Xx əsr. I hissə. 1900-1945-ci illər Tarix elmləri doktoru, professor Musa Qasımovun ümumi redaktəsi ilə



Yüklə 1,49 Mb.
səhifə9/13
tarix19.11.2017
ölçüsü1,49 Mb.
#11153
növüDərs
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13

Zaqatala dairЉsi. Bu dairЉ Љhalisinin etnoqrafik xЉritЉsi 1915-ci ildЉ belЉ idi: 92,5 min Љhalinin 85.000 nЉfЉri vЉ ya 91,9%-i mğsЉlmanlar, AzЉrbaycan tğrklЉri idi; gğrcğlЉr 5% (4,5 min), ruslar 0,4%, ermЉnilЉr 2,7% idi. BelЉliklЉ, bğtğn Љhalinin 7,5 mini vЉ ya 8,1%-i mğsЉlman olmayanlar idi. Bu dairЉyЉ Gğrcğstan iddia edirdi.

Siqnax qЉzasn. QЉzannn qЉrb hissЉsindЉ gğrcğlЉr, eЉrq hissЉsindЉ isЉ azЉrbaycanlnlar yaeaynrdnlar. QЉzann Gğrcğstan tutmuedu.

Qarayazn dğzğ. Burada Љhalinin 85%-i mğsЉlmanlar, AzЉrbaycan tğrklЉri, 11%-i rus vЉ digЉr millЉtlЉrin nğmayЉndЉlЉri idi. Yalnnz Tiflis qЉzasnnda yerlЉediyini Љsas gütğrЉrЉk onu Gğrcğstan tutmuedu.

Borzaln. Bu Љrazinin orta hissЉsindЉ Љhalinin 93%-i AzЉrbaycan tğrklЉri, 2,5%-i ermЉnilЉr, 4,5%-i gğrcğlЉr idi. O, Qazaxn vЉ AxalkЉlЉkin tğrk vilayЉtlЉrini vЉ Kars qЉzasnnn birlЉedirirdi. HЉtta I Nikolaynn düvrğndЉ o, xğsusi “tatar distansiyasnnn” tЉekil etmiedi vЉ sonralar Tiflis quberniyasnna birlЉedirilmЉk kimi strateji mЉqsЉd daenynrdn.

Birinci dğnya mğharibЉsindЉ Almaniya mЉrlub edildikdЉn sonra alman ordularn Borzalndan znxdn vЉ Borzaln Gğrcğstannn idarЉziliyinЉ kezdi. Alman hissЉlЉrini gğrcğ sЉrhЉd dЉstЉlЉri ЉvЉz etdi. 1918-ci ilin dekabrnnda Borzalnnn ermЉni vЉ gğrcğ ordularn bülğedğrdğlЉr. BelЉliklЉ, Borzalndakn AzЉrbaycan tğrklЉrinin üz mğqЉddЉratnnn tЉyin etmЉk vЉ AzЉrbaycan Respublikasn ilЉ bir olmaq istЉklЉri Antanta, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistan hükumЉtlЉri tЉrЉfindЉn qЉtiyyЉn nЉzЉrЉ alnnmadn.



Axalzix qЉzasn. QЉza Љhalisinin 73,5%-i azЉrbaycanln, 12,5%-i ermЉni, 8,8%-i gğrcğ idi. QЉzann Gğrcğstan tutdu.

AzЉrbaycanda aprel ieraln bae verЉn kimi, 1920-ci il 28 apreldЉ Gğrcğstan ordu hissЉlЉri Poylu kürpğsğnğ, Poylu stansiyasnnn tutdular vЉ Arstafaya qЉdЉr hЉrЉkЉt etdilЉr.

AzЉrbaycan Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn aprelin 30-da Gğrcğstana (hЉm dЉ ErmЉnistana) nota verdi. Notada “üz qoeunlarnnnzn sЉrhЉdlЉrinizЉ zЉkin” tЉlЉbi edilirdi.

1920-ci il iyunun 12-dЉ Arstafa stansiyasnnda AzЉrbaycan SSR-lЉ Gğrcğstan Demokratik Respublikasn arasnnda sğlh vЉ dostluq haqqnnda mğqavilЉ imzalandn. MğqavilЉ 18 maddЉdЉn, ona ЉlavЉ olan sazie isЉ 4 maddЉdЉn ibarЉt idi. SЉnЉdlЉri AzЉrbaycan tЉrЉfindЉn Gnqilib KomitЉsi sЉdrinin mğavini, Xalq Xarici ielЉr komissarn M.Hğseynov, GDR tЉrЉfindЉn hЉrbi nazir G.S.Lordkipanidze, MğЉssislЉr MЉclisinin sЉdri S.Q.Mdivani vЉ A.S.Andronikov imzaladnlar.

MğqavilЉnin birinci maddЉsinЉ gürЉ iki respublika arasnnda bğtğn hЉrbi ЉmЉliyyatlar dayandnrnlnrdn vЉ tЉrЉflЉr bir-biri ilЉ mühkЉm sğlh vЉ dostluq mğnasibЉtlЉrinЉ daxil olurdular, hЉrbi ЉsirlЉr qaytarnlnrdn.

Gkinci maddЉ ilЉ AzЉrbaycanla Gğrcğstan arasnnda sЉrhЉd xЉtti mğЉyyЉnlЉedirilirdi.

Ğzğncğ vЉ dürdğncğ maddЉlЉrЉ gürЉ tЉrЉflЉr arasnnda bir il mğddЉtindЉ qğvvЉdЉ olacaq bitЉrЉf zonalar yaradnlnrdn vЉ bu zonalarda hez bir tikili vЉ hЉrbi hissЉ yerlЉedirilЉ bilmЉzdi. Bu maddЉyЉ ЉmЉl etmЉkdЉn ütrğ hЉr tЉrЉfdЉn iki nЉfЉr olmaqla dürd nЉfЉrlik qarnenq komissiya yaradnlnrdn.

Beeinci maddЉ Qnrmnzn kürpğ, altnncn maddЉ isЉ Zaqatala qЉzasn ilЉ barln mЉsЉlЉlЉri tЉnzimlЉyirdi.

Yeddinci maddЉyЉ gürЉ Gğrcğstan vЉ AzЉrbaycan bir-birlЉrinin mğstЉqilliyini vЉ suverenliyini qeyd-eЉrtsiz tannynrdnlar vЉ bir-birilЉrinin daxili ielЉrinЉ qarnemaqdan imtina edirdilЉr.

SЉkkizinci maddЉ ilЉ tЉrЉflЉr suveren düvlЉtlЉr kimi bir-birilЉrinin gerb vЉ bayraq rЉmzlЉrini tannynrdnlar.

Doqquzuncu maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr mğqavilЉ barlandnqdan dЉrhal sonra diplomatik vЉ konsulluq mğnasibЉtlЉri qururdular. Gmzalanacaq xğsusi sazie ona aid olan normalarn mğЉyyЉnlЉedirmЉli idi.

Onuncu maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr üz ЉrazilЉrindЉ AzЉrbaycan vЉ Gğrcğstan hükumЉtlЉrinЉ iddia edЉn hЉr hansn qrup, tЉekilat vЉ eЉxsin fЉaliyyЉt güstЉrmЉsinЉ icazЉ vermirdilЉr.

On birinci maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr hЉmin qrup, tЉekilat vЉ ya eЉxsЉ yardnm etmЉyЉcЉklЉri barЉdЉ üz ğzЉrlЉrinЉ ühdЉlik gütğrğrdğlЉr.

On ikinci maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr bir-birilЉri ğzğn Љlverieli ticarЉt vЉ iqtisadi eЉrait yaradnrdnlar.

On ğzğncğ maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr ticarЉt-tranzit mğqavilЉsini haznrlaynb imzalayanadЉk azad tranzit prinsipini hЉyata kezirmЉli idilЉr.

On dürdğncğ maddЉ tЉrЉflЉr arasnnda Љmlak mЉsЉlЉlЉrini tЉnzimlЉyirdi. TЉrЉflЉrin vЉtЉndaelarnnnn Љmlaklarn qarenlnqln surЉtdЉ qaytarnlmaln idi.

On beeinci maddЉyЉ gürЉ vЉtЉndaelara aid mЉsЉlЉlЉr xğsusi sazie imzalananadЉk qarnenq komissiya tЉrЉfindЉn hЉll edilmЉli idi.

On altnncn maddЉyЉ gürЉ sazie imzalananadЉk AzЉrbaycan heyvandarlarn Gğrcğstan heyvandarlarnnnn yaylaqlarnndan maneЉsiz vЉ azad istifadЉ edЉ bilЉrdilЉr.

On yeddinci maddЉyЉ gürЉ, ictimai vЉ xidmЉti vЉzifЉsindЉn asnln olmayaraq bğtğn vЉtЉndaelar sЉrbЉst eЉkildЉ üz vЉtЉnlЉrinЉ qaynda bilЉrdilЉr.

On sЉkkizinci maddЉyЉ gürЉ mğqavilЉ imzalandnrn andan qğvvЉyЉ minirdi vЉ ratifikasiya olunmaln idi. Ratifikasiya sЉnЉdlЉrinin mğbadilЉsi iki hЉftЉ mğddЉtindЉ TiflisdЉ hЉyata kezirilmЉli idi.

Dürd maddЉdЉn ibarЉt imzalanan sazie isЉ AzЉrbaycannn Gğrcğstana neft vЉ neft mЉhsullarn gündЉrmЉsi, bunun ЉvЉzindЉ isЉ Gğrcğstannn AzЉrbaycana ekvivalent mmqdarda vЉ mЉblЉrdЉ manufaktura vЉ karnz vermЉsi, tЉrЉflЉrin bЉrabЉr qaydada aynrdnrn vЉsait hesabnna Gğrcğstannn Poylu kürpğsğnğ bЉrpa etmЉsi vЉ vЉtЉndaelara vurulan ziyannn üdЉnilmЉsi mЉsЉlЉlЉrini tЉnzimlЉyirdi.

AzЉrbaycan Arstafa mğqavilЉsinЉ Gğrcğstana tЉzyiq vasitЉsi vЉ sovetlЉemЉyЉ keziddЉ bir fasilЉ kimi baxnrdn. Gğrcğstana mğnasibЉtdЉ AzЉrbaycan mğstЉqil deyildi. Onun müvqeyi Rusiyannn Gğrcğstan siyasЉtinin tЉzahğrğ idi.

Gğrcğstanda isЉ bu mğqavilЉyЉ mğnasibЉt birmЉnaln deyildi. Arstafa mğqavilЉsinin imzalanmasnndan sonra Rusiyannn Gğrcğstana mğnasibЉtdЉ tutduru müvqe aearndakn kimi idi. Rusiyannn gğcğ olmadnrn ğzğn Gğrcğstana mğnasibЉtdЉ hЉrbi yoldan daha zox diplomatik-siyasi yola meyl etdi. Rusiya tЉrЉfi Gğrcğstana (hЉmzinin ErmЉnistana) mğnasibЉtdЉ kompromis xЉtt yeritmЉyЉ ğstğnlğk verirdi.

MğqavilЉ barlandnqdan sonra Zaqatala dairЉsinЉ Rusiya qoeunlarnnnn girib-girmЉmЉsi mЉsЉlЉsi dЉ mğzakirЉ obyektinЉ zevrildi. Rusiya tЉrЉfi GDR-lЉ mğnasibЉtlЉrini Љsas gütğrЉrЉk dairЉyЉ rus qoeununu yeritmЉk istЉmirdi.

BelЉliklЉ, Rusiya da Arstafa mğqavilЉsindЉn Gğrcğstana tЉzyiq kimi istifadЉ etdi. AzЉrbaycan boleevik hükumЉti isЉ onun ЉlindЉ Љsas tЉzyiq vasitЉsi idi.

3. GkitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrdЉ mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉrdЉn biri hЉr iki ülkЉdЉ vЉtЉndaelarnn hЉbs olunmasn haqqnnda idi.

4. GkitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrdЉ mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉrdЉn biri ticarЉt-tranzit sazieinin imzalanmasn barЉdЉ idi. Noyabrnn 14-dЉ TiflisdЉ AzЉrbaycan Xalq Xarici ielЉr komissarn M.Hğseynov, RSFSR-in Gğrcğstannn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi Öeynman, GDR Xarici ielЉr naziri vЉzifЉsini icra edЉn G.Sabahtaraevili RSFSR, AzЉrbaycan vЉ GDR arasnnda ticarЉt-tranzit sazieini imzaladnlar. Sazie 20 maddЉdЉn ibarЉt idi. SazieЉ ЉlavЉ olaraq protokol vЉ 3 maddЉdЉn ibarЉt mЉxfi sЉnЉd imzalandn. SazieЉ gürЉ ticarЉt-tranzit mğqavilЉsi imzalananadЉk Rusiya vЉ AzЉrbaycan Gğrcğstana mğЉyyЉn edilmie mЉblЉrdЉ neft mЉhsullarn gündЉrmЉli idilЉr. AzЉrbaycan vЉ Rusiya rğsumlardan azad olunurdular. TЉrЉflЉr neft kЉmЉri vЉ b. mЉsЉlЉlЉrlЉ barln ühdЉliklЉr gütğrğrdğlЉr. MЉxfi sЉnЉdin ğzğncğ maddЉsindЉ Gğrcğstan tЉrЉfi üz ЉrazisindЉki AzЉrbaycan vЉ Rusiya anbarlarnndan baeqa hez bir düvlЉtin neft anbarlarnnnn qorunmasnna tЉminat vermirdi. Bu ühdЉlik Gğrcğstannn daxili ehtiyatlarnna vЉ ErmЉnistana verilЉn neftЉ aid deyildi.

5. GkitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrdЉ mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉrdЉn biri bülgЉdЉ TğrkiyЉnin siyasЉti barЉsindЉ idi. Bu düvrdЉ GDR hükumЉtini Mustafa Kamal paeannn hЉrЉkЉtlЉrinin Gğrcğstana qaren yünЉlib-yünЉlmЉdiyi daha zox narahat edirdi.

MğxtЉlif sЉnЉdlЉrin imzalanmasnna baxmayaraq Rusiya Gğrcğstana tЉzyiqlЉrini davam etdirirdi. Rusiya Gğrcğstannn daxilindЉ partlaynea sЉbЉb ola bilЉcЉk vЉziyyЉt yaratmaq istЉyirdi.

Gğrcğstana mğnasibЉtdЉ yeritdiyi siyasЉtdЉ Rusiya AzЉrbaycandan istifadЉ etdi. Gğrcğstannn daxilindЉ qiyamlar qaldnrnldn. Qiyamlar Gğrcğstana qoeun yeritmЉk ğzğn bir bЉhanЉ idi.

Bğtğn bu vЉ digЉr amillЉr Gğrcğstannn Rusiya tЉrЉfindЉn ikinci dЉfЉ ieraln ğzğn zЉmin oldu”. Xarici mğdaxilЉ nЉticЉsindЉ 1921-ci il fevralnn 21-dЉ Tiflis ieral edildi, martnn 18-dЉ isЉ mğqavimЉt yatnrnldn.

AzЉrbaycan SSR - Gğrcğstan SSR mğnasibЉtlЉri AzЉrbaycan SSR- GDR mğnasibЉtlЉrindЉn Љsasln eЉkildЉ fЉrqlЉnirdm. Rusiya tЉrЉfindЉn Gğrcğstannn ieralnna qЉdЉr AzЉrbaycan SSR GDR-Љ mğnasibЉtdЉ üzğnğ mğstЉqil düvlЉt kimi aparmara zalnenrdn; amma ЉslindЉ GDR-Љ qaren Rusiyannn ЉlindЉ tЉzyiq vasitЉsi idi; Gğrcğstann bğtğn vasitЉlЉrlЉ boleeviklЉedirmЉyЉ zalnenrdn; ikitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrini tЉzyiqlЉr ğzЉrindЉ qurmara sЉy edirdi.

Gğrcğstannn ieraln nЉticЉsindЉ bae verЉn sovetlЉemЉdЉn sonra isЉ AzЉrbaycanla mğnasibЉtlЉrdЉ “mğstЉqillik” artnq üz mЉnasnnn itirdi, bğtğn mğnasibЉtlЉr “mğttЉfiqlik” mğstЉvisinЉ kezirildi. yslindЉ hЉr iki respublikannn qarenlnqln mğnasibЉtlЉri Moskva tЉrЉfindЉn ieral edilЉn vЉ ЉyalЉtЉ zevrilЉn respublikalarnn mğnasibЉti idi. Qarenlnqln mğnasibЉtlЉrin barometri bu respublikalarnn üzlЉri deyil, Moskva idi.

Geraldan dЉrhal sonra AzЉrbaycannn Gğrcğstana mğnasibЉtdЉ atdnrn addnmlar deyilЉnlЉri sğbut edir. yvvЉla, AzЉrbaycan Gğrcğstana ilk nüvbЉdЉ neft verdi. 1921-ci ilin martnnda M.Hğseynov V.G.LeninЉ, surЉtini isЉ G.ZizerinЉ vЉ b. gündЉrdiyi teleqramda yaznrdn: “... bu gğn saat 16.10-da AzЉrbaycan fЉhlЉ-kЉndli hükumЉtinin baeznsn N.NЉrimanov AzЉrbaycannn bğtğn xalq komissarlarnnnn ietirakn ilЉ Bakn-Tiflis-Batum neft kЉmЉrini azdn. GmperialistlЉr arasnnda nifaqa sЉbЉb olan neft indi AzЉrbaycan-Gğrcğstan qardaelnrnnn gğclЉndirir”.

Gkincisi, AzЉrbaycan iki respublika arasnnda kümrğk rejimini lЉrv etdi.

Ğzğncğsğ, iki respublika arasnnda mğbahisЉli olan Љrazi-sЉrhЉd mЉsЉlЉlЉrinin dannenqlar yolu ilЉ hЉllinЉ baelandn. 1921-ci il iyulun 5-dЉ TiflisdЉ AzЉrbaycan MЉrkЉzi GcraiyyЉ KomitЉsinin sЉdri Muxtar HacnzadЉ vЉ Gğrcğstan SSR Gnqilab KomitЉsinin sЉdri Budu Mdivani Gğney Qafqaz respublikalarnnnn daxili sЉrhЉdlЉrini mğЉyyЉnlЉedirЉn xğsusi Qarnenq komissiyannn materiallarn ilЉ tanne olaraq AzЉrbaycanla Gğrcğstan arasnnda sЉrhЉd mЉsЉlЉlЉrinЉ dair ğz paraqrafdan ibarЉt sazie imzaladnlar. SazieЉ gürЉ, sЉrhЉd Qnrmnzn kürpğdЉn baelayaraq eimalda Torpaq tЉpЉyЉ dorru gedirdi.

Gğney Qafqaz respublikalarn arasnnda daxili sЉrhЉdlЉrin tЉnzimlЉnmЉsi ğzrЉ konfransnn AzЉrbaycanla Gğrcğstan arasnnda sЉrhЉd xЉttinЉ dair qЉtnamЉsini 1921-ci il avqustun 5-dЉ TiflisdЉ F.Maxaradze vЉ N.NЉrimanov imzaladnlar. QЉtnamЉ 5 maddЉdЉn ibarЉt idi. Birinci maddЉyЉ gürЉ AzЉrbaycanla Gğrcğstan arasnnda siyasi sЉrhЉdlЉr dЉyiemЉz qalnrdn. Zğnki sonrakn maddЉlЉrdЉ bu, mğЉyyЉnlЉedirilmЉmiedi. Gkinci maddЉyЉ gürЉ Qazax qЉzasn kЉndlilЉri Qarayazn dğzğndЉn mğstЉsna mğlklЉri kimi istifadЉ edЉ bilЉrdilЉr. Bu dğzЉ faktiki olaraq sahib olan vЉ ondan istifadЉ edЉn Qazax qЉzasn kЉndlilЉrini bğtğn mЉnalarda AzЉrbaycan SSR Konstitusiyasnna uyrun olaraq Qazax qЉza GcraiyyЉ KomitЉsi idarЉ edirdi. Bu maddЉdЉ sЉrhЉdlЉr dЉqiqlЉedirildi. Ğzğncğ maddЉyЉ gürЉ Eldar dğzğ mЉsЉlЉsi qarnenq komissiyaya tapenrnldn. Dürdğncğ maddЉyЉ gürЉ Gğrcğstan SSR Zaqatala dairЉsinЉ olan hЉr hansn iddialarnndan Љl zЉkdi vЉ bu barЉdЉ Gğrcğstan Gnqilab KomitЉsi mğvafiq bЉyanat vermЉli idi. Beeinci maddЉyЉ gürЉ hЉr iki tЉrЉfin kЉndlilЉri indiyЉdЉk istifadЉ etdiklЉri ЉrazilЉrdЉn bundan sonra da istifadЉ etmЉli idilЉr.

AzЉrbaycanla Gğrcğstan arasnnda sЉrhЉddin qurulmasn ğzrЉ qarnenq komissiyada AzЉrbaycan nğmayЉndЉ heyЉtinin sЉdri A.Abbasov idi. HeyЉtin tЉrkibinЉ Xalq Daxili ielЉr komissarlnrn kollegiyasnnnn ğzvğ Z.Gbrahimov, D.Axundov vЉ M.yliyev daxil idilЉr. Gğrcğstan tЉrЉfdЉn bu komissiyada Xalq Xarici ielЉr komissarlnrnnnn mğeaviri P.Gnqorokva vЉ S.Mazabeli ietirak edirdilЉr. Komissiya üz ieinЉ 1921-ci ilin iyulunda Arstafa stansiyasnnda baeladn. yhali Qazax qЉzasn vЉ Eldar dğzğndЉ yaylaqda oldurundan komissiya Љhalinin ietirakn olmadan torpaqlarn mğЉyyЉnlЉedirmЉk istЉdi. Lakin bu, bae tutmadn. Ona gürЉ dЉ komissiya 27 iyul tarixli qЉrarn ilЉ ieini sentyabrnn 1-dЉk tЉxirЉ saldn. Paynzda Gğrcğstan nğmayЉndЉ heyЉtinЉ V.V.Kandalaki sЉdr tЉyin edildi.

Bu düvr ЉrzindЉ Gğrcğstanla imzalanan mğqavilЉlЉri AzЉrbaycan MGK plenumu 1921-ci il oktyabrnn 5-dЉ mğzakirЉsiz qЉbul etdi.

Noyabrnn 15-dЉ AzЉrbaycan MGK sЉdri Hacnyev vЉ Gğrcğstan Gnqilab KomitЉsinin sЉdri TiflisdЉ AzЉrbaycanla Gğrcğstan arasnnda sЉrhЉdlЉrin qurulmasnna dair yeni sazie imzaladnlar.

1922-ci ildЉ Gğrcğstan SSR-in AzЉrbaycan SSR-dЉki sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi S.M.Jqenti idi.

1921-ci il dekabrnn 8-dЉ RK(b)P MK Qafqaz bğrosunun plenumunun sЉhЉr ynrnncarnnda “AzЉrbaycan mЉsЉlЉlЉri” bülğmğndЉ “Qarayazn meeЉlЉri haqqnnda” mЉsЉlЉ mğzakirЉ edildi. Gki maddЉdЉn ibarЉt qЉrar qЉbul olundu: 1. Qarayazn meeЉlЉrinin tam sahibi AzЉrbaycan XKS hesab edilsin. 2. Qarayazn meeЉlЉrindЉ tЉdarğkЉ icazЉni AzЉbaycan XKS verir.

BelЉliklЉ, AzЉrbaycanda aprel tЉcavğzğ nЉticЉsindЉ milli hükumЉtin devrilmЉsindЉn sonra AzЉrbaycan-Gğrcğstan mğnasibЉtlЉri kЉskin vЉ ziddiyyЉtli idi; sovet Rusiyasn AzЉrbaycandan Gğrcğstana qaren tЉzyiq vasitЉsi kimi istifadЉ edirdi; AzЉrbaycan boleeviklЉri dЉ Gğrcğstannn sovetlЉedirilmЉsinЉ zalnenrdnlar; aprel ieralnndan sonra AzЉrbaycan hükumЉti Gğrcğstandakn nğmayЉndЉliyini vЉ konsullurunu mğsavatznlardan tЉmizlЉdi, onlarnn yerinЉ boleevik partiyasnnnn mğxtЉlif millЉtlЉrdЉn olan nğmayЉndЉlЉrini xğsusi tapenrnqlarn yerinЉ yetirmЉk ğzğn gündЉrdi; Gğrcğstannn AzЉrbaycana iqtisadi cЉhЉtdЉn xeyli mühtac olduruna gürЉ Bakn boleeviklЉri ikitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrdЉ daha zox tЉzyiq metodlarnndan istifadЉ etdilЉr

vЉ Gğrcğstannn Rusiya tЉrЉfindЉn ikinci dЉfЉ ieral edilmЉsinЉ yardnm güstЉrdilЉr; ieraldan sonra ziddiyyЉtlЉr olmasnna baxmayaraq eyni rejimlЉr qurulduru ğzğn AzЉrbaycan vЉ Gğrcğstan üz problemlЉrini dannenqlar yolu ilЉ hЉll etdilЉr; onlarnn arasnnda mğstЉqil düvlЉtziliyin atributlarn lЉrv olundu.




Beyndlxalq konfranslar

vd Azdrbaycan
1920-ci il aprel ieralnndan sonra beynЉlxalq mğnasibЉtlЉrdЉ kezirilЉn konfranslarda bu vЉ ya baeqa formada AzЉrbaycanla barln mЉsЉlЉlЉr mğzakirЉ edilmie vЉ AzЉrbaycan nğmayЉndЉ heyЉtlЉri ietirak etmie vЉ ya ietirak etmЉyЉ cЉhd güstЉrmiedir. AzЉrbaycann bir tЉrЉfdЉn, 1919-cu il Paris sğlh konfransnnda ietirak etmЉk ğzğn buraya gЉlЉn, lakin aprel ieralnndan sonra qalmara mЉcbur olan AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉti nğmayЉndЉ heyЉti tЉmsil etmЉyЉ zalnemnednr. DigЉr tЉrЉfdЉn isЉ, boleevik AzЉrbaycann Moskvannn mЉqsЉdlЉrinЉ uyrun olaraq bu vЉ ya digЉr sЉviyyЉdЉ beynЉlxalq konfranslarda ğmumi-vahid nğmayЉndЉ heyЉtinin tЉrkibindЉ ietirak etmЉyЉ buraxnlmnednr. Birinci dğnya mğharibЉsindЉn sonra Almaniyannn tЉrksilah edilmЉsinЉ vЉ tЉzminat mЉsЉlЉlЉrinЉ hЉsr edilmie, 1920-ci il iyulun 6-16-da kezirilЉn Spa (Belzika) ietirak etmЉk ğzğn ParisdЉn gЉlЉn AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉti nğmayЉndЉ heyЉti konfransa iki sЉnЉd tЉqdim etdi: AzЉrbaycannn boleeviklЉr tЉrЉfindЉn ieral edilmЉsi haqqnnda vЉ qarendakn ildЉ kezirilmЉsi nЉzЉrdЉ tutulan London konfransnnda AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉti nğmayЉndЉ heyЉtinin ietiraknna icazЉ verilmЉsi haqqnnda. Birinci sЉnЉddЉ aprel ieralnnnn sЉbЉblЉri vЉ nЉticЉlЉri güstЉrilirdi vЉ ietirakzn düvlЉtlЉrin onu pislЉmЉlЉri tЉklif edilirdi. Lakin mğharibЉdЉn sonra üz daxili vЉ beynЉlxalq problemlЉrinЉ baen qarnemne Avropa düvlЉtlЉri ona xğsusi diqqЉt yetirmЉdilЉr. Gkinci mЉsЉlЉ dЉ soyuq qarenlandn.

AzЉrbaycanla barln mЉsЉlЉ 1921-ci il fevralnn 21-dЉn martnn 14-dЉk kezirilЉn London konfransnnnn gedieindЉ dЉ mğzakirЉ edildi. London konfransnnda ietirak edЉn GngiltЉrЉnin bae naziri Lloyd Corc inqilabi TğrkiyЉ hükumЉtinin nğmayЉndЉ heyЉtinin baeznsn BЉkir Sami bЉylЉ gürğeğnğn sonunda tğrklЉrЉ birbaea tЉklif etdi: “TğrkiyЉ Bakn neft mЉnbЉlЉri ilЉ birlikdЉ bğtğn Gğney Qafqazn üz protektoratlnrnna gütğrsğn”. ylbЉttЉ, Lloyd Corcun bu tЉklifi ЉbЉs deyildi. Onun bir snra tarixi-siyasi, iqtisadi vЉ strateji sЉbЉblЉri var idi.

yvvЉla, GngiltЉrЉ boleevizmin yaynlmasnndan qorxurdu vЉ ona ÖЉrqdЉn vurulub znxarnlmasn kimi baxnrdn. Zğnki boleeviklЉr ÖЉrqi ingilislЉrdЉn azad etmЉyi tЉblir edirdilЉr. Gngilis diplomatiyasn yeni eЉraitdЉ boleevik Rusiyasnndan daha zox TğrkiyЉ ilЉ mğnasibЉtlЉri qurmarn vЉ ЉmЉkdaelnrn sЉmЉrЉli saynrdn. Lloyd Corcun bu tЉklifinin mЉqsЉdlЉrini baeqa bir fakt da tЉsdiq edir: “1921-ci il iyunun 26-da XI Qnrmnzn ordu kЉefiyyatnnnn tamamilЉ mЉxfi mЉlumatnna ЉsasЉn Tehranda ingilis komandanlnrnnnn nğmayЉndЉlЉri ilЉ Mğsavat hükumЉtinin nğmayЉndЉlЉri YusubbЉy QasnmbЉyov vЉ SultanbЉy QulubЉyov gürğe kezirmiedilЉr. AzЉrbaycan nğmayЉndЉlЉrinin sovet hakimiyyЉtinЉ qaren silahln mğbarizЉyЉ GngiltЉrЉnin kümЉk etmЉk vЉdi barЉdЉ sualnna ingilislЉr cavab vermiedi: yaxnn vaxtlarda TğrkiyЉ hükumЉti sovet AzЉrbaycannnn idarЉ edЉcЉkdir vЉ SizЉ laznm olan kümЉyi güstЉrЉcЉkdir”.

Gkincisi, bu tЉklif TğrkiyЉ-Rusiya yaxnnlaemasnna yol vermЉmЉk, TğrkiyЉ-Fransa yaxnnlaemasnnn sarsntmaq vЉ tğrklЉri üz tЉrЉfinЉ zЉkmЉk istЉklЉri ild barln idi. Lakin ingilislЉrin bu tЉkliflЉrini vЉ istЉklЉrini hЉyata kezirmЉk mğmkğn olmadn.

Ğzğncğsğ, tğrklЉrЉ Qafqazn gütğrmЉyi tЉklif edЉn Lloyd Corc sovet xarici ticarЉt komissarn L.KrasinlЉ gürğeğndЉ “kral hükumЉtinin Qafqaz ielЉri ilЉ daha maraqlanmadnrnnn vd qarnömadnrnnn” bildirmЉsi ingilis diplomatiyasnnnn rus-tğrk mğnasibЉtlЉrinin soyuqlaednrmaq cЉhdlЉrini sğbut edЉn fakt kimi qЉbul edЉ bilЉr.

Boleevik hükumЉti Genuya konfransnndan aearndakn iqtisadi mЉsЉlЉlЉrin hЉllini tЉlЉb edirdi: Rusiyannn borclarn mЉsЉlЉsi hЉll edilsin; onun daxili ielЉrinЉ xarici düvlЉtlЉrin qarnemasn nЉticЉsindЉ darndnlmne daxili tikililЉr bЉrpa edilsin; Rusiyannn donanmasn üzğnЉ qaytarnlsnn.

Rusiya ondan tЉlЉb olunan zar hükumЉtinin 18 milyard rubl borcunu (bunun 16 milyard rublu hЉrbi borclar idi) nЉinki qЉbul etmЉk istЉmirdi, ЉksinЉ birinci dğnya mğharibЉsi, vЉtЉndae mğharibЉsi vЉ xarici hЉrbi mğdaxilЉ nЉticЉsindЉ dЉymie tЉxminЉn 32 milyard qnznl rubldan zox ziyannn mğvafiq düvlЉtlЉr tЉrЉfindЉn üdЉnilmЉsinЉ zalnenrdn. Boleevik diplomatiyasnnnn siyasi mЉqsЉdlЉri dЉ var idi. O, eyni zamanda yeni hükumЉti tanntdnrmaq ğzğn konfransda ietirak etmЉk istЉyirdi. Lakin sovet Rusiyasn bu iein ühdЉsindЉn tЉkbaenna gЉlЉ bilmЉzdi. Ona gürЉ dЉ Rusiya konfransda ietirak etmЉk vЉ istЉklЉrinЉ zatmaq ğzğn digЉr sovet respublikalarnnn birgЉ fЉaliyyЉt güstЉrmЉyЉ mЉcbur etdi. 1922-ci il yanvarnn 17-dЉ RSFSR MGK sЉdri M.Kalinin vЉ XXGK Zizerin Bakn, Xarkov, Minsk, Tiflis, GrЉvan, Buxara, XivЉ vЉ Zita eЉhЉrlЉrinЉ rЉhbЉr sovet hakimiyyЉt orqanlarnna teleqram gündЉrЉrЉk müvcud eЉraitdЉ Avropa konfransnnda “kapitalist hükumЉtlЉri ilЉ diplomatik mğbarizЉ ğzğn” vahid cЉbhЉ yaratmarn zЉruri hesab etdi. Bğtğn respublikalarnn tam diplomatik birliyЉ tЉcili nail olmalarn tЉlЉb edildi. Yanvarnn 27-dЉ Genuya konfransnna gedЉcЉk nğmayЉndЉ heyЉtinin tЉrkibini mğЉyyЉnlЉedirmЉk ğzğn ĞRMGK-in iclasnnnn tЉcili zarnrnlmasnnn vЉ onda bğtğn mğttЉfiq respublikalarnn MGK sЉdrlЉrinin ietiraknnn zЉruri hesab etdi. Bğtğn respublikalar ğzğn ğmumi mğhğm mЉsЉlЉlЉrin hЉlli vacib saynldn. Moskva Avropa konfransnnda ietirak edЉcЉk nğmayЉndЉ heyЉtinin hЉr bir ğzvğnğn bğtğn mğttЉfiq respublikalardan MGK sЉdrlЉrinin imzaladnqlarn kollektiv mandat almasnnn tЉklif etdi. HЉmin gğn ĞRMGK-in FüvqЉladЉ sessiyasnnda nğmayЉndЉ heyЉtinmn tdrkmbm mğЉyyЉnlЉedirildi. Onun tЉrkibinЉ K.V.Zizerin (V.G.Leninin ЉvЉzindЉ), L.B.Krasin, M.M.Litvinov, N.N.NЉrimanov, V.V.Vorovski, Y.E.Rudzutak vЉ b. daxil oldu.

1922-ci il fevralnn 11-dЉ AzЉrbaycan MGK sЉdri, XKS sЉdrinin mğavini vЉ Xalq Xarici ielЉr komissarnnnn imzasn ilЉ N.NЉrimanov Genuya konfransnnda “sovet respublikalarnnnn vahid vЉ ğmumi sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ heyЉtinin tЉrkibindЉ” AzЉrbaycannn nğmayЉndЉsi tЉyin edildi. VerilЉn mandatda ona AzЉrbaycannn mЉnafeyini qorumaq, bЉyanatlar vermЉk, qЉrarlar qЉbul etmЉk, aktlar vЉ mğqavilЉlЉr imzalamaq sЉlahiyyЉti verildi.

Lakin konfransa yola dğeЉnЉdЉk Moskvada bir snra mЉsЉlЉlЉri haznrlamaq vЉ sЉnЉdlЉri imzalamaq laznm idi. Ona gürЉ dЉ AzЉrbaycan MGK sЉdrinin mğavini S.A.Aramalnorlu 1922-ci il fevralnn 22-dЉ AzЉrbaycannn RSFSR hükumЉti yannndakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi yliheydЉr ÖirvaniyЉ teleqram vuraraq digЉr mğttЉfiq respublikalarla bЉrabЉr RSFSR-in vahid nğmayЉndЉ heyЉti tЉrkibindЉ protokollarnn imzalanmasn sЉlahiyyЉtinin AzЉrbaycan MGK tЉrЉfindЉn ona verildiyini bildirdi. Fevralnn 22-dЉ KremldЉ AzЉrbaycan hükumЉti adnndan y.Öirvani, ErmЉnistan hükumЉti adnndan sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ S.Ter-Qabrielyan, Belorusiya hükumЉti adnndan XKS sЉdri vЉ Xalq Xarici ielЉr komissarn A.Zervyakov, Buxara XSR adnndan sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ Ataxoca Xocayev, Gğrcğstan hükumЉti adnndan sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ M.Sxakaya, Uzaq ÖЉrq Respublikasn hükumЉtin sЉdri N.Matveyev, Ukrayna hükumЉti adnndan sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ M.Poloz, XarЉzm Sovet Respublikasn adnndan füvqЉladЉ ticarЉt nğmayЉndЉliyinin baeznsn vЉ XKS sЉdri A.Xocayev protokol imzaladnlar. Respublikalar bu protokolla Genuya konfransnnda bğtğn sЉlahiyyЉtlЉrini vЉ onlarnn mЉnafelЉrini mğdafiЉ etmЉyi RSFSR-Љ verdilЉr. HЉmin gğn ĞRMGK sЉdri M.Kalinin bu barЉdЉ bЉyanat verdi. BЉyanat konfransda ietirak edЉcЉk düvlЉtlЉrЉ gündЉrildi.

Vahid nğmayЉndЉ heyЉtinin tЉekil edilmЉsi vЉ onlarnn sЉlahiyyЉtlЉrinin RSFSR-Љ verilmЉsi sovet respublikalarnnda mğstЉqil xarici siyasЉtin olmadnrnnn, boleevik hükumЉtinin niyyЉtlЉrini hЉyata kezirmЉk ğzğn hЉrdkЉtlЉrinin tЉmЉlini yaratdnrnnn güstЉrirdi.

Martnn 25-dЉ N.NЉrimanov Moskvaya gЉldi. Lakin NЉrimanovun Genuya konfransnna olan ğmidlЉri az idi. Martnn 27-dЉ o, StalinЉ yaznrdn: “MЉn eЉxsЉn dğeğnğrЉm ki, Genuya konfransn bizЉ hez nЉ vermЉyЉcЉkdir, ona gürЉ dЉ ЉgЉr laznm bilsЉniz, mЉni üzğnğzğn Tatarnstan, Baeqnrdnstan vЉ Qnrrnznstan sЉfЉrinizЉ gütğrğn”.

Genuyada beynЉlxalq maliyyЉ vЉ iqtisadi konfransn Antanta ülkЉlЉri Ali Öurasnnnn Kann konfransnnnn qЉrarlarnna uyrun olaraq zarnrnldn. 1922-ci il aprelin 10-dan maynn 19-dЉk kezirilЉn Genuya konfransnnda 29, GngiltЉrЉnin dominionlarn ilЉ birlikdЉ cЉmi 34 düvlЉt ietirak edirdi. Konfrans Avropada sğlhğn bЉrqЉrar edilmЉsi vЉ iqtisadi ЉmЉkdaelnqla barln mЉsЉlЉlЉri, o cğmlЉdЉn Rusiyannn borclarn mЉsЉlЉsini mğzakirЉ etdi. Konfransda dürd komissiya yaradnldn: siyasi, maliyyЉ, iqtisadi vЉ nЉqliyyat. Konfransda ietirak edЉn boleevik nğmayЉndЉ heyЉtinin fЉaliyyЉtinЉ dair güstЉrielЉri eЉxsЉn V.G.Lenin vermiedi. Bu güstЉrielЉr daha zox iqtisadi mЉsЉlЉlЉrin hЉllinЉ yünЉldilmЉmiedi, siyasi vЉ tЉblirat xarakteri daenynrdn.

Konfransda sovet nğmayЉndЉ heyЉtinin iddialn müvqeyi üz Љksini bЉyanatlarda, G.Zizerinin znxnelarnnda, mЉruzЉlЉrin layihЉlЉrinЉ qeydlЉrdЉ, mЉktublarda, bЉyannamЉdЉ vЉ s. tapdn.

Siyasi komissiyannn yarnmkomissiyasnnnn beeinci iclasnnda Zizerin AzЉrbaycan vЉ digЉr sovet respublikalarn adnndan sЉnЉd imzalayaraq sЉdrЉ tЉqdim etdi: “... AzЉrbaycan... Rusiya ilЉ mğttЉfiq respublikalardnr”. Lloyd Corc bu respublikalarn Rusiya tЉrЉfindЉn ieral edilmie “sovet”, Zizerin isЉ onun ЉksinЉ olaraq “mğttЉfiq” adlandnrnrdn. ZizerinЉ gürЉ “bu respublikalarnn hamnsn hez dЉ “sovet” deyil, yalnnz Rusiya ilЉ mğttЉfiq idilЉr”.

MğxtЉlif maliyyЉ vЉ sЉnaye kompaniyalarn konfransnn Љlverieli qЉrarlar qЉbul etmЉcindЉ maraqln idilЉr. Bakn neftini ЉlЉ kezirmЉk vЉ istifadЉ etmЉk ğzğn planlar quran neft eirkЉtlЉri xğsusilЉ fЉallnq güstЉrirdilЉr. Genuya konfransn ilЉ paralel olaraq kezirilЉn neft krallarnnnn qurultayn Bakn nefti urrunda Љsl mğbarizЉni vЉ düyğeğ xatnrladnrdn. RЉqabЉt aparan qruplar artnq kezmie Bakn neft sЉnayesi sЉhmlЉrini almnednlar. GngiltЉrЉnin “Royal Detz” vЉ ABÖ-nn “Standart Oyl” (indiki “Ekson”) eirkЉtlЉri Bakn neft konsessiyalarnnn almara ğmid edirdilЉr. “Nieanlnsn zox olan Bakn neft güzЉlinЉ (ifadЉ S.Orconikidzenindir)” dair ingilis planlarnna qaren ABÖ-Fransa-Belzika neft ittifaqn yaradnldn. ÖirkЉtlЉr hdtta bir-birinЉ bühtan atmaqdan zЉkinmirdilЉr. “Royal Detz” üz rЉqibinЉ zЉrbЉ vurmaq ğzğn mЉtbuatda belЉ bir xЉbЉr yaydn: “Guya “Standard Oyl” Bakn neftindЉ inhisarzn olmue Nobel qardaelarn cЉmiyyЉtindЉ nЉzarЉt qazanmnednr”. “Standart-Oyl” haqqnndakn bu fikri Emmanuel Nobel bЉyanat verЉrЉk tЉkzib etdi.

Neft krallarn diplomatlara tЉsir etmЉyЉ zalnenrdnlar. Diplomatlar da üz nüvbЉsindЉ konsessiyalarnn kezmie sahiblЉrinЉ yenidЉn verilmЉsini tЉlЉb edirdilЉr. Konfransnn gedieindЉ boleevik nğmayЉndЉ heyЉti QЉrb düvlЉtlЉrinin birliyini pozmaq vЉ aralarnndakn rЉqabЉti gğclЉndirmЉk ğzğn Bakn neftinЉ dair tЉk-tЉk mğqavilЉlЉr barlamarn tЉklif edirdi. N.NЉrimanov belЉ hesab edirdi: “Neft mЉdЉnlЉrinin qismЉn konsessiyaya verilmЉsi AzЉrbaycan ğzğn xeyirli olardn vЉ sЉnayeni inkieaf etdirmЉk ğzğn dЉ genie imkanlar azardn”.

QЉrb düvlЉtlЉri isЉ Bakn neft mЉdЉnlЉri yalnnz üz kezmie sahiblЉrinЉ qaytarnldnqdan sonra konsessiya mğqavilЉsi barlannlmasnnnn mğmkğnlğyğnğ bildirirdilЉr. Bu tЉklifi isЉ boleevik nğmayЉndЉ heyЉti qЉbul etmirdi. BelЉliklЉ, konsessiyalar mЉsЉlЉsi hЉll edilmЉdi vЉ aznq qaldn.

Maynn 19-da konfrans rЉsmi eЉkildЉ barlandn. Moskvaya qayndan nğmayЉndЉ heyЉti adnndan N.NЉrimanov, Y.Rudzutak vЉ A.Goffe hesabat verdilЉr (G.Zizerin mğalicЉ olunmaq ğzğn xaricdЉ qaldn). RK(b)P MK plenumu vЉ ĞRMGK-in ğzğncğ sessiyasn konfransda ietirak haqqnnda hesabatn dinlЉyib bЉyЉndi.

Gyunun 1-dЉ isЉ Bakn Soveti yarnmznq qalmne Genuya konfransnnnn gediei vЉ nЉticЉlЉri haqqnnda N.NЉrimanovun hesabatnnn bЉyЉndi. Sonralar o, “Genuya xatirЉlЉri”ni yazdn.

Genuya konfransnnnn yarnmznq qalmne ieini 1922-ci il iyunun 15-dЉn iyulun 20-dЉk Haaqada (Hollandiya) kezirilЉn konfrans davam etdirdi. Konfransda ğz yarnmkomissiya yaradnldn: xğsusi mğlkiyyЉt, borclar vЉ kredit.

KezmiedЉ Bakn vЉ Qroznnda mğЉssisЉlЉri olan neft kompaniyalarnnnn konfransa xğsusi tЉsiri var idi. Onlar Genuyadaknndan zox idi. Haaqaya “Royal Detz” kompaniyasnnnn sЉdri Henri Deterdinq, “Standard oyl”un nğmayЉndЉlЉri, Fransa-Belzika sindikatnnnn vitse-prezidenti vЉ katibi gЉlmiedilЉr. Fransa-Belzika sindikatnna aprel ieralnndan sonra millilЉedirilЉn Bakn neft mЉdЉnlЉrinin sЉhmlЉrini alan kompaniya vЉ qruplar daxil idi. Qruplar birinci dğnya mğharibЉsinЉdЉk vЉ 1918-ci ildЉn sonra neft yataqlarnnnn birgЉ istismarnna dair qazannlmne hğquqlarn bЉrpa etmЉk mЉqsЉdi gğdğrdğ. Haaqa konfransn az qala neft kompaniyalarnnnn mğeavirЉsi idi.

Konfransnn birinci on gğnğ sakit kezdi. Lakin iyunun 26-da Љsl düyğe baeladn. Bu, sovet diplomatn Litvinovun Haaqaya gЉlmЉsi ilЉ barln idi. Litvinov Rusiyannn pula eiddЉtli ehtiyacn oldurunu irЉli sğrЉrЉk hЉr eeydЉn ЉvvЉl, kredit kimi mğЉyyЉn mЉblЉr tЉlЉb edЉrЉk bildirdi ki, bu istЉk yerinЉ yetirilmЉdikcЉ Rusiya nЉinki kapitalistlЉrЉ hez bir imtiyaz vermЉyЉcЉkdir, hЉtta kezmie sahibkarlara hЉr hansn tЉzminat vЉ ğmid verЉ bilmЉyЉcЉkdir, mğzakirЉyЉ qoeulmayacaqdnr. Litvinovun bu bЉyanatn dğnya ictimai rЉyindЉ sovetlЉrЉ dorru mğsbЉt meyllЉr yaradnrdn. Bu düvrdЉ Rusiyada büyğk bir aclnq hükm sğrğrdğ. Rusiya diplomatiyasn kredit almaq eansnnn ЉldЉn buraxmaq istЉmirdi.

Gyulun 7-dЉ Litvinov ingilis nğmayЉndЉsinin sЉdrliyi ilЉ kezirilЉn xğsusi mğlkiyyЉt yarnmkomissiyasnnda sovet hükumЉtinin hansn eЉrtlЉr zЉrzivЉsindЉ xğsusi kapitala imtiyaz verЉcЉyi haqqnnda bЉyanat verdi vЉ mğzakirЉ ğzğn bir cЉdvЉl tЉqdim etdi. Bu cЉdvЉl AzЉrbaycanda, Quzey Qafqazda vЉ Tğrkğstanda ielЉnmЉkdЉ vЉ ielЉnmЉmЉkdЉ olan ЉrazilЉri ЉhatЉ edirdi. BЉyanatda sovet hükumЉtinin kezmie sahibkarlara imtiyaz verib-vermЉyЉcЉyi haqqnnda hez bir süz deyilmirdi. Bu iedЉ sovet hükumЉti üzğnğ sЉrbЉst elan edirdi. HЉtta o, AzЉrbaycanda vЉ baeqa yerlЉrdЉ hez bir zaman neft ielЉri ilЉ ЉlaqЉdar olmayan eЉxslЉrin belЉ neft imtiyazlarn ala bilmЉsi imkanlarnnn elan edirdi. MğraciЉt edЉn eЉxsin tЉkliflЉri mğzakirЉ edilЉcЉkdi vЉ laznm bilindikdЉ cЉdvЉldЉ güstЉrilЉn ЉrazidЉn bir parza verilЉcЉkdi. Litvinovun bЉyanatnna gürЉ ЉgЉr iki tЉlЉb eyni zamanda vЉ eyni eЉrtlЉrlЉ edilЉrdisЉ, onda tЉcrğbЉ vЉ xğsusi haqq nЉzЉrЉ alnnmaln idi vЉ Moskvada ayrn-ayrnlnqda mğzakirЉ olunmaln idi.

Boleevik diplomatiyasnnnn belЉ tЉklifi kimsЉni razn salmadn. TЉkcЉ fransnzlar vЉ belzikalnlar deyil, hЉtta ingilislЉr dЉ bu tЉklifЉ qaren znxdnlar. Dorrudan da sovet hükumЉti mğsbЉt olaraq hez bir eey tЉklif etmirdi. BelЉ tЉkliflЉ rus diplomatiyasn neft ieindЉ qarnenqlnq yaradnrdn. ÖğbhЉsiz, bu boleeviklЉr tЉrЉfindЉn manevr idi. Onlar bununla ingilislЉrlЉ amerikalnlarnn mğnasibЉtini pozmaq istЉyirlЉr. Bu, mğttЉfiqlЉri nifaqa süvq edЉn tЉhlğkЉli bir oyun idi.

Gyulun 12-dЉ konfransda güzlЉnilmЉdЉn vЉ daha dorrusu, ğmid edilmЉyЉn bir fikir süylЉnildi. Gngilis nğmayЉndЉ heyЉtinin baeznsn Filipp Lloyd Qrim sЉdr olduru yarnmkomissiyada bЉyanat verdi. BЉyanatda deyilirdi: “Burasn aekardnr ki, mğsadirЉ edilmie Љmlakla qarenlnq olaraq sovet hükumЉtinin hal-haznrda edЉ bilЉcЉyi yeganЉ hЉqiqi bir tЉminat varsaё o da hЉr dЉfЉ mğmkğn olduru halda müvzu mğlk iddiasnndan ibarЉtdir. Bizim buraya gЉlmЉkdЉ mЉqsЉdimiz isЉ geri qaytarnlacaq eeylЉrin nЉdЉn ibarЉt oldurunu anlamaqdan ibarЉtdir”. Bundan bir ay ЉvvЉl ingilislЉr xğsusi mğlkiyyЉtin geri qaytarnlmasn haqqnnda hez bir süz eeitmЉk istЉmirdilЉr vЉ icarЉ prinsipini mğdafiЉ edirdilЉr.

Konfrans gğnlЉrindЉ “Rüyter” agentliyi mğdirlЉrindЉn biri Amet Londondakn AzЉrbaycan siyasЉtzilЉrindЉn bir mğsahibЉ almnedn. MğhacirЉtdЉ olan AzЉrbaycan siyasi xadimi “hez bir zaman gЉlЉcЉk AzЉrbaycan milli hükumЉtinin AzЉrbaycannn milli sЉrvЉtinin bu surЉtlЉ qarЉt edilmЉsinЉ razn olmayacarnnn” qЉtiyyЉtlЉ bildirmiedi. DigЉr tЉrЉfdЉn isЉ, ParisdЉ yaeamara mЉcbur olan AzЉrbaycan nğmayЉndЉ heyЉti eyni mЉzmunlu memorandumu Haaqa konfransnna tЉqdim etmiedi.

Haaqada büyğk düvlЉtlЉr boleevik nğmayЉndЉ heyЉtinЉ kollektiv mğqavilЉ barlamarn tЉklif etdilЉr. Lakin rus nğmayЉndЉ heyЉti separat sazieЉ vЉ süvdЉlЉemЉlЉrЉ zalnenrdn. Boleevik nğmayЉndЉ heyЉti bununla QЉrb düvlЉtlЉri arasnnda ixtilaflarnn yaradnlmasnna vЉ boleevik hükumЉtinin tannnmasnna nail olmaq istЉyirdi. Litvinov gğzЉetlЉrЉ getmЉyЉ haznr oldurunu bildirdi vЉ hükumЉtinЉ teleqram vurub mЉslЉhЉtlЉemЉk ğzğn ğz gğnlğk mühlЉt istЉdi. Konfransn tЉekil edЉn düvlЉtlЉr ona etiraz etmЉdilЉr. Lakin Moskvannn cavabnnn güzlЉmЉyЉn ikinci yarnmkomissiya konfransnn sona zatdnrnnn elan etdi.

Gyulun 20-dЉ Belzika nğmayЉndЉsi Kattye Haaqa konfransnna mğvafiq qЉtnamЉni tЉqdim etdi. QЉtnamЉdЉ oktyabr zevrilieindЉn sonra sahiblЉrinin raznlnrn olmadan Љmlaklarnnnn boleevik hakimiyyЉt orqanlarn tЉrЉfindЉn mğsadirЉ edilmЉsi pislЉnilirdi vЉ ietirakzn düvlЉtlЉrin vЉtЉndaelarn tЉrЉfindЉn ayrn-ayrnlnqda yenidЉn alnnmasnnnn mğdafiЉ edilmЉmЉsi tЉklif edilirdi.

Konfranslardan sonra Avropa düvlЉtlЉri maliyyЉ-iqtisadi problemlЉri hЉll etmЉk ğzğn yollar axtarnennn davam etdirdilЉr. Boleevik hükumЉti isЉ konfranslar baea zatan kimi onlarnn gedieindЉn vЉ nЉticЉlЉrindЉn tЉblirat kimi istifadЉ etdi.

BelЉliklЉ, konfranslar boleevik Rusiyasnnnn AzЉrbayca-nnn xarici siyasЉt fЉaliyyЉtini üz ЉlinЉ aldnrnnn vЉ ondan beynЉlxalq alЉmdЉ dğemЉnlЉrinЉ qaren istifadЉ etdiyini güstЉrdi. Moskva konfranslardakn mğzakirЉlЉrdЉn vЉ QЉrb düvlЉtlЉrinin müvqeyindЉn vahid düvlЉt yaratmaq ieini sğrЉtlЉndirmЉk qЉrarnna gЉldi. AzЉrbaycannn vЉ digЉr respublikalarnn iqtisadi, siyasi, hЉrbi vЉ b. cЉhЉtdЉn birlЉedirilmЉsi genie tЉblir edildi.



Yüklə 1,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə