Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 387 (1853 − 1856) sonra orduda hərbi texnikaya yaranan tələbat dəzgahqayırmanın inkişafına stimul vermişdir [2.43]. Rusiyada dəzgahqayırmanın uzun müddət zəif inkişaf etməsinə baxmayaraq, XIX əsrin ikinci yarısında kəsmə prosesi haqqında elmi nəticələr yüksək səviyyəyə çatmışdı. Rus elmi tədqiqatlarının başında Peterburq dağ-mədən institutunun “Mexaniki texnologiya” kafedrasının professoru İvan Time (1838 − 1920) dururdu [2.57]. Kəsmə prosesi üzrə apardığı fundamental elmi tədqiqatlara görə o, XIX əsrin ən məşhur alimi hesab olunur. Time üstyonuş əməliyyatında kəsmə prosesini tədqiq edərək, ilk dəfə olaraq yonqarçıxarmada “kəsmə bucağı” terminini işlədir. Şəkil 2.102. Yonqarəmələgəlmə prosesinin təsviri. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 388 Onun işləri sonralar Peterburqda çalışan rus alimləri Zvorıkin, Briks və Savin tərəfindən inkişaf etdirilmişdir [2.87 − 93]. Şəkil 2.101-də Time nəzəriyyəsinə əsasən yonqarın əmələgəlmə sxemi təsvir edilmişdir. Burada göstərilən β bucagı yonqarın əmələ gəldiyi kəsmə bucağını göstərir. Timenin “Metal və ağacların emalında yaranan müqavimət haqqında” əsərində metal və ağac hissələri üzərində aparılmış sınaqların nəticələri çap olunmuşdur. Alət pəstaha müəyyən dərinlikdə daxil olduqdan sonra, maili müstəvi üzrə kəsmə prosesi baş verir. Kəsilmiş yonqar alətin qabaq üzü üzrə sürüşməyə başlayır (şəkil 2.102). Time sınaqları zamanı həm də, qalın yonqarlarda forma dəyişikliyinin güclü olduğunu müşayət edir. O, kövrək materiallarda başqa mənzərənin şahidi olur. Bürünc, çuqun və sinkin emalında alətin kəsməyə girişi zamanı, öncə hər şey normal gedir. Sonra isə yonqar sınır və sonrakı yonqarla birləşir (şəkil 2.103). Timenin işləri yonqarın əmələ gəlməsinin tədqiqi istiqamətində ilk fundamental iş sayılır. Buna görə də o, kəsmə nəzəriyyəsinin banisi hesab edilir [2.90]. Şəkil 2.103. Kövrək materiallarda yonqarın əmələ gəlməsi. Timenin işlərindən üç il sonra, 1873-cü ildə fransız alimi Onri Treska (fran. Henry Edouard Tresca) üstyonuş prosesinin tədqiqinə həsr olunmuş işlərini “Bərk cismin deformasiyasında” [2.91] çap etdirir. O, XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 389 ilk dəfə olaraq, yonqarın əmələ gəlməsi, strukturu və formasını araşdıraraq bu qənaətə gəlir ki, yonqar çıxarılandan sonra onun uzunluğu alətin getdiyi yolun uzunluğundan kiçikdir. Bu hadisəni Treska meterialın kəsmə zamanı deformasiyaya uğrayaraq “oturması” ilə izah edir və bunu kəmiyyətcə nəzərə almaq üçün R əmsalından istifadə edir. Onun qənaətincə bu əmsal 1/3 ≤ R ≤ ½ arasında yerləşir. Treskanın nəzəriyyəsinə görə alət pəstaha daxil olduqdan sonra öncə materialda müəyyən dərinlikdə oturma baş verir və bu, müəyyən bir həddi keçdikdən sonra material alətin qabaq üzü üzrə sürüşməyə başlayır (şəkil 2.104). Treskanın bu ideyası sonralar Timenin işlərində də öz təsdiqini tapır. Şəkil 2.104. Treskaya görə yonqarçıxarma. Time və Treskanın tədqiqatları kəsmə prosesinin araşdırılmasına aid olunan klassik işlər sayılır. Burada, ilk dəfə olaraq, kəsmə zonasında baş verən proseslər izah olunmuş, alət-pəstah qarşılıqlı təsiri araşdırıl- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 390 mış və onun emal prosesinin gedişindəki rolu göstərilmişdir. Onlar, ilk dəfə olaraq, kəsmə nəzəriyyəsini işləmiş və qüvvənin hesablanması üçün həndəsi asılılıqlar əsasında düstur təklif etmişlər. 70-ci illərdə ingilis alimləri Smit və Mallok alət və pəstah arasında baş verən sürtünmə prosesi və emal olunmuş səthin keyifiyyətini araşdırmışlar [2.92, 2.93]. Sonrakı tədqiqatlarda mexaniki emal zamanı materialın deformasiya olunmasını nəzərə almaqla yonqar əmələ gəlməsinin nəzəri əsasları öyrənilir. Bu zaman materiala tətbiq olunan qüvvənin təsirindən onun daxilində baş verən dəyişikliklər araşdırılır. Alman alimi Kik (alm. Kick) materialları emal və mexaniki xassələrinə görə qruplaşdırır [2.94]. Materialın tökülmə və forma alma qabiliyyəti, kövrəklik, parçalanma və yonulma kimi xassələri buraya aid olunur. Paul Lüdvik yonqarçıxarma prosesinin nəzəri əsasları üzərində işləyərək, kəsmə zamanı materialın daxilində baş verən dəyişiklikləri onun xassələri əsasında izah etməyə çalışmışdır [2.102]. Macar professoru Aleksandr Retyönun gördüyü işlərə, Lüdvikin işlərinin davamı kimi baxmaq olar. O, xarici qüvvələrin təsirindən material daxilində plastik deformasiyaları təyin etmək üzrə işləyir. Deformasiya üçün lazım olan qüvvə burada yavaş deformasiya zamanı daxili sürtünmə kimi təyin edilir. Daxili sürtünmə dedikdə, burada bərk cismin daxilində kiçik hissəciklərin xarici qüvvənin təsirindən bir-birinə nisbətən sürüşməsi zamanı yaranan sürtünmə nəzərdə tutulur. XX əsrin əvvəllərində Teylor kəsmə prosesini alətin kəsicilik xassəsi və səthin keyfiyyəti ilə əlaqələndirir. Tezkəsən alət poladının praktikada geniş tətbiqi ərəfəsində sırf nəzəri baxışlara əsaslanan Lüdvikin “mexaniki texnologiya”sı praktikada öz geniş tətbiqini tapa bilmir. Uzun sürən fasilədən sonra alimlər yenə də mexaniki emal prosesini qiymətləndirmək üçün “plastiklilik nəzəriyyəsi”ndən istifadə edirlər. 1953-cü ildə alman alimləri Opitz və Huks ilk dəfə olaraq kəsmədə Morun işlədiyi sürtünmə müstəviləri nəzəriyyəsini tətbiq edirlər [2.95]. XX əsrin əvvəlində elektrik mühərriklərinin dəzgahlarda tətbiq edil- Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|