UOT 338.1 (479.24)
Azad iqtisadi zonalarda
vergi stimullaşdırılması
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi - vergi stimullaşdırılması sahəsində azad iqtisadi zonaların
yaradılması, fəaliyyətində qabaqcıl təcrübənin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi və
bu təcrübənin Azərbaycanda tətbiqi.
Tədqiqatın metodologiyası - sistemli yanaşma, müqayisəli təhlil, ümumiləşdirmə,
nisbi müşahidə, təsnifat.
Tədqiqatın nəticələri - azad iqtisadi zonalarda vergi stimullaşdırılması üzrə xarici
təcrübənin sistemləşdirilməsi və səmərəli modelin yaradılmasından ötrü milli
təcrübədə istifadə imkanları.
Təqdiqatın məhdudiyyətləri - Azərbaycanda azad iqtisadi zonaların mövcud ol-
maması və onların yaradılması perspektivləri üzrə informasiyanın qıtlığı.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti - Azərbaycanda azad iqtisadi zonaların yaradılması
prosesində burada vergi stimullaşdırılması mexanizminin tətbiqi.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi - Azərbaycan Respublikasında azad iqtisadi
zonaların yaradılması və fəaliyyəti prosesində effektiv vergi stimullaşdırılması mexa-
nizminin formalaşmasında tədqiq olunan mövzu perspektiv əhəmiyyətə malikdir.
Açar sözlər: azad iqtisadi zonalar, vergi stimullaşdırılması, imtiyazlar sistemi,
qeyri-neft sektoru, istehsal xarakterli zonalar.
1. Giriş
Dünya təcrübəsi iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin və ərazirlərin sürətləndirilmiş
inkişaf etdirilməsində azad iqtisadi zonaların (AİZ) yaradılması kimi effektiv təşki-
lati-iqtisadi mexanizmin mövcud olmasını göstərir. Fikrimizcə, Azərbaycanın qeyri-
Muradov Yahya Məmmədhüseyn oğlu*
AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutunun dissertantı
* Bakı şəhəri, AZ1073, Hüseyn Cavid prospekti, 31.
157
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 2/2012.
VERGİQOYMA
Səh.157-168
PDF processed with CutePDF evaluation edition
www.CutePDF.com
Р.Абдуллаев. Особенности финансовых рисков в сфере международных экономических...
158
Y.Muradov. Azad iqtisadi zonalarda vergi stimullaşdırılması
neft sektorunun inkişafına məhz AİZ-r kömək edəcək. Qlobal neft və nəqliyyat la-
yihələri (“Azəri-Çıraq-Günəşli” və “Şahdəniz” yatağlarının genişmiqyaslı istismarı,
“Bakı-Tbilisi-Jeyhan” və “Bakı-Tbilisi-Ərzurum” boru kəmərlərinin istifadəyə ve-
rilməsi) üzrə əsas işlərin tamamlanması və dünya səviyyəsində xarici investisiyaların
həcminin azalmasına olan tendensiyalar milli iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun
inkişafının sürətləndirilməsilə yanaşı Azərbaycan iqtisadiyyatına əlavə, ilk növbədə
xarici investisiyaların cəlb edilməsinə təkan verəcək.
Azad iqtisadi zonalar iqtisadi inkişafı təmin etmək məqsədilə, sürətli iqtisadi is-
lahatlar aparan ölkələr üçün yeni iqtisadi alət rolunu oynamaqla yanaşı, bu ölkələrin
o cümlədən də Azərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasının
genişləndirilməsinə və ölkələr daxilində inkişafdan geri qalmış ərazilərin sosial iqti-
sadi inkişafının sürətləndidilməsinə əlavə stimullar verə bilir.
2. AİZ-lərin mahiyyəti və funksional cəhətləri
AİZ nədir? Gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi və unifikasiyası üzrə
beynəlxalq konvensiyaya (Kioto. 18 may 1973-cü il) əsasən azad iqtisadi zona (və
ya “zona-franko”) termini altında ölkə ərazisinin bir hissəsi başa düşülür ki, burada
əmtəələr milli gömrük xaricində olan obyektlər kimi qəbul edilir və bu səbəbdən də
adi gömrük nəzarətinə və vergitutmaya cəlb edilmir. Başqa sözlə, AİZ-lar xüsusi re-
jimli ölkə əraziləridir. Bu rejimi ifadə edən və AİZ-da təsərrüfat subyektlərinin
fəaliyyətini tənzimləyən xüsusi qanunvericilik aşağıdakı məsələləri əhatə edir:
gömrük tənzimləməsi;
vergiqoyma; lisenziyalaşdırma;
viza rəsmiləşdirilməsi;
bank fəaliyyəti;
əmlak və girov münasibətləri (o cümlədən torpaq sahibkarlığı hüquqlarına
aid olanlar);
konsesiyyaların verilməsi;
azad zonaların idarəedilməsi.
AİZ-da həmçinin əmək və sosial qanunvericilik aktları da müəyyən spesifikaya
malik ola bilər.
Müasir beynəlxalq iqtisadi təcrübəsində AİZ-ın mahiyyəti daha geniş şərh edilir:
onlar iqtisadi proseslərə dövlət müdaxiləsinin miqyasının azaldılması aləti kimi
müəyyən edilir. AİZ anlayışının bu cür ifadə olunması preferensial (imtiyazlı) təsər-
rüfatçılıq rejiminin fəaliyyətilə bağlı olan təzahürlərin bütün spektorunu əhatə edir.
Bu cür yanaşmada azad iqtisadi zona «yalnız ayrılmış coğrafi ərazi deyil, daha çox
milli iqtisadi məkanın elə hissəsidir ki, burada digər hissələrdə istifadə olunmayan
müəyyən imtiyazlar və stimullar sistemi tətbiq edilərək istifadə olunur» [1, 7].
AİZ-ın səciyyəvi xüsusiyyətlərinə nəzər salaq:
159
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 2/2012.
a) Müxtəlif imtiyaz və stimulların istifadəsi, o cümlədən:
xarici ticarət (ixrac-idxal rüsumlarının azaldılması və ya ləğvi, xarici ticarət
əməliyyatlarının həyata keçirilməsinin sadələşdirilmiş qaydaları);
fiskal, konkret fəaliyyət növlərinin vergi stimullaşdırılması. İmtiyazlar vergi
bazasına aid ola bilər (gəlir və ya mənfəət və s.), onun ayrı-ayrı kompo-
nentlərinə (amortizasiya ayırmaları, əmək haqqına, elmi-tədqiqat işlərinə,
nəqliyyata məsrəflər), vergi dərəcələrinin səviyyəsinə, vergilərdən daimi və
ya müvəqqəti azad edilməsi məsələlərinə;
maliyyə, müxtəlif formada subsidiyaların verilməsi. Onlar həm müstəqil for-
mada - büdcə vəsaitlərinin və imtiyazlı dövlət kreditlərinin verilməsi, həm də
dolayı formada - kommunal xidmətlərinə aşağı qiymətlərin təyin edilməsi, tor-
paq sahələrindən istifadəyə görə icarə ödənişlərinin azaldılması və s. kimi ve-
rilə bilər;
inzibati, müəssisələrin qeydiyyata alınması prosedurlarının, xarici vətən-
daşların gəlib-getmə rejimlərinin asanlaşdırılması.
İmtiyazların tətbiqi nəticəsində AİZ-da gəlir norması 30-35% bəzən isə daha çox
təşkil edir: məsələn transmilli şirkətlər Asiyadakı AİZ-dan orta hesabla ildə 40%-ə
qədər gəlir alırlar. İnvestisiyaların özünü ödəmə müddəti əhəmiyyətli dərəcədə (2-3
dəfə) azalır ( AİZ-ar üçün bu müddətin 3-3,5 il olması normal sayılır).
b) Geniş iqtisadi spektorda müstəqil qərar qəbul etmək səlahiyyətlərinə malik
olan lokal, nisbətən xüsusiləşdirilmiş idarəetmə zonasının mövcudluğu.
c) Mərkəzi dövlət hakimiyyəti tərəfindən hərtərəfli kömək.
AİZ-ın yaradılması konkret prioritet iqtisadi məsələlərin həlli, strateji proqram
və layihələrin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş ayrı-ayrı ərazi və regionların iqti-
sadiyyatının inkişafında təsirli istiqamətdir. Bununla belə, təcrübə göstərir ki, AİZ-
da müəyyən edilən imtiyazlar sistemi kifayət qədər fərdidir və ərazidə həyata
keçirilən proqramlarla sıx bağlıdır.
3. Xarici təcrübə
Müxtəlif məlumatlara əsasən hal-hazırda dünyada 400-ən 2000-ə qədər AİZ
fəaliyyət göstərir. İlk dəfə AİZ-lər ABŞ-da 1934-cü ilin aktına əsasən xarici ticarət
zonaları kimi yaradılmışdır. Onların məqsədi gömrük xərclərinin effektivli azaldıl-
ması mexanizmlərinin istifadəsi vasitəsilə xarici ticarət fəaliyyətinin ak-
tivləşdirilməsi olmuşdur. Bu zaman əsasən avtomobil istehsalı üçün hissə və
komponentlərə idxal tariflərinin azaldılması nəzərdə tutulurdu. Aeroportlar, doklar,
ambarlar xarici ticarət zonalarına çevrilmişdilər. Göstərilən zonalarda fəaliyyət
göstərən müəssisələr ABŞ gömrükünün nəzarətindən o şərtlə çıxarılırdı ki, bu zonaya
idxal olunan əmtəələr sonradan üçüncü ölkələrə göndərilsin. Gömrük xərcləri həm
də o zaman aşağı salınırdı ki, sonradan ixrac edilməsi məqsədilə ABŞ firmaları
tərəfindən məhsullarının üzərində zonada əlavə işlər aparılırdı. Əgər məhsullar zo-
nadan ABŞ-a göndərilirdisə, onlar mütləq qaydada ölkə qanunvericiliyində nəzərdə
tutulmuş bütün gömrük prosedurları keçirdi.
AİZ-lərin müvəffəqiyyətli variantının misalı kimi 1957-ci ildə İrlandiyada
mərkəzi “Şennon” aeroportu olmaqla əlverişli şərait zonasının yaradılmasını göstər-
mək olar. Zonanın ərazisi cəmi 15 ha təşkil edirdi. Məqsəd kifayət qədər kiçik idi:
əlavə 300 iş yerlərinin yaradılması. Burada isə məhz o haldır ki, nəticələr göz-
lənildikdən qat-qat yüksək olmuşdur.
Daha bir uğurlu azad iqtisadi zonanın misalı kimi mərkəzi “Doq-Aylend” (İn-
giltərə, 1982-ci il) aeroportunda olan zonanı göstərmək olar. AİZ-nın ərazisi 2000
ha təşkil etmişdir və nəzərdə tutulmuş proqramın həyata keçirilməsi üçün bir milyard
funt sterlinqdən artıq vəsait cəlb edilmişdir.
1967-ci ildə Braziliyada başqa tipli azad iqtisadi zona yaradılmışdır - “Manaus
azad zonanın sənaye mahalı” (Amazoniya). Zona üçün ayrılmış sahə 3,6 milyon
kvadrat kilometr olmuşdur. Məqsədi - sənaye istehsalının inkişafının stimullaşdırıl-
ması, məqsədə nail olunmanın əsas vasitəsi isə vergi imtiyazları olmuşdur. Bu zona
sürətlə inkişaf etdi və bütün Braziliya iqtisadiyyatının sağlamlaşmasına müsbət təsir
göstərdi. AİZ-nın əsasını təxminən 30 xammal və yanacaq-enerji sahəsi təşkil edirdi
ki, onların məhsulu Braziliyanın özündə istehlak olunurdu. Zonanın ixracı istehsalın
yalnız 3-5%-ni təşkil edirdi.
1978-ci ildə Çinin 14 sahilyanı şəhərində azad iqtisadi zonalar yaradıldı. Məqsəd
- xarici ticarətin inkişaf etdirilməsi olmuşdur. Əsas alət kimi isə vergi və gömrük
imtiyazları istifadə olunmuşdur. Yaradılma zamanı zonaların hər bir hektarına ildə
təxminən 15-17 milyon ABŞ dolları sərf olunurdu. Yaradılma zamanından başla-
yaraq 1987-ci ilə qədər Çinin AİZ-na cəmi təxminən 22 milyard dollar cəlb
edilmişdir. Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin 2/3 hissəsi bu zonalardan keçirdi.
1990-cı ildə yalnız Şençcen zonasının ixracı 3 milyard dollar təşkil etmişdir.
AİZ-rın fəaliyyətinin müsbət misalı kimi Birləşmiş Ərəb Əmirliklərdəki azad iqti-
sadi zonaları göstərmək olar. Əmirliklərdə 16 azad iqtisadi zona fəaliyyət göstərir
ki, orada 5 mindən artıq şirkət fəaliyyət göstərir. AİZ-da 100% xarici kapitalı olan
şirkətlərə işləmək icazəsi verilir, onlar vergilərdən, bütün əmtəələr isə rüsumlardan
azad olunur. Onlardan ən irisi ölçülərinə görə dünyada üçüncü olan Dubaydakı Jəbəl
Əli azad iqtisadi zonadır. Rəs-əl-Haymı azad iqtisadi zonasında 2004-cü ilin 7 ayında
rekord sayda yeni açılmış şirkət qeydiyyata alınmışdır - 100. Beləliklə orada artıq
fəaliyyət göstərən şirkətlərin sayı 500-ən çoxdur.
Cənubi Koreya, Malayziya, Sinqapur, Honkonqda yerləşən və əmtəələrin ixracına
səmtləşdirilmiş “nöqtəvi” zonalar inkişaf etməkdə olan ölkələrin ixracının 90%-ni
əhatə edir.
Elmi-texniki zonaların da sürətli inkişafı gedir. 1973-cü ildə ABŞ-da onların sayı
84-ə bərabər idi. Burada 142 min fəhlə və 45 min alim çalışırdı. ABŞ-da ən böyük
Р.Абдуллаев. Особенности финансовых рисков в сфере международных экономических...
Y.Muradov. Azad iqtisadi zonalarda vergi stimullaşdırılması
160
elmi-texniki zona - “Silikon-Vells” ( Silikon vadisi) adlanır. Burada istehsal olunan
hesablama texnikası və kompyuterlərin miqdarı dünya istehsalının 20%-ni təşkil
edir. Yaxın vaxtlarda ABŞ-da 1000-ə qədər AİZ-nın yaradılması planlaşdırılır. Bu
zaman investisiyaların həcmi 3 milyard dollardan artıq, əlavə iş yerlərinin sayı isə
100 min təşkil edəcək.
Hollandiya və AFR-da 1985-ci ildə müvafiq olaraq 45 və 50 texnopark var idi,
özüdə ki, hər ölkədə daha 100 parkın yaradılması planlaşdırılırdı. Yaponiyada aparıcı
elmi bölmələrin əsasında 14 rayonda 18 texnopolis yaradıldı. Ən böyük olan
“Tsikuba” texnopolisi 145 min insanı işlə təmin edir. İngiltərədə 25-dən artıq zona
və texnopark vardır ki, onların hesabına ümumən 18,4 min iş yeri yaradılmışdır.
Nəhayət, azad zonaların dünyada geniş yayılmış daha bir növünü - offşor zonaları
fərqləndirmək olar. Onlar beynəlxalq maliyyə əməliyyatlarını təmin edən bir növ
“vergi vahə”ləridir. Offşor mərkəzlərinin misalı kimi ilk növbədə ada ərazilərini -
Antil, Baham, Bermud, Vircin, Kayman, Barbados, Qernsi və Cersi, Malta, Madeyra,
həmçinin Honkonq, Qərbi Samoa, İrlandiya, Liberiya, Livan, Lixtenşteyn, Panama,
Sinqapur və bir sıra digərilərini göstərmək olar.
Offşor zonalar onlardan istifadə edən təsərrüfat agentlərinə aşağıdakı üstünlükləri
verir: vergi imtiyazları, valyuta nəzarətinin praktiki olaraq olmaması, rezidentlərlə
aparılan əməliyyatların istənilən xarici valyutada həyata keçirilməsi imkanı, məs-
rəflərin yerindəcə silinməsi, anonimlik, maliyyə əməliyyatlarının məxfiliyi (əsasən,
bir tələb mövcuddur - hakimiyyəti narkobizneslə bağlı olan şübhəli əməliyyatlar
haqqında məlumatlandırmaq). Bu zaman zonanın daxili ssuda kapitalları bazarı rezi-
dentlərin hesablarından ayrılır. İş orasındadır ki, offşorun klassik variantı burada
yalnız qeyri-rezidentlərin maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətini nəzərdə tutur.
Öz növbəsində vergi imtiyazları üzrə müxtəlif variantlar mümkündür. İrlandiya,
Liberiyanın offşor zonalarında vergilər tutulmur. Amma İsveçrədə aşağı dərəcələrlə
tutulur. Lixtenşteyn, Antil adaları və Panamanın offşor zonalarında şirkətlər qey-
diyyata alınan zaman onlardan vergi kimi vahid məbləğ tutulur (pouşal vergi). Bu
cür zonalarda adətən illik şirkətlərin qeydiyyat ödəmələri, bank və sığorta lisenziya-
larının verilməsinə görə ödəmələr, trast fəaliyyətinə görə ödəmələr tutulur. Onu da
əlavə etmək lazımdır ki, əgər İrlandiya və İsveçrədə offşor şirkətlərdən yalnız mini-
mal mühasibat uçotu tələb edilirsə, Antil adalarnda, Liberiyada, Panamada, Lixten-
şteyndə hətta bu tələb də yoxdur. Qərbi Samoada mühasibat uçotunun qaydaları
reqlamentləşdirilməyib və şirkət sahibləri tərəfindən seçilir.
Macarıstanın təcrübəsi maraqlıdır: bu ölkədə klassik offşor rejimi həyata keçi-
rilmişdir. Offşor şirkətləri gəlir vergisinə 85% həcmində güzəşt alır və bu verginin
real dərəcəsini 5,4%-ə qədər aşağı salmağa imkan verir. Offşor şirkətə xarici valyuta
ilə əməliyyat aparmaq, hakimiyyətin xüsusi icazəsi olmadan xarici kredit və borc
almaq, xarici banklarda hesab açmaq (o şərtlə ki, hesabların bir hissəsi Macarıstan
bankında olsun) ixtiyarı verilir.
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 2/2012.
161
162
Y.Muradov. Azad iqtisadi zonalarda vergi stimullaşdırılması
Mütəxəssislərin müşahidələrinə əsasən AİZ-nın çoxu özünəməxsus yol keçmişdir.
İlk əvvəl anbar və tranzit zona olaraq sonradan ixrac-istehsal zonaya daha sonra isə
kompleks zonaya çevrilmişlər. Dünya təcrübəsi göstərir ki, ixrac zonaları olmadan
ölkənin əmtəə və xidmətlərinin ixracı orta hesabla ildə 7% artırsa, belə zonalar
olduqda artım 20% olur.
Gördüyümüz kimi, dünya təcrübəsində AİZ-ar müəyyən məqsədlərlə yaradılır ki,
həm zonaların özündə, həm də bütün ölkə ərazisində rifah yüksəlsin. Bu kimi
məqsədlərə bir qayda olaraq aiddir: xarici ticarət fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi, ixrac
həcminin artırılması, əlavə iş yerlərinin yaradılması, sənaye istehsalının stimul-
laşdırılması, ölkəyə xarici investisiyaların cəlb edilməsi, depressiv ərazilərdə iqti-
sadiyyatın yüksəldilməsi, regionlararası fərqlərin aradan qaldırılması. Bu məqsədlərə
nail olmaq üsulları isə çox vaxtı eynidir - vergi və gömrük imtiyazları, müxtəlif
güzəştlər.
Xarici ticarət zonaları hər şeydən əlavə valyuta daxilolmalarını təmin edir, o cüm-
lədən də konsiqnasiya ambarlarının hesabına, binaların icarəyə verilməsindən,
sərgilərdən, yüklərin boşaldıb yükləməsindən və tranzitindən.
Rusiyada da xarici ticarət zonaların yaradılması təcrübəsi mövcuddur. Məsələn,
xarici ticarət zonalarına aşağıdakılar aiddir: “Şerri-zon” azad ticarət zonası (“Şereme-
tyevo” aeroportunun yanı), “Moskva Franko-port” ( “Vnukovo” aeroportunun yanı),
“Franko-Port-Terminal” (Moskva Qərb çay limanı ərazisində) kimi azad gömrük
zonaları.
Rusiyada xüsusi iqtisadi zonalar (XİZ) haqqında Qanun müzakirə mərhələsin-
dədir. Qanunun əsas ideyası xüsusi sənaye-istehsal və texniki-tətbiqi zonaların
yaradılmasıdır. Rusiyanın İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış layihədə
aşağıdakı imtiyazlar nəzərdə tutulur: torpaq və gəlir vergilərinə, əmtəələrin, avadan-
lıqların və komplektləşdirici məhsulların idxal və ixracına, həmçinin torpaq icarəsinə
görə aşağı dərəcələrin təyin edilməsi.
Bununla belə Rusiyanın bəzi regionlarında XİZ-ın yaradılması üzrə layihələr artıq
həyata keçirilir: Niceqorod vilayətində Ümumrusiya nüvə mərkəzinin bazasında pri-
oritet istiqamətləri energetika və terror əleyhinə sahələrində tədqiqatları olan
texnoparkın tikintisi aparılır. Layihəyə İntel, Boeinq, AFK “Sistema” kimi qurumlar
maraq göstərir. XİZ-nın yaradılması üzrə analoji iş Kareliyada (Kostomukşa şəhəri)
aparılır. Zonanın ixtisaslaşması: telefon sistemləri və elektrik mühərrikləri üçün elek-
tron içliklər, avtomobillərin elektrik avadanlıqlarıdır. Rusiyada ən güclü XİZ-nın
Kalininqrad vilayətinin bazasında yaradılması planlaşdırılır və zona iştirakçıları üçün
imtiyazlar və tələblər artıq müəyyən edilib. Məsələn, üç il ərzində regionun iqti-
sadiyyatına 150 milyon rubldan az olmayan məbləği sərf edən investorlar üçün 6 il
ərzində sıfır dərəcəli gəlir vergisi müəyyən edilir, sonrakı 6 il ərzində isə dərəcə 50%
olur. Bundan əlavə müəssisə 6 il ərzində əmlak vergisindən də azad olunur. XİZ-nın
“iştirakçısı” statusunu almaq üçün müəyyən tələblər irəli sürülür: müəssisələr məh-
163
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 2/2012.
sullarının 70%-dən az olmayan hissəsini bilavasitə anklavda istehsal etməli, şirkətin
əmlakının 90%-i region ərazisində olmalı və əməkdaşlarının 50%-dən az olmayan
hissəsinin yerli qeydiyyatı olmalıdır [2].
Rusiyada xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyətinin tənzimlənməsi üçün XİZ
idarəedilməsi üzrə Federal agentlik fəaliyyət göstərir [3].
XİZ-ın yaradılmasının əlehdarları hesab edirlər ki, burada verilən vergi imtiyazları
büdcəyə daxilolmaları azaldacaq, regiona investisiyaların cəlb olunması isə əsasən
burada dövlət büdcəsi hesabına müasir infrastrukturun yaradılması nəticəsində baş
verəcək. Tənqidçilərin düşüncələrinə əsasən XİZ-nın subyektlərinə verilən imtiyazlar
ayrı-ayrı lobbiçilər qruplaşmalarına gizli verilən maliyyə yardımlarıdır, ilkin kapital
yığımı üsuludur ki, o da sonradan xaricə axıdılır.
AİZ-ar Qazaxıstanda da mövcuddur. Onların fəaliyyətini tənzimləyən qanun
1996-cı ildə qəbul edilmiş və bir neçə dəfə dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Qüvvədə
olan Qanuna əsasən Prezident AİZ-nın yaradılmasını, həmçinin bütün gələcək də-
yişiklikləri özünün Fərmanı ilə təsdiq etməlidir. Hal-hazırda ölkədə dörd AİZ-na
fəaliyyət göstərir: “Astana-cana kala”, “Aktau dəniz limanı”, “İnformasiya
texnologiyaları parkı”, “Ontustik”. Vergi Məcəlləsində AİZ-da fəaliyyət göstərən
şirkətlər üçün vergi imtiyazları nəzərdə tutulub: korporativ gəlir vergisindən, torpaq
və əmlak vergisindən azad olunma. Burada həmçinin azad gömrük rejimi
qüvvədədir.
4. Azərbaycanda AİZ-lərin təsisatlandırılması özəllikləri
Azərbaycanın müasir iqtisadi tarixi öz arxivində ölkəmizdə AİZ-ın yaradılması
səylərini saxlayır. 1995-ci ildə Azərbaycanda BMT-nın inkişaf Proqramının (UNDP)
nümayəndəsi Sumqayıtda “xüsusi iqtisadi zonanın” yaradılması ideyasını aktiv irəli
sürürdü. Lakin həmin layihə həyata keçirilməmiş qaldı. Sonralar Lənkəranda, Naxçı-
vanda AİZ-ın, daha sonra Xızı rayonunda texnoparkın yaradılması haqqında
polemika aparılırdı.
2002-ci ildə ölkə hökuməti Azərbaycanda azad iqtisadi zonanın yaradılması
məsələsində Dünya Bankı (DB) və Beynəlxəlq valyuta fondu (BVF) ilə razılığa gəldi.
BVF və DB ərazilərin azad ixrac zonaları kimi yaradılmasını təklif edir. BVF və DB
ekspertlərinin məntiqi ondan ibarətdir ki, azad iqtisadi zonaların ənənəvi şəkildə
yaradılması ölkə maraqlarına xidmət etməyəcək, çünki vergi siyasətinin zəifləməsinə
və idarəetmə xarakterli problemlərin yaranmasına gətirə biləcək. Ekspertlər bir və
ya iki azad ixrac zonanın yaradılmasını təklif edir, yəni əmtəələrin idxalı zamanı on-
ların sonrakı ixracı üçün emalını həyata keçirmək (istehsal xarakterli zonalar). Bu
zaman həmin əmtəələrin idxal rüsumlarından azad edilməsi mümkündür. Hal-hazırda
bu zonaların yaradılma mümkünlüyü öyrənilir: onların ölkənin şimalında yaradılması
güman edilir.
164
Y.Muradov. Azad iqtisadi zonalarda vergi stimullaşdırılması
Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, AİZ-ın yaradılması və effektivli fəaliyyəti
üçün nəzərdə tutulmuş regionda infrastrukturun mövcudluğu lazımdır - yollar, elek-
trik xətləri, dəniz limanı və digər şərait.
2006-cı ilin oktyabr ayında Bakıda “Xüsusi iqtisadi zonalar Azərbaycanın
dayanıqlı iqtisadi inkişafının yeni istiqaməti kimi” mövzusunda beynəlxalq konfrans
keçirildi. Konfransın gedişi zamanı ölkədə informasiya-kommunikasiya
texnologiyaları (İKT) sahəsində texnoparkların yaradılmasının əsas istiqamətləri tək-
lif olunaraq müzakirə edilmişdir. Texnoparkların yaradılması İKT sahəsinin idarə
edilməsinin qeyri-mərkəzləşdirilməsi və yerli şirkətlərin inkişafı üçün daha geniş
imkanların yaradılması zərurətilə izah olunur. Texnoparkların yaradılmasını
əsaslandırmaq üçün daxili bazarın və Xəzəryanı regionun bu məhsullara olan tələ-
batını, ölkənin kadr potensialını, xarici investorlar üçün vəsait qoyuluşunun cazibə-
darlığını və s. qiymətləndirmək lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, şirkətlərin
qeydiyyatdan keçirilməsi sisteminin sadələşdirilməsi, valyuta tənzimləməsi rejiminin
tətbiqi, vergi və gömrük imtiyazları, imtiyazlı kreditləşdirmə olmadan texnoparkın
effektiv işi mümkün deyil. İKT-rı sahəsində texnoparkın yaradılması ideyasına artıq
bir sıra şirkət maraq göstərmişdir və onların arasında bu sahədə məşhur olan “Jisko
Sistems” kimi şirkətin adı da vardır. “Jisko Sistems” texnopark ərazisində regional
innovasiya mərkəzinin yaradılmasını təklif edir ki, onun çərçivəsində şirkət regionun
ehtiyacları üçün ən yeni texnologiyaların inkişafını planlaşdırır. Nəzərdə tutulmuş
texnoparkın fəaliyyət dairəsini əhatə etmək o şərtlə mümkündür ki, bura səhiyyə və
biotexnologiyalar sahəsində proqram təminatı və avadanlıq üzrə mütəxəssislər cəlb
edilsin.
28 dekabr 2006-cı il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən
təsdiq edilmiş “Azərbycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi haqqında” əsas-
namədə göstərilir ki, nazirliyin vəzifələrindən biri ölkədə xüsusi iqtisadi zonaların
yaradılmasıdır (maddə 3.1.32) [4].
Bu konteksdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 6 mart
2007-ci il tarixdə imzaladığı “Azərbaycan Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların
yaradılması haqqında” Fərmanı çox vaxtında olmuş və ölkə iqtisadiyyatının qeyri-
neft sektorunun inkişafına kömək etmişdir [5, 6].
14 aprel 2009-cu il tarixində Milli Məclis “Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında”
Qanun qəbul etmiş və 8 iyun 2009-cu ildə həmin qanun qüvvəyə minmişdir. Qa-
nunda XİZ-ın yaradılması və fəaliyyəti qaydaları müəyyən edilir. Bu qanunda is-
tehsal, infrastruktur, innovasiya, azad ticarət və qatışıq zonaların yaradılması nəzərdə
tutulur.
Bununla belə, XİZ-də spirtli içkilərin və tütün məmulatlarının istehsalı, teleradio
verilişləri, qiymətli metalların istehsalı, həmçinin neftin, neft məhsullarının və təbii
qazın hasilatı və emalı qadağan olunur. Bunlardan əlavə sənəd XİZ-ın
maliyyələşdirilməsi qaydalarını və onların idarə edilməsini, onlar üçün torpaq
sahələrinin ayrılması qaydalarını, XİZ-ın operatorunun hüquq və vəzifələrini
müəyyən edir.
Qanunun məqsədi qabaqcıl sahələrin inkişaf etdirilməsi, Azərbaycan iqtisadiy-
yatına investisiyaların cəlb edilməsidir. Bu kimi zonaların yaradılması regionların
inkişafını balanslaşdırmağa, innovasiyaları tətbiq etməyə imkan verəcək. Hər bir
XİZ-nın özünün müdiriyyəti, həmçinin özəl operatoru olacaq. Dövlət bu zonaların
fəaliyyəti üçün zəruri rejim və bütün lazımi infrastruktur yaratmaq məsuliyyətini
öhdəsinə götürür. Bütün digər məsələlər zonanın müdiriyyəti və operatoru tərəfindən
həll ediləcək. Qanun layihəsi XİZ-da işləyən şirkətlər üçün imtiyazlı vergi və gömrük
rejimlərinin istifadəsini nəzərdə tutur. Məsələn, şirkətlərin ehtiyacları üçün bütün
idxal olunun əmtəələr və xammal bütün növ gömrük rüsumların və vergilərin
ödənişindən azad ediləcək. Bu zonada müəssisələr 0,5% həcmində dövriyyə vergisi
ödəyəcəklər.
5. Nəticə
Beləliklə, yuxarıda göstərilmiş dünya təcrübəsi, fikrimizcə milli AİZ-nın effektiv
modelini yaratmağa imkan verəcək. Bununla bərabər aşağıdakıları nəzərə almaq
lazımdır:
1. AİZ-lərin yaradılması ayrı-ayrı ərazilərin iqtisadiyyatının və sahələrin
inkişafının təsirli vasitəsidir. Azad iqtisadi zonaların yaradılması və inkişaf et-
dirilməsi əsasən konkret prioritet iqtisadi məsələlərin həllinə və strateji pro-
qram və layihələrin həyata keçirilməsinə yönəldilmişdir.
2. AİZ-ın yerləşdirilməsi üçün daha əlverişli olan ərazilər bir qayda olaraq
sərhədyanı mövqelərdir və inkişaf etmiş nəqliyyat, istehsal və sosial infra-
struktura malikdir. Bəzi hallarda AİZ-ın yaradılması göstərilən üstünlüklərə
malik olmayan, lakin qiymətli təbii ehtiyatları olan yeni təsərrüfatçılıq rayon-
larında məqsədəuyğun hesab edilir ki, mühüm uzunmüddətli ümumdövlət
məsələlərin həllinə kömək etsin.
Yekunda qeyd edək ki, iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun sürətləndirilmiş
inkişafının və iqtisadiyyata yeni investisiyaların cəlb edilməsinin mümkün mexa-
nizmi kimi azad iqtisadi zonadan istifadə edərkən elə şərait yaratmaq lazımdır ki,
AİZ-ın güzəştli rejimləri müəyyən müəssisələrə, sahələrə və ya ərazilərə imtiyazların
paylanması üçün istifadə edilməsin, sənaye istehsalının stimullaşdırılması və
texnoloji inkişafı təmin edən xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafına xidmət etmiş olsun.
Strateji baxımdan haqlı olan digər istiqamət - ölkənin nəqliyyat-coğrafi mövqeyinin
üstünlüklərinin və limanlarətrafı ərazilərin potensialının realizə edilməsidir. Bir neçə
rayonda azad gömrük zonalar şəbəkəsinin yaradılması Azərbaycanın dünya təsərrüfat
əlaqələrinə inteqrasiyasını sürətləndirər, həmçinin hələ ki, digər xarici ölkələrin
analoji zonalarına yönələn nəhəng əmtəə və kapital axınlarını özünə cəlb edə bilərdi.
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 2/2012.
165
Ədəbiyyat siyahısı:
1. Алиев Ш. Специальные экономические зоны: приоритетные проблемы
использования в условиях глобализации. Баку: “Элм”, 2010, 232 с.
2. Черешнев С. Премьер строит “европейский фасад”. M.: Известия, 18
апреля 2005 г.
3. Шишкунова Е. Правительство закрыло список “зон”. M.: Известия, 7 но-
ября 2005 г.
4. Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin fəaliyyətinin təkmil-
ləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında. Azərbaycan Respublikası Preziden-
tinin Fərmanı (28 dekabr 2006-cı il).
5. Azərbaycan Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması haqqında.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (6 mart 2007-ci il).
6. Xüsusi iqtisadi zonalar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 14 aprel
2009-cu il.
7. Əliyev Ş. Xüsusi iqtisadi zonaların təşkili problemləri və inkişaf perspektivləri
(monoqrafiya), Bakı: “Elm”, 2008. 254 s.
Мурадов Яхья Мамедгусейн оглы
диссертант Института Экономики
Национальной Академии Наук Азербайджана
Налоговое стимулирование в свободных экономических зонах
Аннотация
Цель исследования - изучение и обобщение передового опыта создания и
функционирования свободных экономических зон в области налогового сти-
мулирования, возможностей его применения в условиях Азербайджана.
Методология исследования - системный подход, сравнительный анализ, об-
общение, выборочное наблюдение, классификация.
Выводы исследования - систематизация зарубежного опыта налогового сти-
мулирования в свободных экономических зонах и его использование в отече-
ственной практике для создания эффективной модели СЭЗ.
Ограничения исследования - отсутствие свободных экономических зон в
Азербайджане и дефицит информации о перспективах их создания.
Y.Muradov. Azad iqtisadi zonalarda vergi stimullaşdırılması
166
Практическая значимость исследования - применение механизма налого-
вого стимулирования в свободных экономических зонах в процессе их созда-
ния в Азербайджане.
Оригинальность и научная новизна исследования - исследуемая тема имеет
перспективное значение для формирования эффективного механизма налого-
вого стимулирования в свободных экономических зонах в процессе их созда-
ния и функционирования в Азербайджанской Республике.
Ключевые слова: свободные экономические зоны, налоговое стимулирова-
ние, система льгот, ненефтяной сектор, зоны производственного характера.
Muradov Yahya Mammadhuseyn oglu
PhD-Student in Institute of Economy in Azerbaijan National Sciences Academy
Tax incentives in free economic zones
Abstract
Purpose - Studying and generalization of the best practices of creation and func-
tioning of free economic zones, in particular in the field of tax incentives, and pos-
sibilities of its application in the conditions of Azerbaijan.
Methodology - A system approach, the comparative analysis, generalization, se-
lective supervision, classification.
Findings - Ordering of foreign experience of tax incentives in free economic
zones and its use in domestic practice for free economic zones effective model cre-
ation.
Limitations - Lack of free economic zones in Azerbaijan and deficiency of infor-
mation on prospects of their creation.
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 2/2012.
167
Practical importance - Use of the mechanism of tax incentives in free economic
zones in process of their creation in Azerbaijan.
Originality - Studied problem has perspective value for formation of the effective
mechanism of tax incentives in free economic zones in the course of their creation
and functioning in the Azerbaijani Republic.
Keywords: free economic zones, tax incentives, system of benefits, non-oil sector,
industrial zones.
JEL Classification Codes: D86, F13, F21, Н2.
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 06.02.2012.
Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 09.02.2012.
Çapa qəbul olunmuşdur: 30.04.2012.
Y.Muradov. Azad iqtisadi zonalarda vergi stimullaşdırılması
168
Dostları ilə paylaş: |