Yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsi t a r I x I n d ə N
Yüklə 431,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiwat sivahısı
- «Ka4>Ka3Ka5i BOHHa».
- MÜNDƏRİCAT Giriş.............................................. ......................................7
- Çapa imzalanıb 06.04.2012-ci il Sayı 300. Həcmi 5,75 çap vərəqi. Formatı 60x84 /I6. Əla növ kağız.
rülməsinə və evsiz-eşiksiz qalmalarına səbəb olmuşdur. (Bax. R. C. İmanov. Qondarma Dağlıq Qarabağ Mııxtar Vilayətininyaranması tarixindsn. Bakı 2006. Səh.4-5) B öyük Sovet Ensiklopediyasında verilən bir mə- qalədə deyilir ki, - Daşnaqsütyun 1905-1907-ci illər rus inqilabmda çarizmə və erməni olmayan xalqlara, ilk növ- bədə isə müsəlmanlara qarşı mübarizə aparırdı” (Eojibuıa^ CoBercKaa ƏHnHKJione^ıra T.20,- 52) Bununla əlaqədər görkəmli tarixçi Mir Möhsün Nəv- vab “ 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” adlı əsərində belə yazırdı: “ Hansı vilayətdə ki, daşnaqsütyun partiyasımn üzvü olan İrəvan ermənilərdən bir neçə nəfər tapılırdı, mütləq orada bir ixtişaş baş verirdi. B u İrəvan er- məniləri çox xudpəsənd, kinli və cinayətkardırlar” (Mir M öhsün Nəvvab. 905-1906-cı illərdə erməni- müsəlman davası. Bakı 1993. Səh 20) Erməni quldur dəstələri Şuşa və Qarabağın bir çox müsəlman kəndlərini dağıdaraq, çoxlu
Azərbaycan türkünü qətlə yetirmişlər. Buna misal, erm ənilər 1905-ci ilin payızm da Qarabağın bir çox kəndlərinə, o cümlədən Qacar kəndinin üzərinə hücum etdilər. Onlar kəndə daxil olan kimi bir neçə evə, ot tayalarına, tövlələrə od vuraraq onu yandırdılar. Qacar kəndinin əhalisi erməni quldurları ilə axıra qədər vuruşsalar da kəndi xilas edə bilmədilər. N əhayət qonşu müsəlman kəndlərinin köməyi ilə işğalçılar kənddən qovuldular. Lakin ermənı quldurları yüzlərlə insanı qətlə yetirdilər. 78
Birinci Rus inqilabı (1905-1907) dövründə Qarabağa və onun mərkəzi Şuşa şəhərində general Qalaşcanovun və erməni daşnaqlarımn hiyləsi ilə baş verən kədərəli hadisə- lər Şuşa sakinləri, Azəri türkləri üçün faciəyə çevrildİ. Generalın ermənipərəst siyasətindən ruhlanan erməni millətçiləri fürsətdən istifadə edərək rusları müsəlmanlar əlehinə qaldırmaq məqsədi ilə 1906-cı ilin iyulunda bir neçə gün ə w əl ölmüş erməninin meyidini generala nişan verib “Budur bu saat sənin qonşuluğunda müsəlmanlar onu qətlə yetirmişlər” deməklə bir bəhanə axtaran generalı qəzəbləndirdilər o, araşdırmadan dərhal Şuşada müsəl- manlar yaşayan Köçərili məhəlləsini topa tutmağı əmr etdi. 12 iyulda bir tərəfdən Qazax dəstələri və piyada rus qoşunu, digər tərəfdən silahlı erməni könüllü dəstələri hü- cuma başladılar. Çoxlu adam öldürüldü. 5 gün ərzində ək- sər müsəlman evləri yandırıldı və bir çox evlər isə top atə- şi ilə dağıdıldı. (R.C.İmanov. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qəsd- Qondarma Dağlıq Qarabağ M uxtar Vilayəti. Bakı-2005. Səh.39) Qeyd edildiyi kimi, 1917-1920-ci illərdə də erməni- lər Azərbaycanm demək olar ki, bütün ərazilərində Azər- baycan türklərinə qarşı qırğınlar,talanlar, yanğınlar, terror və digər zorakılıq aktlarını çox qəddarhqla həyata keçir- mişlər. Bu hadisələr kütləvi şəkildə 1918-ci ilin martında 79
Bakı qırğını və talanları ilə başlayıb, soyqırımı zəncirvari şəkildə Azərbaycam n digər bölgələrində, xüsusən indiki ermənistan ərazisində görünməmiş qəddarlıqla davam etdi- rilmişdir. Bu soyqınm nəticəsində Bakıda, Zəngəzurda, Quba və Şamaxıda, Gəncə və Qarabağda və digər bölgələr- də təxminən 50 mindən çox insan ennəni vəhşiliyinin və onları dəstəkliyən işğalçdarın qurbanı oldular. Bu baxım- dan da Azərbaycan Respublikasınm prezidenti H.Əliyevin 1998-ci ilin 26 mart tarixli fərmanı ilə 31 mart 1918-ci il Azərbaycana qarşı soyqırımı günü elan edilmişdir. 1918-ci ildə yenicə yaranan Ermənistan Respublikası “Böyük Erm ənistan”yaratmaq xülyasına düşərək elə ilk gündən öz qonşularına qarşı torpaq iddiası ilə geniş hərbi əməliyyata başladı. AXC höküməti fəaliyyət göstərdiyi 23 ay ərzində özünün Ermənistanla sülh yaratmaq cəhdlərinə baxmayaraq, Ermənistan Respublikası ilə elan edilməmiş müharibə şəraitində olmuşdur. Ermənistan 1918-ci ilin de- kabrm da qədim Azərbaycan torpağı olan İrəvanı ələ keçir- məyə çalışır, Borçalı uğrunda Gürcüstana qarşı müharibə elan edir və nahayət keçmiş İrəvan və Eçmiəzin qəza- larmın ərazisində yarandı, Ermənistan Respublikası demək olar ki, Cənubi Qafqazm çox hissəsini tarixi erməni tor- pağı elan etmiş və həmin torpaqları ələ keçirməyə ça- lışırdı. 1918-ci ilin yayında Andranik 8 min nəfərlik hərbi qüvvə ilə Zəngəzura soxuldu. Daşnaqlar Zəngəzurda 115, Cavanşir - Cəbrayd, Şuşa qəzalarında 21, İrəvan quberni- yasında 60-dan çox Azərbaycan kəndini dağıtddar. (Azər-
80 Zəngəzurda və Qarabağda quldurluq hərəkətinin qar- şısını almaq üçün 1919-cu ilin yanvarında Qarabağ ge- neral-qubematorluğu yaradddı. Xosrov paşa Sultanov Qa- rabağ general-qubematoru təyin edildi. Nəticədə Şuşam, Qarabağı tutmağa çalışan Andranikin quldur dəstəsi dar- madağın edildi. Xosrov bəy Sultanov erməni milli şura üzvlərinin Azərbaycam tərk etməsinə nail oldu. Lakin Sovet Rusiya- sının təzyiqi ilə məcburiyyət qarşısında qalan AXC höküməti, Qafqazda sülh yaratmaq qonşu ermənistanla münasibətləri yaxşdaşdırmaq məqsədi ilə 1918-ci ildə İrə- vanı Ermənistan Respublikasına paytaxt kimi verilməsinə razdıq versə də “B öyük və birləşmiş Ermənistan” yarat- maq iddiasından əl çəkmirdilər. Onlar “ birləşmiş Ermə- nistam” Qars, İrəvan, Zəngəzur, Naxçıvan və Qarabağm ələ keçirilməsində və bu torpaqların ermənistana verilmə- sində görürdülər. Beləliklə onlar Qafqaz bölgəsində yaranmış hərbi-si- yasi vəziyyətdən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökü- mətinin daxilində yaranmış hökümət böhranmdan istifadə edən Sovet Rusiyası 1920-cı ildə ermənilərin vasitəsi ilə Zəngəzurda, Qarabağda və Azərbaycanm m üxtəlif bölgə- lərində AXC respublikasına qarşı qiyamlar təşkil etdilər və təxribatı daha da gücləndirdilər. 81
6. SOVET REJİMİNİN QURULMASI. AZƏRBAYCANDA QONDARMA DQMV-nin YARANMASIVƏ ONUN NƏTİCƏLƏRİ Müstəqil Azərbaycan dövbtini devirmək, zəngin Azərbaycan ərazisinə sahib olmaq məqsədi ilə hiləyə əl atan Sovet Rusiyası rəhbərliyinin göstərişi ilə general Livandovskinin başçılıq etdiyi XI qırmızı ordu hissələri Azərbaycanın sərhəddini keçdi və Bakıya daxil olmaqla Milli hökümətin varlığına son qoydu. 1920-ci il aprel ayının 28-də “Bolşeviklərin” Müs- təqil Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası yarandı. Azərbaycan Xalq Komissarları Soveti təşkil edildi. Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfındən işğal edildik- dən sonra fəallaşan erməni millətçiləri lürsətdən istifadə edərək Moskvamn təzyiqi və köməyi ilə 1920-ci ilin de- kabrmda çoxdan göz tikdikləri əzəli Azərbaycan torpağı olan Zəngəzuru, Göyçə mahalını və digər bir sıra Azər- baycan ərazilərini Daşnaq ermənistan respublikasınm ixti- yarına verdi. Türk və Azərbaycan torpaqları hesabına “Böyük er- mənistan dövləti” yaratmaq xülyası ilə yaşayan erməni fa- şistləri sovet respublikasınm dəstəyi ilə Azərbaycanın bir sıra ərazilərini ələ keçirdiklərindən ruhlanaraq yaşadıqları yuxarı Qarabağm guya “Qədiın erməni torpağı olduğu üçün Ermənistana verilməsini iddia etdilər. Bu baxımdan da, Dağlıq Qarabağa sahib olmaq uğrunda Ermənistan ye- 82 ni mübarizəyə başladı. Bu iddianı onlar 1920-cı il dekabr ayınml-də Qarabağa aid bəyannamə qəbul edilən iclasda Orconikidzenin nitqi ilə əsaslandırılmışdır. Nitqində Or- conikidze səhv olaraq Dağlıq Qarabağın Ermənistanm ayrılmaz hissəsi olduğu söylənilmişdir. B u səhv onun Le- ninə və Stalinə göndərdiyi teleqramda da təkrar olun- muşdur.
1921-ci il iyun ayının 3-də keçirilən Qafqaz bürosu- nun bu qeyri-ciddi səhv qərarına əsaslanan Ermənistan hökümətinin bəyanətində Dağlıq Qarabağm Ermənistana mənsub olmasım söyləm ək uşaq oyununu xatırladırdı. Məlumdur ki, bu səhv bəyanata qarşı öz qəti etirazım bildirən Azərbyacan hökümətinin başçısı Nərman Nərima- novun xahişi və tələbi ilə 1921-ci il iyulun 4-də Qafqaz bürosunun Stalinin iştraki ilə keçirilən iclasmda “Qa- rabağ” məsələsi m üzakirə edildi və Qarabağm Azərbayca- nın tərkibində saxlam aq haqqında Qərar qəbul olundu. (Bax. T. Köçərili. Qarabağ yalanı və həqiqətləri. Bakı, 1998. Səh. 170-171) Azərbaycanın Qərb torpaqlarında yaradılan Ermənis- tan Respublikasım həm işə dəstəkləyən Sovet dövləti Azər- baycan ərazisində 1923-cü ildə Xan kəndi (Stepanakert) mərkəz olmaqla qondarma Dağlıq Qarabağ Muxtar Vi- layəti yaradıldı. Bu da ən böyük səhv idi. Buraxılan bu səhv 1980-1990-cı illərdə olduqca kədərli olan öz acı nə- ticələrini verdi. Belə ki, elə ilk illərdən başlayaraq tədricən Ermənistandan Azərbaycana əhalinin sıxışdırılıb çıxa- 83
rılm asına başlamldı. Halbu ki, Azərbaycan höküməti hə- mişə D ağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin hərtərəfli inki- şafı üçün bütün şəraiti yaratmışdır. Nəticədə DQMV əha- lisinin həyat tərzinin orta səviyyəsi bütün keçmiş SSRİ əhalisinin orta həyat tərzi səviyyəsindən yüksək idi. ( Bax.
Bütün bunlara baxmayaraq, Erməni millətçiləri “Türksüz Ermənistan Respublikası yaratmaq siyasətinin növbəti mərhələsinə başlanıldı. Erməni daşnaqlarınm ar- dıcıl himayəçisi olan M oskva ağalarınm köməyi ilə 1947- ci ilin dekabrında imza atdıqları 4083 saylı qərara əsasən 1948-1953-cü illərdə 150 mindən çox Azərbaycan türk- lərinin Ermənistandan Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə reallaşdırıldı. Qarabağı “ermənilərdən təmizləmək planları olduqlarım” bəhanə edən erməni millətçiləri, o cümlədən daşnaqlar Asala, Kurunq, Qarabağ və s. separatizmin, iş- ğalçılığın yeni mərhələsini açıq-aşkar həyata keçirməyə başladılar. SSRİ-nin dəstəyi ilə Azərbaycanda Qondarma “Dağlıq Qarabağ” problemi yenidən qızışdırıldı. M üxtəlif yollarla Qarabağın Azərbaycanm tabeçiliyindən çıxarıl- masınm təməli qoyuldu. Qarabağ əhalisi erməni işğalçıları və onların havadarlıqlarımn yeni qurbanlarına çevrildilər. Beləliklə XX əsrin Qarabağ faciəsi başladı. 1988-ci ildən başlayaraq Xankəndində DQMV-nin Ermənistanıa veril- məsi haqqında açıq şəkildə imza toplamağa başlandı. Fev- ralda həmin tələblə şəhərdə və digər bölgələrdə mitinqlər keçirildi. Qarətçilik davam edirdi. Onlar 1988-ci ilin sen- 84 tyabrmda 60-dan çox Azərbaycanhnm evini yandırdılar. 44-dən çox Azərbaycan türkünün evlərini isə dağıtdılar. Hətta Azərbaycan rəhbərliyinin qətiyyətsizliyindən isti- fadə edən ermənilər 1988-ci ilin fevralmda Vilayət xalq Deputatları Sovetinin sesiyaslnda DQMV-nin Azərbay- canın tərkibindən çıxaraq Ermənistanla birləşməsini elan edən qərar da qəbul etdilər. 1989-cu ildə Ermənistan Ali Sovetində müvafıq surətdə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirirlməsi haqqında qərar verildi. Dünyanm İri Döv- lətlərinin loyal münasibəti Dağlıq Qarabağ probleminin vaxtmda həll etməyə imkan vermədi. Belə bir vəziyyət er- məniləri daha da şimikdirirdi. Rusiyanm köməyi ilə Er- mənistan və Dağlıq Qarabağ erməniləri Azərbaycana qarşı açıq miiharibəyə başladılar. Lazımı silah və sursatla təchiz olunmayan, döyüş təcrübəsi az olan özünümüdafıə q ü w ə- lərimiz erməni və rus hərbiçilərinin hücumlarının qarşısmı ala bilmədilər. 1992-ci ildə errnəni quldurları öz havadarlıqlarmın köməyi ilə Aazərbaycanm bir sıra yaşayış məntəqələrini ələ keçirməyə başladılar. Öncə Xankəndinə ən yaxm olan Kərkicahan, M alıbəyli, Quşçular, Qaradağlı, Kropatkin və s. kəndlər işğal edildi. Kəndlər dağıdıldı və yandırıldı, insanlar öldürüldü, təkcə Qaradağlı kəndində 150-yə yaxın kənd sakini və döyüşçü həlak oldu. Fevrahn 25-də axşam rusların 366-cı mexanikləşdi- rilmiş atıcı alayı və ermənilər Xocalı şəhərinə hücum etdi, təxminən 1000-ə yaxın dinc sakini vəhşicəsinə öldürdülər, 85
487 nəfər yaralandı, 1725 nəfəri əsir götürdülər. Beləliklə əsrin ən böyük faciələrindən biri olan Xocalının müdafıəsi zamanı göstərdikləri qəhrəmanlığa görə Ə lif Hacıyevə, Tofıq Hüsevnova Azərbaycanın milli qəhrəmanları adı verildi.
Rusiyanm 366-cı alayınm texnika və əskərlərinin kö- məyi ilə, 6000 nəfər erməni və rus əskərləri 72 tankla hücum edib, mayın 8-də Şuşa şəhərini ələ keçirdi. Döyüş zamanı 155 m əfər şəhid oldu, 167 nəfər yaralandı, 20 nə- fər itkin düşdü. Bununla da Yuxarı Qarabağın ermənilər tərəfm dən işğalı başa çatdı.
Beləliklə az müddətdə Vilayətdə yaşayan 50 mindən artıq Azərbaycanlı öz dədə-baba yurdlarından zorla qo- vuldular. Faktlar göstərir ki, Şuşanın, Laçının asanlıqla iş- ğahnda xalq arasında vətənpərvərlik və təşkilatçdıq işlə- rinin z əif olması və keçmiş rəhbərliyin biganəliyi öz tə- sirini göstərmişdir. Ermənilərin və onları dəstəkləyən qır- mızı Sovet İmperiyasımn işğaldıq planına uyğun olaraq 1923-cü ildə səhvən yaraddan "Qondarma Dağlıq Qarabağ Vilayəti” sonralar öz acı nəticələrini göstərdi. Belə ki, “Qondarma Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” kimi adlanan bu müharibədə təqribən 30 minə qədər azərbaycanh həlak oldu. 1 milyona yaxın insan öz doğma yurdlarından qo- 86 vularaq qaçqm və köçkünə çevrildi. 50 min nəfərdən çox yaralanmış, 4 minə qədər əsir düşmüş və girov götürül- müş, 13 şəhər, 876 kənd, 113 min yaşayış evi darmadağın ohnuşdur. Bu soyqırım nəticəsində 2200-ə qədər adam şikəst olmuş, 3548 nəfər isə tənha qalmışdır. (R.C.İmanov Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə Qəsd- Qondarma Dağlıq Qarabağ M uxtar vilayəti. Bakı 2005. səh.230) Fikrimizcə bu olduqca çətin problemin həlli üçün Türklərin və Azərbaycanhların erməni işağlaçdarına qarşı birgə mübarizəsi olduqca vacibdir. Müstəqil Azərbacan Respubllikasmın və onun sakinlərinin ən mühüm vəzifəsi Dağlıq Qarabağ probleminin həll edilməsinə, ev-eşiklər- dən didərgin düşmüş bir milyondan çox həmvətənlimizin doğma yurduna dönməsinə nail olmaqdan ibarətdir. Xalqımız və dövlətimiz məsələnin dinc yolla həll edilməsi Uçün gücə-gündüz mübarizə aparmadadır. Bununla bağlı ölkə prezidenti İ. Əliyev xarici ölkələrin diplomatik nüma- yəndələrinin başçdarı ilə görüşü zamanı demişdir: Biz bu məsələni danışıqlar yolu ilə həll etmək istyəyirik. Ümid edirəm ki, bu damşıqlar yolu bizə uğur gətirəcək. Amm a, mən eyni zamanda, dəfələrlə bildinnişəm ki, Azərbaycan heç vaxt öz torpaqlarının itirilməsi ilə barışmayacaqdır. Əgər danışıqlar yolu bir səmərə verəməsə, Azərbaycan bü- tün başqa, o cümlədən hərbi yoldan istifadə edib öz tor- paqlarını azad edəcəkdir. (Respublika qəzeti, 28 iyul.2004) 87
Ədəbiwat sivahısı 1. M irzə Camal. «Qarabağ tarixi» Qarabağnamə., 1989. 2. M .Mehdi Xəzani. Kitabi tarixi Qarabağ. Qarabağna- m ələr II cildB .1991. 3. N.Axundov. Qarabağnam ələr I-II kitab Bakı-1989. 4. A.A.Bakıxanov. «Gülüstəni İrəm» Bakı-2000. 5. Jan Kebr. «Xəca Şah» 1-2 kitab. 1994. 6. Z.Bünyadovun redaktəsi ilə Azərbaycan tarixi, Bakı- 2005. 7. T.Köçərli. «Qarabağ» Bakı-2002. 8. M ir Möhsün Nəvvab. 1905-1906-ci illərdə erməni- müsalman davası. Bakı-1992. 9. T.M ustafazadə. «Qarabağ xanhğı» Bakı-2010 10.Z.Sultanov. Qarabağ gündəliyi. Bakı-1991. 11. Azərbaycan tarixi. 4-7-ci cild. Bakı-2000-2004. 12. M.Qasımov. Azərbaycan Beynəlxalq m ünasibətlər sistemində. B akı-1991-1995. 13.B.A.Potto.
3-cü cild. 14. Y.Mahmudlu. Tarix. Bakı-2010. 15.R.C. İmanov. Qondarma Dağlıq Qarabağ M uxtar Vila- yətinin yaranması tarixindən. Bakı-2006. 16.R.Cəliloğlu. «Ömrün Qarabağ səhvələri». Bakı-2009. 88 17.R.C.İmanov. Azərbaycanm ərazi bütövlüyünə qəsd - Qondarma Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti. Bakı- 2005.
18. Böyük Sovet Ensiklopediyası. Cild 20. 19.R.Cəliloğlu, Ə.Süleymanov. M uxtəsər Azərbaycan tarixi. Bakı-2010. 20. Azərbaycanm Milli Ensiklopediyası, Bakı-2007. 21. A.Paşayev «Köçürülmə». Bakı-1995. 22.İ.Məmmədov, Ç.Məmmədov «Azərbaycan tarixi». Bakı-2009. 89
MÜNDƏRİCAT Giriş.............................................. ......................................7 1. Q arabağ yadelli işğalçıların diqqət m ərkəzində.................................................................................9
A ğa M əhəm m əd şah Qacarm Qarabağa ikinci yürüşü və onun nəticələri...........................................22
Q arabağın tacı Şuşanı işğal edən şah Qacarın həyatım n son gecəsi......................................... 35
və Şuşanın yenidən işğalı..................... ..........................48 5. Türkm ənçay müqaviləsi. Ermənilərin Qarabağa zorla köçürülm əsi................................................ 70 6. Sovet rejim inin qurulması. Azərbaycanda Q ondarm a D Q M V-nin yaranması və onun nəticələri.......82 Odəbiyyat siyahısı........................................................... 88 90
Mətbəə müdiri: Əvəz İdrısoğlu Dizayner: Vəfa Nağıyeva Texniki redaktorlar: Dilbər Qələndərli Operator: Şahin Abbasov Çapa imzalanıb 06.04.2012-ci il Sayı 300. Həcmi 5,75 çap vərəqi. Formatı 60x84 '/I6. Əla növ kağız. AzTU-nun mətbədsi. H.Cavidpr.25. Tel: (+012) 539-14-52 E.mail: aztumetbee(a)vahoo.com Yüklə 431,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|