Xx əsr. I hissə. 1900-1945-ci illər Tarix elmləri doktoru, professor Musa Qasımovun ümumi redaktəsi ilə


Avropa düvldtldrm mld dmplomatmk-



Yüklə 1,49 Mb.
səhifə7/13
tarix19.11.2017
ölçüsü1,49 Mb.
#11153
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13
Avropa düvldtldrm mld dmplomatmk-

smyasm mğnasmbdtldr vd onlargn Bakgdakg nğmaydnddlmkldrmnmn

ldrv edmlmdsm
Aprel ieraln ЉrЉfЉsindЉ Baknda aearndakn düv-lЉtlЉrin nğmayЉndЉlik-lЉri var idi: GngiltЉrЉ (vitse-konsul Hevelke), ErmЉnistan (diplomatik nğmayЉndЉ H.A.Bekzadyan), Belzika (konsul Ayvazov), Yunannstan (konsul Kusis), Gğrcğstan (diplomatik nğmayЉndЉ N.S.Aleibay), Danimarka (konsul E.F.Bisrinq), Gtaliya (sЉkkizinci missiyannn rЉisi Enriko Gnsom vЉ konsul L.Qrikurov), Litva (konsul agenti V.G.Mizkeviz), Gran (bae konsul Saad ğl Vizir), Polea (konsul agenti S.Rnlskiy), ABÖ (vitse-konsul Randolf), Ukrayna (vitse-konsul Qolovan), Finlandiya (konsul agenti Veqelius), Fransa (konsul agenti Yemelyanov), GsvezrЉ (konsul Klottyu), Gsvez (konsul R.K.Vander-Pluq).

1920-ci il apreldЉn sonra Baknda TğrkiyЉ Büyğk MillЉt MЉclisinin diplomatik nğmayЉndЉliyi, Grannn füvqЉladЉ diplomatik nğmayЉndЉliyi vЉ konsulluru, Rusiyannn bae konsulluru, Gtaliyannn siyasi agentliyinin nğmayЉndЉsi vЉ konsulluru, Gsvez vЉ GsvezrЉnin konsul agenti, Hollandiya vЉ Almaniyannn konsulluru, Estoniya vЉ Litvannn konsul agenti, ErmЉnistannn diplomatik nğmayЉndЉliyi, Gğrcğstannn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyi vЉ bae konsulluru, Buxara Sovet respublikasnnnn nğmayЉndЉliyi vЉ RSFSR-in Gğney Qafqazdakn nğmayЉndЉsi Leqran daxil olmaqla 14 nğmayЉndЉlik fЉaliyyЉt güstЉrirdi.

ZevriliedЉn dЉrhal sonra GngiltЉrЉnin Bakndakn vitse-konsulu hЉbs edildi.

1920-ci il sentyabrnn 19-da AzЉrbaycan sovet hükumЉti Gtaliya, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistannn diplomatik nğmayЉndЉliklЉrini vЉ konsulluqlarnnn tanndnrnnn bildirdi.

Lakin yerli hükumЉtin xarici düvlЉtlЉrlЉ mğnasibЉtlЉrinin necЉ olacarn, yeni eЉraitdЉ xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn hğquq vЉ vЉzifЉlЉrinin nЉdЉn ibarЉt olmasn aydnn deyildi. Qeyri-mğЉyyЉnlik mğnasibЉtlЉrdЉ gЉrginlik yaradnrdn. 1920-ci il noyabrnn 25-dЉ xarici düvlЉtlЉrin AzЉrbaycandakn nğmayЉndЉliklЉrinin eurasn Xalq Xarici ielЉr komissarlnrnndan xaricilЉrin hğquq vЉ vЉzifЉlЉri haqqnnda izahat verilmЉsini xahie etdi. Lakin sovet hükumЉti bu mğraciЉtЉ cavab vermЉdi. BelЉ olduqda xarici düvlЉtlЉrin nğmayЉndЉliklЉrinin eurasn dekabrnn 31-dЉ XXGK-Љ tЉkrar mğraciЉt etdi. Cavab yalnnz 1921-ci il martnn 10-da verildi.

HЉmin tarixdЉ AzЉrbaycan Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn “XaricilЉrin hğquq vЉ vЉzifЉlЉri haqqnnda” izahat verdi. Bu sЉnЉdi Xalq Xarici ielЉr komissarn M.Hğseynov imzaladn. Gzahat 30 maddЉdЉn ibarЉt idi. Gzahatda diplomatik nğmayЉndЉliklЉrin vЉ konsullarnn hğquq vЉ vЉzifЉlЉrinЉ aid ayrnca bülğmlЉr var idi. Bu bülğmlЉrdЉ güstЉrilirdi: diplomatik nğmayЉndЉlЉr, konsullar, agentlЉr vЉ kuryerlЉr toxunulmazdnr, hЉbs edilЉ bilmЉzlЉr, mЉnzillЉri axtarnla bilmЉz, arxivlЉri yoxlannla bilmЉz, mЉktublarnna baxnla bilmЉz. Lakin eyni zamanda güstЉrilirdi ki, onlarnn mЉnzillЉri yoxlannlarkЉn hez bir mğstЉsna hğquqlarn yoxdur vЉ AzЉrbaycan vЉtЉndaelarn ilЉ bЉrabЉr hğquqa malikdirlЉr.

1921-ci il aprelin 20-dЉ “Kommunist” qЉzetinin 90-cn saynnda AzЉrbaycan Gnqilab KomitЉsinin ЉmЉk qabiliyyЉtli Љhalinin sЉfЉrbЉr edilmЉsi haqqnnda dekreti dЉrc edildi. DekretЉ gürЉ, bğtğn ЉmЉk qabiliyyЉtli Љhali, o cğmlЉdЉn xaricilЉr sЉfЉrbЉr edilmЉli idi. Bu dekret xarici ülkЉlЉrin nğmayЉndЉliklЉri arasnnda kЉskin naraznlnra sЉbЉb oldu. Dekret xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn AzЉrbaycana gЉlmЉsinЉ mane olurdu; eЉxsi, ailЉ vЉ b. mЉsЉlЉlЉrlЉ barln uzunmğddЉtli qalmarn mğmkğnsğz edirdi; onlarnn sЉrbЉst hЉrЉkЉtini dayandnrnrdn; vЉtЉnЉ dünmЉlЉrindЉ zЉtinlik yaradnrdn. Ona gürЉ dЉ xarici nğmayЉndЉliklЉr dekretЉ etiraz etdilЉr. Xarici düvlЉtlЉrin nğmayЉndЉliklЉrinin eurasn (arsaqqaln - Gran konsulu MЉmmЉdxan Saad ğl Vizir, mğavini - alman konsulu Emmerix Aleksandroviz Beme, ğzvğ-eston konsulu R.A.Puur (o olmadnqda onu E.M.Liltental ЉvЉz edirdi), katib E.G.Dimmer idi) Xalq Xarici ielЉr komissarlnrnna mğraciЉt edЉrЉk üz naraznlnqlarnnn bildirdi. AzЉrbaycan boleevik hükumЉti yaranmne vЉziyyЉtdЉ “Xarici düvlЉtlЉrin nğmayЉndЉliklЉri ilЉ mğnasibЉtlЉrin qurulmasn vЉ xarici tЉbЉЉlЉrin ielЉrinin hЉll edilmЉsi vЉ gündЉrilmЉsi haqqnnda” dekret verdi. 7 maddЉdЉn ibarЉt olan dekretdЉ deyilirdi:

1. AzЉrbaycandakn xarici düvlЉtlЉrin nğmayЉndЉliklЉri ilЉ bğtğn ЉlaqЉlЉr yalnnz XXGK ilЉ saxlannlnr;

2. Xarici düvlЉtlЉrin AzЉrbaycan ЉrazisindЉki nğmayЉndЉliklЉrinin bğtğn rЉsmi sЉnЉdlЉri vЉ aktlarn yalnnz XXGK-nnn vizasn olduqda etibarlndnr;

