m əd şah Qacardan məlumat aldığına görə, orada dörd ağır
top əldə etmişdi. Həmid Ağa Məhəmməd şah Qacarın ıca-
zəsi və çilingərlərin köməyi ilə iki gülləni bir-birinə sim lə
bağlayaraq topa qoyur, Bunun da nəticəsində topun ağzın-
dan bir vox, iki güllə çıxır. Həmid Qacara deyir ki, iki gül-
lə qoyduqda daha çox barıt tələb olunacaq ki, bu da bir ne-
çə güllədən sonra topun lüləsinin çatlamasına səbəb ola-
caq. Belə ki, topun hər birinin gülləsi təqribən 18 kilodur
(36 pavənd - 1 navənd = 500 qr.). lakin balaca topların
gülləsi 12 pavənddir (6 kq.). Elə buna görə də onları bir-
birinə bağlam aq olar. 6 ədəd 12 pavəndlik toplarm çatıl-
ması nəticəsində bir neçə topçu həlak oldu.
Topun ağzından çıxan güllələr fırfıra kimı fırlamr və
qala divarma dəydikdə müəyyən qədər uçura bilirdi. N ə
Qacar, nə də ki, Həmidin topla atəş açmaq elmindən qəti
xəbərləri yox idi. Ona görə ki, fransızlar tərəfindən İran
hərbi silahlarma ancaq Fətəli şah dövründə tətbiq edil-
mişdi.
Həmid və Qacar qərara gəlirlər ki, hər yarım saatdan
bir qala divarmı topa tutsunlar və deşik açılarsa, oradan
içəri keçsinlər. Qala divarı tədricən yuxarıdan aşağı uç-
mağa başlayırdı.
İbrahimxəlil xan yaxşı başa düşürdü ki, Qacarın top-
lar vasitəsi ilə divarı uçurub şəhərə daxil olmaq fıkri var.
Ona görə qərara gəlir ki, topları sıradan çıxarsın. Göz-
lənilmədən 1797-ci il iyunun 20-də Şuşa qalasmdan çıxır.
İbrahim Xəlil xanın göstərişi ilə həmin gün qalanın qa-
26
pıları açılır. Özü bir dəstə qoşun başmda darvazalarm bi-
rindən çıxır. Digər qoşun hissəsi isə başqa darvazadan çı-
xır. Bu qaydada hər üç darvazadan çıxan qoşun maneələri
aradan götürərək özlərini toplara çatdırmalı və götürdük-
ləri avadanlıqlarla topları sıradan çıxarmah idi. Topları
sıradan çıxarmaq üçün bir sıra üsullar var idi. Bantla dol-
durduqları kisə və güdələri toplarm altma qoyub part-
ladırdılar. Beləliklə, top lüləsi öz gövdəsindən aynlırdı ki,
bu da onun bir müddət sıradan çıxmasma səbəb olurdu.
Darvaza açılanda, Qacarın qoşunu Şuşa qoşununun qar-
şısını almaq istəsə də, ildınm sürəti ilə hərəkət edən şuşa-
lılar fasiləsiz atəşlə düşmənə möhkəm zərbə vurur, İbra-
himxəlil xan isə digər dəstə ilə bərabər toplara hücum
edirlər.
Şuşa hakimi bilirdi ki, Qacann topları bir yerdə top-
laşıb, bunlardan başqa isə heç bir topu yoxdur. Onun məq-
sədi topları sıradan çıxartdıqdan sonra şəhərə qayıtmaq
idi. Buna görə də hər darvazadan çıxan q ü w ə, topları sıra-
dan çıxardıqdan sonra şəhərə qayıtmalı idi. Onlar bir sütun
təşkil etməli idilər ki, şəhərlə əlaqə pozulmasın. Bunu başa
düşən Qacar, onların şəhərə daxil olmasımn qarşısını al-
maq üçün 2 min əsgər göndərir. Toplara hücum edənlərin
məqsədi aydın olduğundan, Həmid dərhal kiçik toplardan
İbrahimxəlil xanm qoşununu atəşə tutur. Az bir qoşun
hissəsi ilə böyük bir qoşunla vuruşan Şuşa hakimi ağıla
gəlməyən cəsarətlə Qacarm dəstələrini yara-yara, özünü
toplara çatdırır və onları sıradan çıxarmağa nail olur. Top-
27
larm atlarını ələ keçirən Şuşa hakiminin dəstəsi, z əw ar
olub meydandan çıxmaq istədikdə yolu bağlı görür.
Qabaqcadan bunu hiss edən Şuşa hakimi bildirmişdi ki,
əgər qalan iki dəstə ilə əlaqə saxlamaq çətin olarsa, onlar
başqa yolla qayıdacaqlar. Ona görə də Şuşa hakimi şimal
yolu ilə qayıtmalı olur. Şuşa hakiminin bu cəsarəti, hərbi
manevri hərb sahəsində ən nadir hadisələrdəndir. Oradan
qayıdanda adam lann sayı o qədər az idi ki, yenidən Qa-
cara hücum etmək və yaxud şəhərə qayıtmaq, qalanları
ölümə verməkdən başqa bir şey deyildi.
Şuşada müşavirə məclisi
Şuşada qalanlar əmin olduqda ki, İbrahimxəlil xan şi-
mal yolu ilə gedib, çox pis oldular. Bu xəbəri də xacə
Qacar Şuşa əhlinə bildirdi. İbrahimxəlil xan qohumlarım
da özü ilə aparmışdı. Qohumlardan kimsənin orada olma-
ması düşünməyə əsas verirdi ki, İbrahimxəlil xan şəhəri
birdəfəlik tərk edib. Bəziləri buna inanmayaraq, İbrahim-
xəlil xanın topları sıradan çıxardığını və topların bir də
şəhəri atəşə tutmadığmı qeyd edirlər və deyirlər ki, o,
qayıdacaq. Görünür bu bir müharibə taktikası idi. Onlar
fıkırləşirdilər ki, o, qoşun yığıb gələcək. Qacar da bundan
ehtiyat edərək az bir vaxtda Şuşam ələ keçirməyə çalışırdı.
Qacar əhaliyə xəbər verir ki, əgər təslim olsalar onlann
canı, malı və namusuna toxunan olmayacaq. M üqavimət
28
göstərsələr kişilər öldürüləcək, m allan müsadirə olunacaq,
namusları əsgərlərə tapşırılacaq.
Bu m əqsədlə də ruhani Hacı Babəkin evində bir top-
lantı keçirdilər. Burada sərdarlardan biri İsmayıl Şamaxı
şəhərindən gedən əsgərlərdən heç birinin qayıtmadığını
qeyd etdi və dedi ki, bizim vəziyyətimiz çox da üm idsiz
deyil. Dostlarımızın bir qismini itirsək də, düşmənin top-
larını susdura bildik. Mən iki səbəbə görə təslim olmağın
əleyhinəyəm. Birincisi ona görə ki, əgər təslim olsaq, öm-
rümüzün sonuna kimi İbrahimxəlil xamn yanında başımız
aşağı olacaq, deyəcək ki, iki-üç ay azuqəniz olduğu halda
davam gətirmədiniz ki, mən qoşun toplayıb köməyə
gəlim. İkincisi nə kişi, nə də arvad olan Qacar kimi ada-
mın sözünə inam yoxdur. Kişiyə də inanmaq olar, qadma
da. Amma bir xacəyə inanmaq çətindir.
Biz onun qoşunlarından bir qismini öldürmüşük, top-
larını sıradan çıxarmışıq. Birinci hücumunda da şəhərə
daxil ola bilmədi, o, bizə rəhm edərmi?
Sərdar İsmayıl Şamaxmın sözləri əhaliyə xoş təsir
bağışladı. O, sözünü bitirdikdən sonra, ev sahibi müctəhid
Hacı Babək sözə başladı: “Mən Qacarı heç vaxt gör-
məmişəm. Lakin o bir şahdır. Şah heç vaxt öz dediyinin
əksinə çıxmaz. Mən hərbçi olmasam da bilirəm ki, o, indi
toplarmdan istifadə etməsə də, onları təmir etdikdən sonra
yenidən top atəşlərinə başlayacaq. Nərdivanlardan istifadə
edəcək. Bizim də o qədər adamımız yoxdur ki, qarşısını
alsın. Bu yolla da onlar şəhərə daxil ola biləcəklər. İsmayıl
29