Yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsi t a r I x I n d ə N

Ə

N

Ç

A

Y

 

SÜ

L

H

 

D

A

N

IŞ

IQ

L

A

R

I

Üsyanlardan  daha  çox  əsəbləşən  Zaqafqaziya hakimi 

Yermoluvun yazdığma görə Rusiyaya “ən  birinci  Qarabağ 

sakinləri  xain  çıxmışlar”  Azərbaycanın  bölüşdürülməsi 

uğrunda işğalçı dövlətlər arasında gedən mübarizənin ikin- 

ci  mərhələsində  başlanan  Rusiya -İran   müharibəsi  (1826- 

1828)  də  Rusiyanın  xeyrinə  dönüş  baş  verdi.  Sentyabrda 

Şəmkirdə  və  Gəncə  yaxınlığında  gedən  döyüşdə  İran  or- 

dusu  biabırçı  məğlubiyyəto  uğradı.  Abbas  Mirzə  bu  məğ- 

lubiyyətdən  sonra  İrana  çəkildi.  Bununla  yanaşı  Rus  or- 

dusu  bütün  Azərbaycam  bürümüş  müqavimət  hərəkatım 

yatırdı.  Yerlərdə  devrilmiş  rus  hakimiyyət  orqanları  ye- 

nidən bərpa edildi.

Azərbaycan  xalqınm,  o  cümlədən  Qarabağ  əhalisinin 

Rusiya  ağalığına qarşı  üsyanlan  yatırılsa  da,  bu  üsyan  gös- 

tərdi  ki,  Qarabağ və b.  əyalətlərin müsəlmanlan-rus məmur- 

lannm hakimiyyətini  öz  coşqun  azadlıqlanm  sıxışdıran  yük 

sayırlar.  (Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. səh.  297-298).

Qarabağ  və  digər yerlərdə  başlayan bu üsyanlar gös- 

tərdi  ki,  Azərbaycan  xalqı  müstəmləkəçiliyi  rədd  edir  və 

öz istədikləri kimi  azad yaşamaq istəyir.

1827-ci  ilin  oktyabrmda  İrəvan  qalasmın  işğal  edil- 

məsi  ilə  rus  qoşunlarınm  Azərbaycanın  cınubuna  yolu 

açıldı.  Mərənd,  Xoy  və  sonra  isə  Təbriz,  Ərdəbil  ruslar 

tərəfındən işğal edildi.

Beləliklə,  1828-ci  ilin  fevrahnda Türkmənçay  müqa- 

viləsində  Rusiya  ilə  İran  arasında  sülh  müqaviləsi  bağlan- 

dı.  16 maddədən ibarət olan sülh müqaviləsinə görə:

73

---

İran  tərəfi  əvvəllər  Rusiya  tərəfındən  işğal  olunm uş 

xanlıqlarla yanaşı İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının da R u - 

siyanm tərkibinə keçməsinə razdıq verdi.  Müqavilənin  15- 

ci  maddəsində  yazdanlar  Azərbaycan  xalqına  əbədi  b ə d - 

bəxtçilik gətirən bir sənəd idi. Müqavilənin müəllifləri  ş a ir 

Qriboyedov  və  general  Paskeviç  olan  15-ci  m addəsinə 

əsasən  erm ənilər  İrandan  və  digər  yerlərdən  Cənubi  Q af- 

qaz  ərazisinə  (xüsusən  qərbi  Azərbaycana  və  Q arabağa) 

köçürülməli idi.

Köçürmə  ilə  bağlı  xüsusi  komitə  də  təşkil  edildi.  Ə n  

çox erməni İrəvana,  Qarabağa və Naxçıvana köçürüldü.

(Bax.  Y.Mahmudlunun  redaktorluğu  ilə.  Tarix.  B akı- 

2007.  səh.313-314)

Şimali  Azərbaycantn  işğal  altında  olan  böigələrinə 

İran və Türkiyədən  ermənilərin köçürülmosi təsadüfı hadi- 

sə  deyildi.  I  Pyotrun  1724-cü  ildə  verdiyi  fərmanda erm ə- 

nilərin cənubi  Qafqazda məskunlaşdırdması  nəzərdə tutul- 

muşdur.

Əsasən  köçürmə  planı  Erməni  katalikosu  Nersesin 

hazırladığı  xüsusi  köçürmə  layihəsinin  həyata  keçirilmə- 

sində  Rusiyanm  İrandakı  səfıri  A.S.Qriboyedov  əsas  rol 

oynayırdı.  Bu iş üçün xüsusi olaraq yaradılan köçürmə ko- 

missiyalan erm ənilərin Azərbaycamn Naxçıvan,  Qarabağ, 

İrəvan və  s.  bölgələrinə köçürülməsini təşkil  edirdilər.  Kö- 

çürülmə  m əsələsi  ilə  əiaqədər  (Şəbban  ayı  1243)  1882-ci 

ildə İran qoşunlarımn  baş  komandanı  Şahzadə Abbas Mir- 

zə,  polkovnik  Lançova  aşağıdakı  məzmunda  2  məktub

74

göndərmişdir.  Hər  iki  məktubda  müqaviləyə  əsasən  ermə- 

nilərin  köçürülməsinə  aid  katalikos  Nersesin  hazırladığı 

planın reallaşması və gedişindən söhbət açdır və ermənilərin 

Qafqaza və  Şimali  Azərbaycana  getmək istəmədiklərini bil- 

dirdi.  Bu danışıqlara uyğun olaraq köçürmə komissiyası  din 

xadimlərindən,  keşişlərdən ibarət böyük bir dəstə İrana gön- 

dərilmiş  və  onlara  ermənilər  arasmda  izahat  işləri  aparmaq 

və  onların  tezliklə  köçüb  gəlmələri  tapşmlmışdır.  Hətta 

Katalikosun  göstərişi  ilə  köçürmənin  məcburi  olduğunu, 

getmək istəməyənlərin torpaqlarının, evlərinin əlindən alına- 

cağı  və  digər  cəazalara  düçar  ediləcəyi  ilə  hədələnirdilər. 

Bundan  əlavə  köçkünlər  üçün  hər  cür  şərait  yaraddması 

qeyd  edilirdi.  Köçürülən  ermənilər  üçün  xüsusi  imtiyazlar 

verilməsi  nəzərdə  tutulmuşdu.  Onlar  6  il  müddətinə  bütün 

vergi  və  mükəlləfıyətlərdən  azad  edilirdilər.  Köçürülən  er- 

mənilərə  İrandan  alınan  təzminat  hesabma  vəsait  verilirdi. 

Təkcə  1828-1829-cu  illərdə  Azərbaycana  İrandan  40-50 

min, Türkiyədən 90 minədək erməni köçürülmüşdür.

(Bax.  Y.Mahtnudlunun redaktorluğu  ilə.  Tarix.  Bakı-2007, 

səh.316)

1911-ci  ildə  rus  tədqiqatçısı  N.Şavrov  yazırdı  ki, 

cənubi  Q afqazda  yaşayan  lm ilyon  300  min  nəfər  ermə- 

ninin  1  m ilyondan çoxunu buraya ruslar köçürmüşdü.  Mü- 

haribədən  sonrakı  iki  il  ərzində  İran  və  Türkiyədən  köçü- 

rülmüş,  124  m indın  çox  erməniyə  Azərbaycanhlara  məx- 

sus torpaqların  bir hissəsı və 200 min  desyatindən  çox xə- 

zinə torpağı ayrdmışdı.

75

---

(Bax.  R.  Cəliloğlu,  Ə.Süleymanov  “Müxtəsər  Azər- 

baycan  tarixi”,  Bakı-2010,  səh.38-39)

Köçürmə  prosesi  nəticəsində  Şimali  Azərbaycanda 

(Naxçıvan,  İrəvan,  Qarabağ)  əhalinin  etnik  tərkibi  kəskin 

surətdə  dəyişməyə  başladı.  Təkcə  Naxçıvaıı  xanlığı  əra- 

zisinə 2551  erməni ailəsi köçürüldü.

1823-cü  ildə  çar  məmurları  tərəfindən tərtib  edilmiş, 

“Qarabağ  əyalətinin  təsviri”ndə  verilən  məlumata  görə 

Qarabağ xanlığmda 90 min əhali,  1  şəhər,  600 kənd ( onla- 

rın  150-si  erməni  kəndi  olub)  olmuşdur.  Şuşada  təxminən 

1948  Azərbaycanlı,  474  erməni  ailəsi  yaşayırmış.  Kənd- 

lərdə  rəqəmlər ümumən belə  imiş  12.902  və  4.331.(  Bax. 

“Qarabağnamələr”.  2-cikitab.  1991,  səh478)

Köçürmə  siyasəti  Qarabağm  dağlıq  hissəsində  milli 

tərkibin  dəyişməsinə  səbəb  oldu.  Belə  ki  XIX  əsrin  ikinci 

yarısmda  Şuşa  qalasında (Dağlıq  Qarabağın  bütün  ərazisi) 

ennənilərin  sayı yerli  əhalinin  artıq  58  faizini təşkil  edirdi. 

Türkmənçay müqaviləsinə  qədər  Şuşa şəhərinin  yerləşdiyi 

dağın  yuxarısı  təsərrüfat  üçün  istifadə  olunurdu.  Lakin 

XIX  əsrin  30-cu  illərindən başlayaraq  Şuşa  şəhərinin hün- 

dür yerində sürətlə erməni məhəllələri  salındı.

Beləliklə  ermənilərin kütləvi  şəkildə Azərbaycan tor- 

paqlannda  yerləşdirilməsi  gücləndikcə  yerli  əhalinin 

(Azərilərin)  sıxışdırılmasım daha da gücləndirirdi.

(Bax. “Qarabağnamələr ”  2-ci  kitab.  Bakı-1991,  səh. 

477-478)

76

Bütün  bunlar  müstəmləkəçilərə  qarşı  silahlı  ixtişaş- 

lara  gətirib  çıxartdı.  Belə  ki,  1826-cı  ildə  Gəncədə,  Qara- 

bağda,  1830-cu  ildə  Car-Balakəndə,  1831-ci  ildə  Tahş- 

Lənkəran  əyalətində,  1837-ci  ildə  Qubada,  1838-ci  ildə 

Şəkidə və  s.  yerlərdə  işğalçıhq əheyhinə üsyanlar baş ver- 

di,  lakin bu çıxışlar amansızhqla yatırıldı.

(Bax.  R.Cəliloğlu,  Ə.Süleymanov.  Göstərilən  kitab, 

səh.  39).  Lakin  bütün  bunlar Azərbaycan xalqmın Azadlıq 

və  müstəqillik  uğrunda  mübarizə  əzmini  heç  vaxt  qıra 

bilməmişdir.  Rusiya  İmperiyasımn  köməyi  ilə  ermənilər 

cənubi  Qafqaz  və  xüsusən  Azərbaycan  ərazisinə  köçən 

vaxtdan  nə  qədər  əcaib  olsa  da,  əsrlər  boyu  burada  yaşa- 

yan Azərbaycanhları  gəlmə,  özlərini  isə  köklü,  yerli  əhali 

hesab  etmişlər.  Bu məqsədlə də onlar bütün tarixi həqiqət- 

ləri  saxtalaşdırmışlar.  Nəticədə,  XIX əsrin  20-ci  illərindən 

başlayaraq,  “ Böyük dövlətçilik” xülyası ilə yaşayan ermə- 

nilər  Azərbaycanhları  əsrlər boyu  yaşadıqları  torpaqların- 

dan  sıxışdınb  çıxartmış  və  bu  zaman  onlar  Azərbaycanh- 

lara  qarşı  ən  yüksək  soyqırım  siyasəti  tətbiq  etmişlər.  Ru- 

siyanın  hakim  dairələri  bu  işdə  həmişə  onlara  köməklik 

göstərmişdir.  Nəticədə  Azərbaycamn  qərb  torpaqlarında 

yaradılan  «Ermənistan  Daşnaq  Respublikası»  həmişə 

Azərbaycana  qarşı  torpaq  iddiası  qaldırmış  və  Azərbayca- 

nın  hesabma  ərazilərini  genişləndirmişlər.  Göründüyü  ki- 

mi  “Daşnaq  və  onu  müdafiə  edən  digər  millətçi  sovinist 

təşkilatların  qəsdən  təşkil  etdikləri  erməni-müsəlman  mü- 

naqişələri  minlərlə  günahsız  Azərbaycan  türkünün  öldü-

77

---