3. Bğtğn nğmayЉndЉliklЉrin tЉqdim etdiklЉri rЉsmi sЉnЉd vЉ aktlar ya rus, ya da tğrk dilinЉ zevrilmЉli vЉ XXGK-in vizasn olmalndnr;

4. XXGK komissarlnqlarla vЉ mğЉssisЉlЉrlЉ ğmumi qaydalara uyrun olaraq qayda mğЉyyЉnlЉedirЉ bilЉr;

5. Xarici ülkЉ tЉbЉЉlЉri XXGK-a yalnnz üz ülkЉlЉrinin nğmayЉndЉliklЉri vasitЉsi ilЉ mğraciЉt edЉ bilЉr;

6. Xarici tЉbЉЉlЉrlЉ barln mğbahisЉlЉr olduqda komissarlnqlar vЉ mğЉssisЉlЉr onlarn XXGK-Љ gündЉrmЉlidirlЉr;

7. Xalq Komissarlnqlarn üz fЉaliyyЉtlЉrindЉ 1921-ci il 10 mart tarixli “XaricilЉrin hğquq vЉ vЉzifЉlЉri haqqnnda” izahatn Љsas gütğrmЉlidir.

1921-ci il dekabrnn 30-da RSFSR XXGK kollegiya iclasnnda vahid vЉtЉndaelnq, birgЉ konsulluqlarnn tЉcis edilmЉsi, mğttЉfiq respublikalarnn barladnqlarn beynЉlxalq mğqavilЉlЉr, sovet respublikalarnnda xarici nğmayЉndЉliklЉrin (diplomatik vЉ konsulluq) vЉziyyЉti, yaeayne formalarn vЉ xarici pasport, RSFSR-dЉ sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliklЉr vЉ sovet respublikalarnnda RSFSR-in sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliklЉri haqqnnda ЉsasnamЉ, RSFSR-in xaricdЉki diplomatik nğmayЉndЉliklЉri ilЉ sovet respublikalarnnnn mğvafiq orqanlarn arasnnda ЉlaqЉlЉr vЉ baeqa mЉsЉlЉlЉr mğzakirЉ edildi. QЉbul edilЉn qЉrarnn “v” bЉndindЉ deyilirdi: “Gğney Qafqaz respublikalarnndakn bğtğn digЉr konsulluqlar (Almaniyannn Gğrcğstandakn konsulluru istisna olmaqla - mğdl.) yalanzn, tamamilЉ laznmsnz vЉ zЉrЉrli olduqlarn ğzğn lЉrv edilsin”.

Gtaliyannn diplomatik vЉ konsulluq nğmayЉndЉliklЉrinin tannnmasnna baxmayaraq, bu ülkЉ ilЉ mğnasibЉtlЉr zЉtin vЉziyyЉtdЉ idi. Gtaliya missiyasnnnn AzЉrbaycana gЉlib-getmЉsindЉ türЉdilЉn zЉtinliklЉr onlarn narazn salnrdn.

Gtaliyannn diplomatik vЉ konsulluq nğmayЉndЉliklЉri soyrunzulura da mЉruz qalnrdn. Bu, ЉsasЉn mğhafizЉnin zЉif tЉekil olunmasn ilЉ barln idi.

AzЉrbaycan-Gtaliya mğnasibЉtlЉrindЉ Љn zox mğzakirЉ olunan mЉsЉlЉlЉr aearndaknlar idi: iki ülkЉ arasnnda ticarЉt ЉlaqЉlЉrinin qurulmasn; aprel zevrilieinin Gtaliya vЉtЉndaelarnna vЉ eirkЉtlЉriinЉ vurduru ziyannn üdЉnilmЉsi; artnq haqqn üdЉnilЉn mЉhsullarnn Batuma daennmasn ğzğn eЉrait yaradnlmasn; mğsadirЉ edilЉn mallarnn geri qaytarnlmasn.

Gtaliya hükumЉtinin siyasi agenti Y.Kolaianni 1921-ci il maynn 8-dЉ AzЉrbaycan XXGK-Љ nota gündЉrЉrЉk iki ülkЉ arasnnda ticarЉt ЉlaqЉlЉrinin qurulmasnnn xahie etdi. Lakin Sovet hükumЉtinin Gtaliya eirkЉtlЉrinЉ xeyirxah mğnasibЉtini nğmayie etdirmЉsi ğzğn aearndaknlarnn yerinЉ yetirilmЉsini irЉli sğrğrdğ: inqilabnn onlara vurduru ziyanlar üdЉnilmЉlidir; haqqn üdЉnilmie mЉhsullarnn BatumiyЉ daennmasnna kümЉk edilmЉlidir; XI Qnrmnzn rus ordusunun vЉ sovet hükumЉtinin mğsadirЉ etdiyi xammal vЉ valyuta mallarn geri qaytarnlmalndnr; xğsusЉn Gtaliyannn Hella, Marinoti, Saqo, Kotonyere, Marnero, BakizadЉ yli FЉhmi vЉ b. eirkЉtlЉrinin problemlЉri hЉll edilmЉlidir. Gtaliya tЉrЉfi “Љn yaxen addnm kimi aprel zevrilieindЉn sonra mğsadirЉ edilmie mallarnn Gtaliya nğmayЉndЉliyinin anbarlarnna qaytarnlmasnnda” gürğrdğ.

1922-ci il oktyabrnn 1-dЉ AzЉrbaycan SSR XXGK-in sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi Gtaliya konsullurunun ielЉr mğdiri A.QrafiniyЉ mЉktub gündЉrЉrЉk bmldmrdm: “IndiyЉdЉk Gtaliya hükumЉti ilЉ Gğney Qafqaz respublikalarn arasnnda mğqavilЉ mğnasibЉtlЉri olmadnrnna gürЉ Gttifaq Öurasn Gtaliyannn bğtğn diplomatik, hЉmzinin konsulluq nğmayЉndЉliklЉrinin güstЉrilЉn respublikalarda lЉrvi barЉdЉ qЉrar qЉbul etmiedir. 24 saat mğddЉtindЉ konsulluru lЉrv etmЉyinizi xahie edirik. MЉnim hükumЉtim AzЉrbaycanda Sizin ayrnca eЉxs kimi qalmarnnnza etiraz etmir”.BelЉliklЉ, oktyabrnn 2-dЉ Gtaliyannn siyasi agenti vЉ konsulluru lЉrv edildi. AzЉrbaycan-Almaniya mğnasibЉtlЉrinin qurulmasn vЉ inkieafn da ziddiyyЉtli idi.

Genuya konfransn ieini davam etdirdiyi vaxt aprelin 18-dЉ AzЉrbaycan FüvqЉladЉ Komissiyasnnnn sЉdr mğavini L.Beriya, xğsusi idarЉnin rЉisi Moroz AzЉrbaycan XXGK-Љ tamamilЉ mЉxfi vd tЉcili mЉktubunda Zaqafqaziya FK-nnn 341 N-li teleqramnna ЉsasЉn AzЉrbaycandakn bğtğn nğmayЉndЉliklЉrin, konsulluqlarnn, sЉlahiyyЉtli konsulluqlarnn vЉ b. (Gtaliya, Gran vЉ TğrkiyЉdЉn baeqa) mЉlumatn aldnqlarn gğndЉn sonra iki hЉftЉ ЉrzindЉ AzЉrbaycan SSR ЉrazisindЉn znxarnlmalarnnn yerinЉ yetirmЉk güstЉrieini verdi. Znxarnlmara nЉzarЉti Xalq Daxili ielЉr komissarlnrn hЉyata kezirmЉli idi. MЉktubda mЉsЉlЉnin icrasn haqqnnda mЉlumat verilmЉsi xahie edilirdi. Bu mЉktubdan bir nezЉ gğn sonra, aprelin 22-dЉ Gttifaq Öurasnnda AzЉrbaycandakn Almaniya nğmayЉndЉliyi barЉdЉ mЉsЉlЉ mğzakirЉ edildi vЉ Almaniya nğmayЉndЉliyi lЉrv edildi. Lakin elЉ hЉmin gğn, aprelin 22-dЉ Beriya tЉkrar mЉktub yazaraq Almaniya konsulunun AzЉrbaycandan znxarnlmasnnnn mğvЉqqЉti olaraq dayandnrnldnrnnn bildirdi. MüvqedЉ bae verЉn dЉyieiklik Rapallo mğqavilЉsiinin imzalanmasn ilЉ barln idi. Bu mğqavilЉ ilЉ Almaniya konsulu AzЉrbaycana qayntdn. 1922-ci il oktyabrnn 12-dЉ Emmerix BemeyЉ Almaniyannn Bakndakn konsulu kimi tannnmasn barЉdЉ vЉsiqЉ verildi.

1922-ci il noyabrnn 5-dЉ BerlindЉ Rapallo mğqavilЉsinin AzЉrbaycan, Ukrayna, Belorusiya, Gğrcğstan, ErmЉnistan vЉ Uzaq ÖЉrq Respublikasnna aid edilmЉsi haqqnnda mğqavilЉ imzalandn. Noyabrnn 5 vЉ 10-da edilЉn notalar mğbadilЉsindЉ Almaniya hükumЉtinin güstЉrilЉn sovet respublikalarnnn de-yure tanndnrnё onlarla diplomatik vЉ konsulluq mğnasibЉtlЉrini mğqavilЉ tЉsdiq edilЉnЉdЉk qğrmara razn olduru güstЉrilirdi. Lakin az sonra Almaniya nğmayЉndЉliyi dЉ lЉrv edildi.

Avropannn digЉr ülkЉlЉri ilЉ dЉ ЉlaqЉlЉr diqqЉti cЉlb edirdi. 1920-ci ilin maynnda Hollandiyannn Bakndakn konsulu Manassen Haaqaya, Xarici ielЉr nazirliyinЉ teleqram vuraraq “inqilab bae verdiyini” vЉ “AzЉrbaycannn Hollandiya ilЉ maneЉsiz ticarЉt etmЉyЉ haznr oldurunu” bildirirdi. Lakin az sonra bu konsulluq da barlandn vЉ ЉmЉkdaelarn ülkЉdЉn znxarnldn.

Geral bae verЉrkЉn GsvezrЉnin Bakgdakg konsul agenti Anri Klottyu idi. Lakin az sonra bu konsulluq da lЉrv edildi.

AzЉrbaycan boleevik hükumЉti ilЉ mğqavilЉ mğnasibЉtlЉrinЉ girmЉdiyi ğzğn 1922-ci ilin aprelindЉ Gsvez konsul agenti dЉ lЉrv edildi.

Zexoslovakiya Respublikasn Xarici ielЉr nazirliyi isЉ 1921-ci il oktyabrnn 14-dЉ Zexoslovakiyannn Bakndakn Qnrmnzn Xaz nğmayЉndЉliyini (nğmayЉndЉ V.V.Pee idi) lЉrv etdi.

Finlandiya ilЉ mğnasibЉtlЉrdЉ dЉ eyni metodlardan istifadЉ olunurdu. Finlandiya tЉrЉfi Moskvadakn konsullurunun Gğrcğstandakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi Knorinqin Baknda konsul agenti kimi qЉbul edilmЉsini istЉyirdi. Lakin rЉsmi Bakn “AzЉrbaycan boleevik hükumЉtini tannmaynnca” viza verilmЉyЉcЉyini bildirirdi.

Norvez hükumЉti 1922-ci ilin yanvarnnda Qafqazdakn konsullurunun ticarЉt eübЉsinin ЉmЉkdaen Aleksandr Kupermann Baknda nğmayЉndЉ tЉyin etdi. O, AzЉrbaycanla Norvez arasnnda mühkЉm ticarЉt ЉlaqЉlЉri qurmaln vd Norvez mallarn ğzğn bazarn genielЉndirmЉli idi. Lakin onun iei ğzğn dЉ ЉngЉllЉr yaradnldn. 1922-ci il martnn 23-dЉ Norvezin Gğney Qafqaz respublikalarn ğzrЉ vitse-konsulu Xalq Xarici ielЉr komissarnna mğraciЉt edЉrЉk Norvez vitse-konsullurunun TiflisdЉn Baknya küzğrğlmЉsinЉ icazЉ verilmЉsini xahie etdi. Lakin boleevik hükumЉti onun istЉyini yerinЉ yetirmЉdi. AzЉrbaycan tЉrЉfi hЉmin mğraciЉtin ğstğndЉ belЉ bir dЉrkЉnar yazdn: “MЉlumatlar olmadnrn ğzğn xahiein tЉmin edilmЉsi olduru kimi saxlannlsnn”.

Yunannstanla mğnasibЉtlЉr dЉ gЉrgin idi. N.NЉrimanov XI Ordunun xğsusi eübЉsinin rЉisinЉ 1920-ci il oktyabrnn 28-dЉ tamamilЉ mЉxfi mЉktub gündЉrЉrЉk Yunannstan konsulu Kussisin yaeayne yerini dЉyiemЉk barЉdЉ güstЉrie verdi. Bu güstЉrie noyabrnn 15-dЉ yerinЉ yetirildi. AzЉrbaycan vЉ RSFSR-Љ dğemЉn mğnasibЉt bЉslЉyЉn Yunannstan inqilabi TğrkiyЉ ilЉ ЉmЉkdaelnrnn genielЉndirilmЉsinЉ mane olmara zalnenrdn.

Gerala qЉdЉr Gğney Qafqaz respublikalarnnda Polea diplomatik nğmayЉndЉliyinin baeznsn olan Titus Filippoviz vЉ nğmayЉndЉliyin ğzvlЉri ieraldan sonra, Polea Sovet düvlЉtinЉ qaren mğharibЉyЉ baeladnrn ğzğn Baknda hЉbs edildilЉr. Polea hükumЉti buna kЉskin etiraznnn bildirdi. Poleannn xarici ielЉr naziri Saleqe 1920-ci il noyabrnn 20-dЉ verdiyi radioqramda Filippovizin qanunsuz olaraq azadlnqdan mЉhrum edilmЉsinЉ üz etiraznnn bildirdi vЉ Riqada kezirilЉn RSFSR-Polea dannenqlarnnda polyak nğmayЉndЉ heyЉtinin baeznsn Dombskdan bu mЉsЉlЉni qaldnrmarn tЉlЉb etdi. Onun tЉlЉblЉri yerinЉ yetirildi. 1920-ci il dekabrnn ЉvvЉllЉrindЉ Baknda azad edilЉn FilippovizЉ Poleaya qayntmaq imkann verildi.

1922-ci il fevralnnda RK(b)P MK-nnn “RSFSR-in digЉr sovet respublikalarn ilЉ qarenlnqln mğnasibЉtlЉri haqqnnda mЉsЉlЉyЉ dair” qЉtnamЉsi qЉbul edildi. QЉtnamЉdЉ deyilirdi ki, xarici nğmayЉndЉliklЉr mğvafiq sovet respublikalarnnnn ЉrazisinЉ yalnnz mğvafiq düvlЉtin mğqavilЉsi olduqda buraxnlnrlar; mğqavilЉ olmadnqda onlarn yalnnz RSFSR XXGK-in raznlnrn ilЉ respublikaya buraxmaq olar; xarici ülkЉ konsullarn yalnnz mğqavilЉ mğnasibЉtlЉri olduqda vЉ konsul konvensiyasn imzalandnqda respublikaya buraxnla bilЉrlЉr; konsullar RSFSR qaydalarnna uyrun olaraq tЉsis edilir vЉ hЉr bir konkret halda RSFSR XXGK-Љ mЉlumat verilir; sovet respublikalarn ilЉ isЉ bir-birilЉrindЉ nğmayЉndЉliklЉr saxlaya bilЉrdilЉr.

Bu sЉnЉd AzЉrbaycanda xarici ülkЉ nğmayЉndЉlik-lЉrinin qalmasnnn mğmkğnsğz edirdi. SЉnЉddЉn az sonra AzЉrbaycandakn xarici düvlЉtlЉrin nğmayЉndЉliklЉri eurasn ülkЉdЉn znxnb getmЉk barЉdЉ mЉktubla mğraciЉt etdi. 1922-ci il aprelin 18-dЉ AK(b)P MK RЉyasЉt heyЉtinin iclasnnda xarici düvlЉtlЉrin nğmayЉndЉliklЉri eurasn arsaqqalnnnn “AzЉrbaycanla mğvafiq mğqavilЉsi olmayan düvlЉtlЉrin nğmayЉndЉliklЉrinin AzЉrbaycann tЉrk etmЉsi” haqqnnda mЉktubu mğzakirЉ olunaraq qЉbul edildi. Xalq Komissarlarn SovetinЉ MK-nnn qЉrarnnn tЉcili hЉyata kezirtmЉk tЉklif olundu. Gclas protokolunun znxarnen 1922-ci il aprelin 21-dЉ XKS-Љ gündЉrildi.




Aprel ieralnndan

sonra AzЉrbaycandakn

Avropa ülkdldrm vdtdndaölargngn vdzmyydtm
Aprel ieralnndan sonra AzЉrbay-canda Avropannn bir snra ülkЉlЉri-nin vЉtЉndaelarn qalmnedn. Onlarnn bir qismi hЉmin ülkЉlЉrin diplomatik vЉ digЉr nğmayЉndЉ-liklЉrinin ЉmЉkdaelarn, bir qismi isЉ ticarЉtlЉ mЉerul olan eЉxslЉr, hЉrbi ЉsirlЉr, jurnalistlЉr vЉ b. idi. TЉbii ki, ieraldan sonra yaranmne eЉraitdЉ bu eЉxslЉrin hamnsnnnn vЉziyyЉti hez dЉ eyni deyildi.

Boleevik hükumЉti xarmcm ülkd tdbddldrmnd eyni cğr mğnasibЉt bЉslЉmirdi. Kommunist olanlara mğnasibЉt baeqalarnndan fЉrqlЉnirdi.

1920-ci il avqustun 20-dЉk AzЉrbaycan Xalq Daxili ielЉr komissarlnrnnda Yunannstannn 2306 tЉbЉЉsi qeydiyyatdan kezmiedi. Yunannstan hükumЉtinin TiflisdЉki nğmayЉndЉsi avqustun 20-dЉ AzЉrbaycan XXGK mЉktub gündЉrЉrЉk AzЉrbaycanda yunan vЉtЉndaelarnnnn hğquqlarnnnn vЉ maraqlarnnnn qorunmasn ğzğn sЉlahiyyЉti Gğrcğstan Demokratik Respublikasnnnn Bakndakn diplomatik nğmayЉndЉsi doktor N.S.Aleibaya verdiyini bildirdi. Bu düvrdЉ Yunannstan RSFSR vЉ AzЉrbaycanla dğemЉn mğnasibЉtdЉ oldurundan XI Qnrmnzn ordu hЉrbi tribunalnnnn qЉrarn ilЉ bir zox yunan vЉtЉndaen AzЉrbaycandan znxarnldn.

1920-ci il noyabrnn 5-i ğzğn AzЉrbaycan Xalq Daxili ielЉr komissarlnrnnda Yunannstannn 240 tЉbЉЉsi qeydiyyatdan kezmiedi. 1922-ci il noyabrnn 9-dan dekabrnn 25-dЉk AzЉrbaycanda Yunannstannn 84, GsvezrЉnin 1, TğrkiyЉnin 9, Poleannn 7, Litvannn 21, Latviyannn 6, Fransannn 2 tЉbЉЉsi qeydЉ alnnmnedn. ylbЉttЉ, bu siyahn xarici vЉtЉndaelarnn sayn barЉdЉ hez dЉ tam tЉsЉvvğr yaratmnrdg. Bu düvrdЉ AzЉrbaycanda ABÖ, Gran, GngiltЉrЉ, Almaniya, Avstriya, Gsvez vЉ b. ülkЉlЉrin dЉ vЉtЉndaelarn var idi.

Aprel zevrilieindЉn sonra xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn tЉhlğkЉsizliyi vЉ sar qalmasn mЉsЉlЉsi diplomatik nğmayЉndЉliklЉrin xğsusi qayrnsn idi.

1920-ci il iyulun 30-da xarici tЉbЉЉlЉrin mallarnnnn qeydiyyata alnnmamasn, mЉnzil mЉsЉlЉsindЉ onlarnn AzЉrbaycan vЉtЉndaelarn ilЉ eyni vЉziyyЉtdЉ olmalarn haqqnnda boleevik hükumЉti qЉrar qЉbul etdi.

XaricilЉrin AzЉrbaycandakn hğquq vЉ vЉzifЉlЉri haqqnnda qЉbul edilЉn ЉsasnamЉyЉ gürЉ respublikaya gedie-gЉlie ciddilЉedirildi vЉ zЉrzivЉyЉ salnndn. SЉnЉd AzЉrbaycanda xaricilЉrin vЉziyyЉtinЉ tamamilЉ yeni baxne idi.

AzЉrbaycan Gnqilab KomitЉsinin qЉrarn ilЉ 1921-ci il yanvarnn 9-dan etibarЉn hЉr dЉfЉ ğzğn xğsusi icazЉ olmadan AzЉrbaycan ЉrazisindЉn ayrn-ayrn eЉxslЉrin vЉ qazqnnlarnn tranzit kimi kezmЉlЉri qadaran edildi.

Xalq Xarici ielЉr komissarn M.Hğseynovun imzaladnrn bu izahat 30 maddЉdЉn ibarЉt idi. Gzahatda güstЉrilirdi ki, xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn AzЉrbaycan vЉtЉndaelarn ilЉ eyni hğquq vЉ vЉzifЉlЉri vardnr. Onlardan vergi alnna bilmЉzdi. Xarici vЉtЉndaelar hЉrbi mğkЉllЉfiyyЉt daenya bilmЉzdilЉr. Gzahata gürЉ xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn mğlklЉri AzЉrbaycan vЉtЉndaelarnnda olduru kimi millilЉedirilЉ bilЉrdi. Onlarnn mЉnzillЉri axtarnla vЉ alnna bilЉrdi, lakin mebellЉri mğsadirЉ oluna bilmЉzdi. Xarici ülkЉ vЉtЉndaelarn mallarnnn üz ülkЉlЉrinЉ AzЉrbaycan vЉtЉndaelarnna verilЉn hğquqlar zЉrzivЉsindЉ apara bilЉrdilЉr.

1921-ci ilin iyulunda Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn elan verЉrЉk AzЉrbaycandakn bğtğn xarici vЉtЉndaelarnn iki hЉftЉ mğddЉtinЉ qeydiyyatdan kezmЉlЉrinin zЉruriliyini bildirdi. yks-tЉqdirdЉ onlara qaren ciddi tЉdbirlЉr gürğlЉcЉyi güstЉrilirdi.

AzЉrbaycan boleevik hükumЉtinin tЉdbirlЉri bilavasitЉ ısovet Rusiyasnnnn güstЉriei vЉ ya tЉsiri ilЉ hЉyata kezirilirdi. Rusiyada qЉbul edilЉn hЉr hansn sЉnЉd, hЉlЉ SSRG yaradnlmasnna zox qalmasnna baxmayaraq bir qayda olaraq AzЉrbaycanda da tЉtbiq edilirdi. BelЉ ki, 1922-ci il yanvarnn 16-da verilЉn 30 sayln ЉmrlЉ Ğmumrusiya FüvqЉladЉ Komissiyasn XKS-nin 1921-ci il 29 avqust tarixli dekretini nЉzЉrЉ alaraq vЉ rЉhbЉr tutaraq RSFSR ЉrazisindЉn xaricilЉrin znxarnlmasn qaydasnnn elan etdi. VerilЉn dekretЉ gürЉ yeni hükumЉtin prinsiplЉri ilЉ bir araya snrmayan xarici ülkЉ vЉtЉndaelarn ya ĞFK (“VZK”), ya da mЉhkЉmЉ orqanlarnnnn hükmğ ilЉ Rusiya ЉrazisindЉn znxarnlmaln idi.

1922-ci il maynn 10-da Xalq Komissarlarn Soveti RSFSR vЉtЉndaelarnnnn vЉ xaricilЉrin xaricЉ getmЉlЉri haqqnnda dekret verЉrЉk bğtğn ЉvvЉlki qayda vЉ sЉrЉncamlarn lЉrv etdi. Bu, ülkЉdЉ qapaln cЉmiyyЉtЉ, dЉmir divarlar yaratmara dorru bir addnm idi vЉ boleevik partiyasnnnn ödrmksmz diktaturasnnn qurmaq ğzğn zЉmin haznrlaynrdn.

BelЉ eЉraitdЉ xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn hğquqlarnnnn (eЉxsi azadlnq, mğlkiyyЉt vЉ s.) qorunmasn diplomatik korpusun Љn mğhğm qayrnlarnndan birinЉ zevrildi. Diplomatik korpusla AzЉrbaycan boleevik hükumЉti, xğsusЉn Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn arasnnda gedЉn yaznemalarda Љsas müvzu xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn hğquqlarn mЉsЉlЉsi idi. Diplomatik korpus xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn evlЉrindЉ qanunsuz axtarne aparnlmasnndan, Љmlaklarnnnn mğsadirЉ edilmЉsindЉn vЉ hЉbs olunmalarnndan naraznlnrnnn bildirirdi.

HЉlЉ Oktyabr zevrilieindЉn sonra AzЉrbaycanda qalmne Belzika, GngiltЉrЉ, Fransa, Finlandiya, Yunannstan vЉ Polea vЉtЉndaelarnnnn hğquqlarnnn mğdafiЉ etmЉyi Gran konsulluru üz ğzЉrinЉ gütğrmЉk istЉyirdi. Bununla ЉlaqЉdar olaraq konsulluq Xalq Xarici ielЉr komissarn M.Hğseynova 1921-ci il 30 aprel vЉ 24 may tarixlЉrindЉ mğraciЉt etdi. Onun fikrincЉ, Polea vЉ AzЉrbaycan arasnnda qarenlnqln tannnma (de-yure) vЉ qarenlnqln mğnasibЉtlЉr haqqnnda mğqavilЉnin olmamasn polyak mЉneЉli eЉxslЉrin xarici vЉtЉndaelar kimi qЉlЉmЉ verilmЉsinЉ Љsas olmamalnydn. Zğnki Polea baeqa düvlЉtlЉrlЉ yanaen AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉtini de-fakto tannmnedn, AzЉrbaycanda diplomatik vЉ konsulluq nğmayЉndЉliyi azmnedn. Polea hükumЉti diplomatik vЉ ticarЉt mğnasibЉtlЉri qurmaq ğzğn AzЉrbaycana xğsusi heyЉt gündЉrmiedi. AXC parlamenti dЉ Poleaya nğmayЉndЉ heyЉti gündЉrmЉyi planlaednrmnedn. Lakin aprel ieraln buna mane oldu. AzЉrbaycan hükumЉti yannnda Poleannn akkreditЉ olunmue diplomatik vЉ konsulluq agentlЉri hЉbs edildi vЉ fЉaliyyЉtlЉri dayandnrnldn. Bu hadisЉlЉrdЉn sonra Polea hükumЉti AzЉrbaycana olan mğnasibЉtini dЉyiedirdi. Polea vЉtЉndaelarnna viza verilmЉsi vЉ onlarnn hğquqlarnnnn qorunmasn mğzakirЉ obyektinЉ zevrildi. 1921-ci ildЉ Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn Moskvaya teleqram gündЉrЉrЉk Polea vЉtdndaelarnnnn AzЉrbaycandan znxnb getmЉlЉri barЉdЉ rЉy verilmЉsini xahie etdi.

Bu düvrdЉ polyaklar pЉrakЉndЉ halda, anarxiya ilЉ AzЉrbaycann tЉrk edirdilЉr. Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn bir snra orqanlar, o cğmlЉdЉn KüzğrmЉ mЉrkЉzi ilЉ uzun yaznemalar apardn.

AzЉrbaycan tЉrЉfi vЉtЉnЉ getmЉlЉri barЉdЉ polyaklarnn ЉrizЉlЉrini qЉbul etmirdi. O, bunu AzЉrbaycan vЉ Polea arasnnda mğqavilЉnin olmamasn ilЉ ЉlaqЉlЉndirirdi.

Birinci dğnya savaennda mЉrlub olan Avstriyannn vЉtЉndaelarn da AzЉrbaycanda var idi. Onlar ЉsasЉn hЉrbi ЉsirlЉr idi. Avstriya hükumЉti AzЉrbaycanla ЉlaqЉlЉrinin, o cğmlЉdЉn ticarЉt ЉlaqЉlЉrinin canlandnrnlmasnna xğsusi fikir verirdi. Avstriya Xarici ielЉr nazirliyi TiflisdЉki nğmayЉndЉliyinin Bakndakn nğmayЉndЉsi Otto ÖtopperЉ Bakndakn avstriyaln hЉrbi ЉsirlЉrЉ vЉ vЉtЉndaelara kümЉk etmЉk, ticarЉt mğbadilЉsi mЉsЉlЉlЉrinЉ dair dannenqlarn aparmaq ğzğn sЉlahiyyЉt verdi. Onun Љsas iei avstriyalnlarnn hğquqlarnnn qorumaq, onlara pulsuz viza alnb vЉtЉnЉ yola salmaq idi. Lakin AzЉrbaycan boleevik hükumЉti ikitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrin yalnnz “AzЉrbaycan SSR”-i tannmaqdan kezdiyini bildirirdi. 1921-ci ilin maynnda AzЉrbaycan XXGK Avstriya Respublikasnnnn hЉrbi ЉsirlЉr ğzrЉ nğmayЉndЉsinЉ vЉ Qnrmnzn Xaz departamentinin rЉisinЉ cavab gündЉrЉrЉk onun hükumЉtinin AzЉrbaycan SSR-i de-yure tannmasnnn xahie etdi. Avstriyannn TiflisdЉki missiyasnnnn rЉisi 1921-ci il maynn 20-dЉ M.Hğseynova cavab mЉktubunda bildirirdi: “Sizin qaldnrdnrnnnz mЉsЉlЉni mğvafiq mЉruzЉ ilЉ teleqramla Vyanaya üz hükumЉtimЉ gündЉrmieЉm. ÜlkЉlЉrimiz arasnnda ЉmЉkdaelnq edilЉ bilЉr. AzЉrbaycannn xammaln, Avstriyannn isЉ maennlarn, kimyЉvi mЉhsullarn, karnzn, dЉrmanlarn qarenlnqln mğbadilЉ edilЉ bilЉr”.

Boleevik hükumЉti avstriyaln hЉrbi ЉsirlЉrЉ viza vermЉyi dЉ yubadnrdn. Aprel ieralnndan sonra AzЉrbaycanda olan xarici ülkЉlЉrin kommunist vЉtЉndaelarnnnn vЉziyyЉti digЉrlЉrinЉ nisbЉtЉn xeyli Љlverieli idi. 1920-ci ilin iyulunda AK(b)P MK yannnda milli azlnqlar eübЉsi yaradnldn. ÖübЉnin iei milli azlnqlar arasnnda ie aparmaq, Kommunist Partiyasn snralarnna kezmЉyi tЉblir etmЉk vЉ “inqilabi ie aparmaqdan” ütrğ mğvafiq ülkЉlЉrЉ gündЉrmЉk idi. ÖübЉ onlara ЉdЉbiyyat vЉ mğЉyyЉn qЉdЉr maddi vЉsaitlЉ kümЉk edirdi. Bununla yanaen olaraq AzЉrbaycan Xalq Maarif komissarlnrnnda ayrnca eübЉ dЉ yaradnldn. Bu eübЉ milli azlnqlar arasnnda maarifizlik vЉ mЉdЉni-tЉrbiyЉ ielЉri aparnrdn. HЉr bir milli azlnrnn arasnnda tЉblirat iei aparmaqdan ütrğ AK(b)P MK yannnda Milli azlnqlarnn xğsusi bülmЉlЉri yaradnldn. 1921-ci ilin yanvarnn 7-dЉ AzЉrbaycan K(b) P MK-nnn TЉekilat Bğrosunun iclasnnda ie aparnlmasn haqqnnda mЉsЉlЉ mğzakirЉ edildi vЉ onu gğclЉndirmЉk barЉdЉ qЉrar qЉbul olundu.

BelЉliklЉ, aprel ieralnndan sonra yaradnlmne boleevik hükumЉti AzЉrbaycandakn xarici vЉtЉndaelarn snxnednrdn; onlarn tЉqib etdi, qanunsuz hЉbslЉr apardn; ieralzn boleevik hükumЉtinin onlarnn mЉnsub olduru ülkЉlЉr tЉrЉfindЉn tanndnlmasnna zalnedn vЉ bu cЉhdlЉr urursuzluqla nЉticЉlЉndi; xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn Љmlakn mğsadirЉ edildi; diplomatik vЉ baeqa nğmayЉndЉliklЉrin XXGK ilЉ bu mЉsЉlЉdЉki yaznemalarnnnn Љsas müvzusunu xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn hğquqlarnnnn qorunmasn, tЉhlğkЉsizliyi, vЉtЉnlЉrinЉ dünmЉlЉri ğzğn viza verilmЉsi mЉsЉlЉlЉri tЉekil edirdi. Aparnlan tЉhlil xarici siyasЉt sahЉsindЉ boleevik hakimiyyЉtinin zoraknlnq metodlarnnnn ğstğnlğk qazandnrnnn güstЉrir. Boleevik hükumЉti adi eЉxslЉrЉ olduqca mЉnfi mğnasibЉt bЉslЉmЉsinЉ baxmayaraq, kommunistlЉrЉ xğsusi qayrn güstЉrirdi. AzЉrbaycan K(b)P MK yannnda milli azlnqlar öübdsm vd boleevik hakimiyyЉti xarici ülkЉ vЉtЉndaelarn olan kommunistlЉrdЉn mğvafiq ülkЉlЉrdЉ tЉxribatznlnq iei aparmaq ğzğn istifadЉ edirdm.


Azdrbaycan-Rusmya-Tğrkmyd-Ingmltdrd-Fransa

mğnasmbdtldrmndd dsmr ddymödmrmlmdsm mdsdldsm
Aprel ieralnndan sonra Baknda 50 nЉfЉr tğrk zabit vЉ ЉsgЉri hЉbs edilmiedi. TezliklЉ onlar azad olundu. Baknda ingilislЉr dЉ hЉbs edilmiedi. Admiralteyin birinci lordu (hЉrbi dЉniz naziri) lord Lonqun 1920-ci il iyunun 9-da GngiltЉrЉ parlamentindЉki znxnennda onlarnn sayn 52 nЉfЉr qeyd edilir. Lonqa gürЉ onlar Britaniya dЉniz nğmayЉndЉlmyinin ğzvlЉri, Bakndakn kezmie Britaniya konsulu vЉ b. idi.

Bu rЉqЉm Büyğk Britaniya hükumЉtinin RSFSR hükumЉtinЉ 1920-ci il 9 oktyabr tarixdЉ verdiyi notasnnda 72 nЉfЉr güstЉrilir. 1920-ci il noyabrnn 1-dЉ TiflisdЉ imzalanan protokolda isЉ hЉmin rЉqЉm 62 nЉfЉr güstЉrilir.

Lord Lonq bu eЉxslЉrin Grana gündЉrildiyini bildirdi. Onun süzlЉrinЉ gürЉ bu eЉxslЉr Denikin ordusunun yenidЉn qurulmasn ilЉ mЉerul olmaln idilЉr.

Eyni zamanda Baknda fransnzlar da var idi.

IngilislЉrin hЉbs edЉrЉk Maltaya sğrgğn etdiklЉri kamalcg tğrklЉr 78 nЉfЉr idi.

Britaniya imperiyasnnnn mğxtЉlif yerlЉrindЉ Rusiyaya qayntmaq istЉyЉn ruslar var idi. Kanadada 14 nЉfЉr rus hЉbs edilmiedi; Hindistanda bir nezЉ nЉfЉr, MisirdЉ vЉ b. yerlЉrdЉ 129 nЉfЉr rus qalmnedn vЉ s.

Maltaya sğrgğn edmldnldrmn dvdzmnm cgxmaq ğcğn tğrkldr TğrkiyЉdЉ mngmlmsldrm dsmr gütğrğrdğldr.

Aprel ieralnndan az sonra ЉsirlЉrin dЉyiedirilmЉsi mЉsЉlЉsi mğzakirЉ obyektinЉ zevrildi. AzЉrbaycan tЉrЉfi RSFSR Xalq Xarici ielЉr komissarnnnn mğavini M.M.Litvinova Љsir dЉyiedirilmЉsi mЉsЉlЉsindЉ sЉlahiyyЉt verdi. RSFSR Xalq Xarici ielЉr komissarn G.Zizerin 1920-ci il avqustun 16-da N.NЉrimanova teleqram gündЉrdi. Teleqramda deyilirdi: “M.Hğseynov Litvinova Љsir dЉyiedirilmЉsi mЉsЉlЉsindЉ sЉlahiyyЉt vermiedir. Lakin ona ЉlavЉ materiallar gündЉrmЉk vЉd etsЉ dЉ, yerinЉ yetirmЉmiedir. Gngilis hükumЉti tЉlЉsdirir vЉ tЉlЉb edir. MЉn SizЉ dЉfЉlЉrlЉ demieЉm ki, Siz Gstanbulda hЉbs edilmie mğsЉlman millЉtzilЉrinin azad edilmЉsini tЉlЉb edЉ bilЉrsiniz”.

Avqustun 27-dЉ AzЉrbaycan K(b)P MK Siyasi Bğrosunda Baknda hЉbs olunmue ingilislЉri Batumda hЉbs olunmue yoldaelarla dЉyiemЉk haqqnnda mЉsЉlЉ mğzakirЉ edildi. ysir dЉyiedirilmЉsi mЉsЉlЉsindЉ Siyasi Bğroda raznlnq ЉldЉ olundu. Bu qЉrar barЉdЉ ingilis hükumЉti qarensnnda mЉsЉlЉ qaldnrmaq RSFSR Xalq Xarici ielЉr komissarn G.ZizerindЉn xahie edildi. 1920-ci il avqustun 28-30-da AzЉrbaycan Xalq Xarici ielЉr komissarn M.Hğseynov Moskvadan KopenhagenЉ RSFSR Xalq Xarici ielЉr komissarnnnn mğavini vЉ Љcir dЉyiedirmЉk ğzğn vasitЉzi olan M.M.Litvinova nota gündЉrdi. Notada ingilislЉrin Batumdan apardnqlarn neft vЉ digЉr mЉhsullarnn ЉvЉzinin qaytarnlmasn vЉ Baknda “saxlannlan” ingilislЉrin “hЉbs olunmue yoldaelara dЉyiedirilmЉsi” mЉsЉlЉlЉri qaldnrnlnrdn.

M.Hğseynov 1920-ci il avqustun 29-da RSFSR-in TiflisdЉki sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi S.M.Kirova, surЉtini isЉ AzЉrbaycannn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsinin mğavini ykbЉrara Sadnxova teleqram gündЉrdi. Teleqramda deyilirdi: “AzЉrbaycan Sovet Sosialist Respublikasn hükumЉtinin Baknda hЉbs edilmie ingilislЉrin Gstanbulda hЉbs edilmie kamalzn tğrklЉrЉ dЉyiemЉyЉ razn oldurunu Litvinova zatdnrmarnnnzn xahie edirЉm. Siyahn sizЉ gündЉrilЉcЉkdir”.

1920-ci il avqustun 30-da M.Hğseynov RSFSR Xalq Xarici ielЉr komissarn G.ZizerinЉ nota gündЉrЉrЉk “hЉbs olunmue ingilislЉrin Gstanbulda hЉbs edilmie kamalzn tğrklЉrЉ dЉyiedirilmЉsinЉ AzЉrbaycannn razn oldurunu bildirdi”. Az sonra M.Hğseynov TiflisЉ getdi vЉ ingilis-fransnz nğmayЉndЉliklЉri ilЉ dannenqlara baeladn. Dannenqlar zox gЉrgin kezirdi. Tiflis dannenqlarnnda ingilislЉr vЉ fransnzlar Bakndakn ЉsirlЉrin Maltada sğrgğndЉ olan kamalznlara dЉyiedirilmЉyЉ razn olmadnqlarnnn bildirdilЉr. Onlar dannenqlarla hЉdЉ-qorxu yolunu tutaraq tЉlЉb etdilЉr: ЉgЉr onlarnn tЉlЉblЉrinЉ axeamadЉk cavab verilmЉsЉ, dannenqlarn kЉsib üz hükumЉtlЉrinЉ mЉlumat verЉcЉklЉr.

Ingmltdrd vd Fransa nğmaydnddldrmnmn tЉlЉblЉri yerinЉ yetirilmЉdi vЉ dannenqlar kЉsildi. M.Hğseynov 1920-ci il senytabrnn 10-da TiflisdЉn N.NЉrimanova gündЉrdiyi teleqramda yaznrdn: “GngiltЉrЉ vЉ Fransa hükumЉtindЉn cavab gЉlЉnЉdЉk Bakndakn ЉsirlЉri azad etmЉk olar”.

TiflisdЉ olarkЉn M.Hğseynov Mustafa Kamal paeannn nğmayЉndЉsi ilЉ dЉ gürğedğ. Tiflisdd aparglan dannenqlarnnnn mğsbЉt nЉticЉsi olmadn.

Oktyabrnn 2-dЉ G.Zizerin N.NЉrimanova teleqram gündЉrdi. Teleqramda deyilirdi: “Siz ingilis ЉsirlЉrinin dЉyiedirilmЉsi haqqnnda mЉnim teleqram vЉ mЉktublarnmn cavabsnz qoyursunuz. Sizin hükumЉtiniz bir dЉfЉ qnsa mЉlumat vermiedi ki, onlarn kamalznlara dЉyiemЉkdЉ Litvinova sЉlahiyyЉt verir. Lakin sonra o, sizdЉn hez nЉ ala bilmЉdi. Sonrakn güstЉrielЉr olmadan Litvinov hez bir eey edЉ bilmЉz. Sizin azad etmЉk istЉdiyiniz eЉxslЉrin siyahnsn olmadan Litvinov hez nЉ edЉ bilmЉz. Buna gürЉ dЉ GngiltЉrЉ hükumЉti ilЉ bizim daimi qovramnz vardnr. Gngilis hükumЉti bildirir ki, AzЉrbaycan hükumЉti bizim hЉrbi kümЉyimizlЉ yaeaynr vЉ buna gürЉ dЉ o, Bakndakn ingilis hЉrbi ЉsirlЉri barЉdЉ tЉlЉblЉ bizЉ mğraciЉt edЉ bilmir. Biz sizsiz GngiltЉrЉyЉ hez bir cavab verЉ bilmirik. Bu ЉsirlЉrin ucbatnndan GngiltЉrЉ ilЉ bğtğn baeqa dannenqlar dayanmnednr... GngiltЉrЉ kamalznlar mЉsЉlЉsindЉ qЉti eЉkildЉ imtina etmiedir, kamalznlarnn azad edilmЉsini tЉlЉb etmЉklЉ siz tЉcili bğtğn siyahnnn gündЉrmЉlisiniz. Gndi aydnn olacaqdnr ki, bu mЉnada biz nЉsЉ ЉldЉ edЉ bilЉcЉyikmi vЉ ya bundan imtina etmЉk laznmdnrmn vЉ onlarn GngiltЉrЉdЉ vЉ onun tabeliyindЉ olan bizim ЉsirlЉrlЉ dЉyiemЉk laznmdnrmn”.

Zizerin 1920-ci il 9 oktyabr tarixli nüvbЉti notasnnda N.NЉrimanova yaznrdn: “Fransnzlar Bakndakn fransnz ЉsirlЉri barЉdЉ analoji tЉlЉb edirlЉr. Yaranmne belЉ eЉraitdЉ ingilis ЉsirlЉrini hЉbs olunmue kamalznlara dЉyiemЉk daha mğmkğn deyildir. MЉqam ЉldЉn buraxnlmnednr. GngilislЉrin ЉlindЉki kezmie Rusiya imperiyasnnnn bğtğn hissЉlЉrindЉn olan ЉsirlЉri Rusiya, Ukrayna vЉ AzЉrbaycandakn ingilislЉrlЉ dЉyiemЉk olar. Bir süzlЉ, kollektiv dЉyiemЉk laznmdnr”.

1920-ci il oktyabrnn 19-da AzЉrbaycan XXGK Maltada siyasi hЉbsdЉ olan kamalznlarnn siyahnsnnn Gğrcğstan hükumЉti yannndakn AzЉrbaycan nğmayЉndЉliyinЉ gündЉrdi. Diplomatik nğmayЉndЉliyin baeznsnnnn mğavini ykbЉrara Sadnxov Љsir dЉyiedirilmЉsi mЉsЉlЉlЉri ğzrЉ GngiltЉrЉ vЉ Fransa ilЉ dannenqlarda sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ tЉyin edildi. Oktyabrnn 19-da ona mğvafiq mandat verildi.

ysir dЉyiedirilmЉsi mЉsЉlЉsindЉ AzЉrbaycan boleevik hükumЉtinin müvqeyi tğrklЉr tЉrЉfindЉn rЉrbЉtlЉ qarenlandn. Gzmir millЉt vЉkili Mahmud Esad “Maltadan tğrklЉr azad edilmЉyincЉ Bakndakn ingilislЉr dЉ azad edilmЉyЉcЉklЉr” deyЉrЉk ingilis hükumЉtinЉ rЉsmi cavab verЉrЉk fЉdakarlnrnnn vЉ qardaelnrnnn güstЉrЉn AzЉrbaycan hükumЉtinЉ tğrk hükumЉti adnndan tЉeЉkkğr etmЉyi” Mustafa Kamal paeadan xahie etdi. 1920-ci il oktyabrnn 23-dЉ Mustafa Kamal paea üz tЉeЉkkğrğnğ bildirdi.

Bu düvrdЉ GngiltЉrЉnin Xarici GelЉr naziri Lord Kerzon RSFSR XXGK-Љ nota gündЉrЉrЉk Rusiya ЉsirlЉrinin Bakndakn ingilislЉrlЉ dЉyiedirilmЉ vaxtn barЉdЉ güstЉrie verdiyini bildirdi. RSFSR Xalq Xarici ielЉr komissarn G.Zizerin mğvafiq mЉlumatn N.NЉrimanova teleqramla gündЉrdi. O bildirirdi: “Kerzon Britaniyannn TiflisdЉki nğmayЉndЉsinЉ Rusiya ЉsirlЉrinin qaytarnldnrn vaxtn barЉdЉ güstЉrie verЉcЉkdir. Ona gürЉ dЉ elЉ etmЉk laznmdnr ki, Bakndakn Britaniya ЉsirlЉrinin dЉyiedirilmЉsi ilЉ o, eyni vaxta dğesğn”.

G.Zizerin 1920-ci il 29 oktyabr tarixli notasnnda N.NЉrimanova yaznrdn: “Gndiki halda ЉsirlЉrin dЉyiedirilmЉsi labğddğr. Bu iedЉ hЉr hansn Љyinti sovet respublikalarnnnn ğmumi siyasЉti ğzğn xoeagЉlmЉz nЉticЉlЉr verЉr. Sovet respublikalarn ilЉ Antanta arasnnda bu mЉsЉlЉyЉ dair mğnaqieЉ GngiltЉrЉnin vЉ Fransannn genie dairЉlЉrindЉ vЉtЉnpЉrvЉrlik hisslЉrini gğclЉndirЉr vЉ Antanta hükumЉtlЉrinЉ ictimai rЉy tЉrЉfindЉn kümЉk edЉr. ysirlЉr haqnndakn mЉsЉlЉdЉ mğnaqieЉ yaratmaq bizЉ Љlverieli deyildir. BizЉ dğemЉn olan ingilis mЉtbuatn bu mЉsЉlЉ haqqnnda fЉal tЉblirat kampaniyasn aparnr vЉ ingilis ictimai rЉyinin büyğk hissЉsi bu mЉsЉlЉdЉ hükumЉti mğdafiЉ edir. Bizi istЉyЉn elementlЉr bu mЉsЉlЉni tezliklЉ vЉ tamamilЉ hЉll etmЉyi mЉslЉhЉt gürğrlЉr. Vaxt var idi bu mЉsЉlЉni yubatmaq Antanta hükumЉtlЉri ilЉ dannenqlar ğzğn laznm idi. Gndi hЉmin vaxt kezmiedir. Bakndan ingilis vЉ fransnz ЉsirlЉrinin azad edilmЉsinЉ dair TiflisdЉ ingilis vЉ fransnz nğmayЉndЉlЉri ilЉ tЉcili raznlnra gЉlmЉk indiki siyasi eЉraitdЉ zox vacibdir. Sizin nğmayЉndЉnizin TiflisЉ getmЉsi, ingilis vЉ fransnz nğmayЉndЉlЉri ilЉ tЉcili ЉlaqЉ qurmasn zЉruridir. Kerzonun son radioqramasnna gürЉ noyabrnn 5-dЉ rus ЉsirlЉri Misir vЉ Konstantinopoldan Odessaya gЉtirilmЉlidir vЉ eyni vaxtda Bakndan ingilis ЉsirlЉri TiflisdЉki ingilis nğmayЉndЉliklЉrinЉ verilmЉlidir”.

Zizerinin bu teleqramnna uyrun olaraq N.NЉrimanov mğvafiq tЉdbirlЉr gürdğ. Oё 1920-ci il oktyabrnn 31-dЉ ЉvvЉlcЉ Moskvaya, sonra isЉ Londona teleqram gündЉrЉrЉk aearndaknlarn bildirirdi: “Oktyabrnn 28-dЉ Bakndakn kezmie Britaniya konsulu vЉ Britaniyannn bğtğn digЉr ЉsirlЉri hЉbsxanadan buraxnlmnelar. Onlar TiflisЉ yola salnnacaqlar. Onlarnn dЉyiedirilmЉsini eЉxsЉn tЉnzimlЉmЉk ğzğn AzЉrbaycan Respublikasnnnn Xalq Xarici ielЉr komissarn ora getmiedir”.

N.NЉrimanov G.Zizerinin “eyni vaxtda dЉyiedirmЉk” güstЉrielЉrini M.Hğseynova verib TiflisЉ gündЉrdi. TiflisdЉki dannenqlar M.Hğseynovun rЉhbЉrliyi altnnda kezdi. 1920-ci il noyabrnn 1-dЉ AzЉrbaycannn Gğrcğstandakn diplomatik nğmayЉndЉsi M.Gsrafilovun, RSFSR-in Gğrcğstandakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyinin mğeaviri Leonid Starknn vЉ Britaniyannn Gğney Qafqazdakn ali komissarn, polkovnik K.B.Stoksun ietirakn ilЉ kezirilmie birgЉ mğeavirЉ Љsir dЉyiedirilmЉsi mЉsЉlЉlЉrinЉ hЉsr edildi. MğeavirЉdЉ bu ğz eЉxs mğvafiq protokol imzaladnlar. Protokolda deyilirdi: “Büyğk Britaniyannn vЉtЉndaelarn olan 62 hЉrbi Љsir Baknda azad edilsin vЉ TiflisЉ gЉtirilsin”. Siyahndan kЉnarda qalanlar olardnsa vЉ ЉgЉr onlar GngiltЉrЉyЉ getmЉk istЉyЉrdilЉrsЉ, onlar ğzğn dЉ hЉr cğr eЉrait yaradnlmalnydn.

MğeavirЉdЉn bir gğn sonra, noyabrnn 2-dЉ M.Hğseynov TiflisdЉki diplomatik nğmayЉndЉlikdЉn N.NЉrimanova tЉcili teleqram gündЉrdi. O, hЉrbi ЉsirlЉrin Arstafaya tЉcili gündЉrilmЉsini vЉ bunun gğnğ barЉdЉ nğmayЉndЉliyЉ mЉlumat verilmЉsini xahie edirdi.

N.NЉrimanov noyabrnn 5-dЉ cavab teleqramnnn TiflisЉ gündЉrdi. Teleqramda deyilirdi: “Bu gğndЉn ingilis hЉrbi ЉsirlЉri AzЉrbaycannn TiflisdЉki diplomatik nğmayЉndЉliyinin sЉrЉncamnna gündЉrilir. Orada bu eЉxslЉr Gğrcğstandakn ingilis vЉ fransnz nğmayЉndЉliyinЉ tЉhvil verilmЉlidir”. Eyni zamanda N.NЉrimanov bu teleqramnn surЉtini GngiltЉrЉ vЉ Fransannn TiflisdЉki nğmayЉndЉliyinЉ dЉ gündЉrdi.

1920-ci il noyabrnn 3-dЉ N.NЉrimanov Fransannn bae nazirinЉ vЉ Xarici ielЉr naziri LeyqЉ belЉ bir teleqram gündЉrdi: “HЉbs edilmie fransnzlar oktyabrnn 28-dЉ azad edilmielЉr vЉ onlar tЉcili olaraq TiflisЉ gündЉrilЉcЉklЉr. AzЉrbaycan Respublikasnnnn Xalq Xarici ielЉr komissarn Hğseynov onlarnn verilmЉsinin tЉfЉrrğatnnn tЉnzimlЉmЉk ğzğn TiflisЉ getmiedir”.

Bakndan TiflisЉ yola salnnan ingilis vЉ fransnzlar oradan Odessaya gündЉrildi. Onlarnn Odessaya gЉliei hЉm ingilis nЉqliyyatnnnn bura gЉlmЉsi, hЉm dЉ rus hЉrbi ЉsirlЉrinin olduru Batumdakn ingilis gЉmilЉrinin Odessaya gЉlmЉsi ilЉ eyni vaxta dğemЉli idi.

Ingmlmsldrld tğrkldrmn ddymödmrmlmdsm ayrgca hdll edmldm.

ə



Yüklə 1,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə