Yalanci şAİRİn göZÜyle yalana bakiş: klasik edebiyatimizda yalan saadet karaköSE

134

* TAED

 51 

 

 

 

 

 

 

 

 

Saadet KARAKÖSE 

 

 

halde  konuşmalarıyla  halkı  yönlendirebilen  kâl  ehli  kimselerdir.  Çıkarlarını  korumak  için 

riyakârlık yapabildikleri, yalan söyleyebildikleri için şeytana da benzetilirler.  

Gele gerçeklerün eri yol içün ey vâ‟iz 

Yakdun a halkı zebânunla yalanı gider (Hayretî, s. 264, G. 401). 

(Ey vaiz, dilinle halkı yaktın; gerçek erlerin yolu için gel de yalanı bırak.) 

O şâh-bâza tuzakdur bu halka-i tevhîd 

Nedür bu hod-menişânda olan yalan tolan (Tokatlı Kânî 257, G. 139). 

(Bu tevhit halkası o şahbaza tuzaktır. Bu bencilliklerdeki yalan dolan nedir?) 

Kim ki bizâr olmadı „ışkında şol ma‟şûkınun 

O yalancı müdde‟înün bahtı bizâr olmasun (Nesimî, s. 233, G.328). 

(Kim  şu  sevilenin  aşkıyla  küskün  olmadıysa  o  yalancı  müdde‟înin  bahtı  küskün 

olmasın.)  

Vâ'iz-ı şehri işitdüm ki yalan söyler imiş 

Pîr-i meyhâneye sordum didi söyler gerçek (Mesihî, s. 121, G. 138). 

(Şehrin vaizinin yalan söylediğini işittim; dergâhın şeyhine sordum; doğru söylediğini 

söyledi.)  

Yalan ve gerçek tezadı üzerine kurulmuş bu beyitte, vaiz davalı, onun yalan söylediğini 

iddia eden kişi davacı, şeyh hâkim, şair ise savcı konumundadır. Şeyhin “doğru söyler” hükmü, 

vaizin yalan söylediğini iddia eden şairin sözünü desteklemektedir.  

Ey perî-yüzlüm direm varma rakîbe kıl hazer 

Fitnesine aldanup virme göñül mekkâr imiş (Figânî, s. 28, G. 39). 

(Ey  peri  yüzlüm!  Ben  sana  “rakibin  yanına  gitmekten  sakın”  diyorum.  O  çok 

hilekârmış. Onun fitnesine aldanıp da gönül verme!)  

Dediler kâmetine Sidre kemâl ehli velî 

Halk anı sandı ki yalan dediler gerçek imiş (Nesimî, s. 150, G. 201). 

(Olgun  kimseler  senin  boyuna  “sidre”  dediler,  ama  halk  o  sözü  yalan  sandı.  Sonuçta 

“doğru olduğunu” anladılar ve onayladılar.)  

Burada halk tarafından yanlış anlaşılan bir durum düzeltilmektedir.  

---

Yalancı Şairin Gözüyle Yalana Bakış   

 

 

              

 

          

TAED 

51* 135 

 

 

3.

 

Büyücü ve falcılar: 

a.

 

Sevgilinin büyücü addedilen uzuvları: 

Sevgilinin  gönül  çelen  ve  vadini  yerine  getirmeyen  uzuvları  da  büyücü  sınıfına  girer. 

Bunların  başında  göz  ve  bakış  gelir.  Zülüf,  ben  ve  ayvatüyleri  de  misk  kokuları  sayesinde 

büyüleyici etkiye sahiptir.  

Senün gözüñ hayâlinden bedî„ ü sihr ü âlinden  

Me„ânî vü beyân ehli harâb u mest ü şeydâdur/Behramoğlu (Mecmuatü‟n-nezair, s. 56). 

(Senin gözünün hayalinden, güzelliğinden, sihir ve hilesinden mana ve söz üstadı olan 

şairler harap, sarhoş ve çılgın olmuştur.) 

İnanman kâküli sihrine zinhar 

Ki anun bir başı var bin dili var (Yahya. s. 15 mes. 2). 

(Sevgilinin bir başı ve bin dili olan kâkülünün sihrine sakın inanmayın.)  

Eskiden  toprağa  gömülü  hazineyi  korumak  için,  yaklaşana  ejderha  görünen  tılsım 

yaparlarmış. Kâkül bin dili olan ejderhaya, yüz de kapalı istiare yoluyla hazineye benzetilmiştir. 

Şair aynı zamanda seç telleriyle büyü yapma geleneğine gönderme yapmaktadır.  

b.

 

Hokka-bâzlar: 

Ne sihr iderdi „aceb âl ile her âteş-bâz 

Karanulukda „ayân eyledi gülistanı (Yahya, s. 34, K. 9). 

(Her  ateşle  oynayan  hokkabaz,  karanlıkta  gül  bahçesi  gösterirken  acaba  hile  ile  nasıl 

büyü yapardı?)  

Burada çizilen tablo, ağzından ateş çıkaran bir sirk görevlisinin karanlık gecede yaptığı 

gösteridir. Şair bu manzarayı sihirle izah etmektedir. 

c.

 

Falcılar: 

Klâsik  edebiyatta  fâl,  bugünkü  anladığımız  şekliyle  birtakım  kimselerin  gelecek 

hakkında yalan vaatlerde bulunması değil; niyet edilen bir işin hayra yorulması, olumlu sonuç 

vermesi  anlamında,  kutlu  fâl,  ferruh-fâl  gibi  terkiplerle  müspet  anlamda  kullanılmıştır. 

Kelimenin üstlendiği anlam pozitif düşünmek ve umudu yitirmemektir. Kutadgu Bilig‟de bile;  

 

---

136

* TAED

 51 

 

 

 

 

 

 

 

 

Saadet KARAKÖSE 

 

 

Yana koptı yundı tonandı tükel 

Namâz kıldı özke yorup edgü fâl (s. 496) şeklinde işlenmiştir.  

(Tekrar koştu, yıkandı, tamamen donandı, kendi kendine iyiye yorup namaz kıldı.) 

4.

 

Şairler: 

Şiirle ilgili benzetme ve şairle ilgili övgülere şair elinden çıkmış bütün eserlerde tesadüf 

ederiz.  Tezkireci  Latîfî  şairleri;  “onlara  korku  yoktur  ve  onlar  üzülmeyeceklerdir”  (Bakara-

2/112)  zümresinden  addetmektedir.  “Şairlerin  kalp  hazinelerinin  kinden  uzak  gönüllerine 

“şairlerin  kalpleri  Allah‟ın  hazineleridir”  sözü  gereği  ilâhî  ilham  esintileri  ve  sübhânî  feyz 

havaları  eser.  Böylece  içlerindeki  denizlerden  düşünce  kabarcıkları  ile  kenara  çıkan  irfan 

cevherleri  ile  marifet  ve  manâ  incileri,  ilâhi  sır  ve  sonsuz  varidat  hazinelerinde  toplanır.  O 

parlak ve güzel incileri gayb sarayında ve varlığından şüphe edilmeyen büyük perdede bulunan 

söz gelinlerine, el değmemiş nükte kızlarına söz süsleri olarak giydirmiş, onları çok beğenilen 

tezyinatlarla  bezeyip  bütün  insanların  kalplerini  kendilerine  çekmeyi  başarmışlar  ve  onları 

kendilerine  bağlamışlardır.”  (İsen,  1990,  s.  3-4.)  Fuzûlî  de  şairi  nazm  ülkesinin  hâkimi,  söz 

ikliminin reisi olarak tanımlar. Ona göre şiir, Hz. İsa‟nın beşikte konuşması gibi bir mucizedir. 

(Doğan, 2002, s. 41) Yine şairler yeri geldiğinde, sanatları hayal ürünü olduğu için şiirle ilgili 

âyet ve hadislere telmih yapmak suretiyle yalancı olduklarını samimi bir dille beyan etmekten 

geri  kalmazlar.  Şairin  yalancılığını  peşin  olarak  kabul  etmesi,  gerçekçi  bir  tutum  olmasının 

yanında şahsı ve sanatı adına büyük bir erdemdir.  

Ger dirse Fuzûlî ki güzellerde vefâ var 

Aldanma ki şâ„ir sözü elbette yalandur (Fuzulî, Leyla vü Mecnun, s. 139). 

(Eğer Fuzulî “güzellerde vefa var”, derse sakın inanma. Şair sözü elbette yalandır.) Bu 

beyitte nâkıs iktibas var. Şair görüşünü Yâsîn Suresi‟ndeki “Biz Muhammed‟e şiir öğretmedik. 

Ona yakışmaz da.” (Yâsîn-36/69) me‟âlindeki âyete dayandırıyor. 

Ben şâ'irim o kâmet-i mevzunu doğrusu  

Sevmem desem de belki yalan söylerim sana (Nedim s. 201, G. 4). 

(Ben  şairim.  Doğrusu  “o  mevzun  boylu  sevgiliyi  sevmem”  desem  de  belki  yalan 

söylemiş olurum.)  

Ahvâl-i perîşânımı söylersem o şâha  

Dir ki şu„arâ sözleri billâh yalandır (Leyla Hanım, s. 49, T. 6-32). 

---