraq fəaliyyət göstərir. Bundan başqa SSRİ Nazirlər
Sovetinin qərarı ilə yaradılmış və tikintisi 1972-1986-cı illərdə aparılmış Elektron
Hesablayıcı Maşınlar zavodunu da o zaman Azərbaycanda iqtisadiyyatın ilk İKT
sektoru olaraq adlandırıla bilər. Belə ki, zavod yaradıldığı zaman vahid seriyalı (EC-
1010-1061) elektron-rəqəm hesablama maşınlarının tərkibinə daxil olan elektron və
elektrome xaniki qurğuların hazırlanması üzrə ixtisaslaşmış, burada elektron aparat
və qurğuların, elektromexaniki, elektrotexniki elektrik və bu kimi İKT mənsublu
məhsulların istehsalı təşkil olunmuşdu. Həmin zavod 2006-cı ildən Azərbaycan Res -
publikası Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin tabeliyində fəaliyyət göstərir [7, 11].
Azərbaycanda Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra isə ölkədə
informasiya iqtisadiyyatının quruculuğu sahəsində daha böyük işlərə start verildi.
İKT respublikanın davamlı inkişafının təmin edilməsi, intellektual potensialının güc -
ləndirilməsi, biznesin irəliləməsi, cəmiyyətdə şəffaflığın və demokratiyanın güc -
ləndirilməsi üçün əlverişli vasitə olaraq qəbul olundu. Bütün bunlar ümummilli lider
Heydər Əliyev tərəfindən İKT-dən geniş istifadə olunmaqla ölkənin demokratik
inkişafına təkan vermək və informasiya cəmiyyətinə keçidi təmin etmək məqsədi
daşıyan 2003-cü ildə qəbul olunan Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə İKT-
informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiyadan (2003-2012-
ci illər) başlanğıc alır. Prezident İlham Əliyevin İKT istiqamətində apardığı
məqsədyönlü siyasət nəticəsində isə respublikada informasiya cəmiyyətinə keçid
yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. Ölkə prezidentinin Azərbaycan Respublikasında
rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci və 2010-2012-
ci illər üçün Dövlət Proqramlarının (Elektron Azərbaycan) təsdiq edilməsi haqqında
sərəncamları ilə respublikada İKT sahəsində mühüm və əhəmiyyətli infrastruktur
formalaşdırılmışdır. Bundan sonra sektorun fəaliyyət səmərəliliyinin artırılması üçün
ölkə prezidentinin fərman və sərəncamları ilə RYTN – Rabitə və Yüksək Texno -
logiyalar Nazirliyinin tabeliyində ETM – Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzi, İTİDF-
İnformasiya Texnologiyalarının İnkişafı Dövlət Fondu, Yüksək Texnologiyalar Parkı
və həmçinin “ADA” Universitetinin nəzdində Mühəndislik və İnformasiya
Texnologiyaları İnstitutu təsis olunmuş, nüvə texnologiyalarından dinc məqsədlərlə
istifadə üçün “Milli Nüvə Tədqiqatları Mərkəzi” QSC yaradılmışdır. İKT sektoru
həm də özünün böyük dəstəyini “Azərbaycan Respublikasında kosmik sənayenin
yaradılması və inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”ndan almışdır. Qeyd olunmalıdır ki,
141
M.Hacızadə
AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ...
4(130)
/2016