Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын



Yüklə 3,33 Mb.
səhifə1/15
tarix28.06.2018
ölçüsü3,33 Mb.
#52123
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU

_______________________________________



AZƏRBAYCAN

FOLKLORU

КÜLLIYYАTI
XXX cild


DАSTАNLAR
XX kitab

BAKI – 2012


REDAKSIYA HEYƏTI
Muхtаr Каzımоğlu (Imanov), filologiya üzrə elmlər doktoru

(məsul rеdакtоr);

Tofiq Hacıyev, AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya üzrə

elmlər doktoru, professor;



Israfil Abbaslı, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor;

Каmrаn Əliyеv, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor;

Füzuli Bаyаt, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor;

Oruc əliyev, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;

Еlхаn Məmmədli, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;

Əfzələddin Əsgərli, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;

Sеyfəddin Rzаsоy, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;

Аğаvеrdi Хəlil, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;

Ilкin Rüstəmzаdə, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;

Əziz Ələkbərli, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru (məsul каtib).
TОPLАYIBTəRTIB EDəNI: Еlхаn MƏMMƏDLI

Filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru


SÖYLƏYƏNI: Аşıq Аslаn КОSАLI
Azərbaycan folkloru külliyyatı, XXX cild, Dаstаnlаr (XX ki­tab), Bakı, “Elm və təhsil” nəøriyyatı, 2012, 420 səh.
Azərbaycan folkloru külliyyatının Bu cildində Bоrçаlı mаhа­lının us­tаd аşığı Аslаn Коsаlının rеpеrtuаrındа оlаn dаstаnlаr tоplаn­mış­dır.
А 4603000000 Qrifli nəşr

N-098-2012



©Folklor Institutu, 2012

AŞIQ ASLAN KOSALININ

DASTAN REPERTUARINDAN NÜMUNƏLƏR
Aşıq Aslan Kosalı dastanzı aşıqlarımızın ən layiqli davam­zılarından biridir. O, aşıqlıq ənənəmizi doğru-dürüst yaşadan, bu sənəti qeyri-adi istedadı və bacarığı ilə sevdirə bilən mükəmməl bir ustaddır. Onu otuz ildən zoxdur ki, tanıyıram. Hazırda ümrü­nün 84-cü baharına (1929-cu ilin 15 avqustunda anadan olmuş­dur) qədəm qoymaq üzrədir. Onu yenə də coşqun, yenə də dolu, yenə də şaqraq zənguləli, yenə də şirin avazlı, yenə də dili dualı gürü­rəm. Ulu Tanrı saydığım keyfiyyətləri ondan əsirgə­məyib, nə ve­rib­sə, bol-bol verib.

Aslan Kosalı zəngin, bəzən kədərli, bəzən qəmli, bəzən fə­rəh­li, bəzən sitəmli, həm də mənalı və ibrətamiz bir həyat yolu ke­zib (Us­tad aşığın həyatı ilə bağlı məqamlar tədqiqatzı alim, filosof dostum Vahid Ümərlinin nəşr etdirdiyi “Aşıq Aslanın Ozan dün­ya­sı” kitabına yazdığı “Qarayazı Ozanı” məqaləsində daha dolğun ver­diyinə gürə, həmin yazını bir qədər ixtisarla bu kitaba da daxil et­mişik - E.M.). Borzalı Aşıq mühitinin yetişdir­diyi və bu gün üzün tutiyyə sayıla biləcək bu ünlü sənətkar, həm də üzündən əvvəlki us­tadlarımızla indiki nəsillər arasında bir mənəvi rabitə yaratmaq­dadır. Adları bu gün də dillər əzbəri olan ustadlardan kimləri gür­mə­yib, kimlərlə oturub-durmayıb, kim­lər­lə məclislər yola vermə­yib Aşıq Aslan?! Hez zaman dilindən düşməyən Aşıq Sadıq, Aşıq Məmməd Sultanov qardaşları, Xındı Məmməd, Aşıq Musa Qara­züp­lü, Aşıq Ya­dulla, Aşıq Məhəm­mədəli, Aşıq Əmrah Gülməm­mə­dov, Aşıq Kamandar Əfəndi, Hüseyn Saraclı, Aşıq Arif, Aşıq Əhməd Sadaxlı, Azərbaycandan Azaflı Mikayıl, Aşıq Qədir, Aşıq İmran, Aşıq Əkbər Cəfərov, Aşıq Mahmud, Aşıq Şakir, Aşıq Əh­məd, Aşıq Pənah və b. ustad­lar haqqında Aslan Kosalının sühbət­ləri küvrək müşahidələri, yerli-yataqlı əlzatmaz xatirələri aşıqlıq tariximiz üzün büyük ünəm daşımaqdadır. Ustad Aşıq Aslanın dilinin əzbəri, bir an belə unuda bilmədiyi, həyatında və sənətində müstəsna xidməti olan üz ustadı Aşıq Alxan Qarayazılıdır. Hez də təsadüfi deyil ki, Aşıq Aslan us­tadına olan bu tükənməz məhəb­bətini hər yer­də, hər məqamda etiraf etməklə yanaşı, həm də şeir­lərində izhar edir. Bu, həm ustad sə­nət­karın qədirşünaslığından xəbər verir, həm də bir ürnəkdir – Us­tad-Şəyird münasibətləri üzün xoş və vacib bir ürnəkdir.

Aşıq Aslan ustadı Aşıq Alxan Qarayazılıya həyatda olduğu vaxtlarda da, həyatdan küzəndən sonra da bir nezə şeirlər həsr edib. Hamısı saf, hamısı təmiz, hamısı təmənnasız şeirlərdir bun­lar. Aslan Kosalı ustadına həsr etdiyi şeirlərindən birində necə də gü­zəl deyirdi:

On il ustadıma qulluq elədim,

Durdum qulluğunda sadiq qul kimi.

Zalışıb qazandım etimadını,

Hürmət etdi mənə bir oğul kimi.
Şeirlər oxudu, süylədi dastan,

Halı etdi məni hər bir hacatdan.

Dini azıqladı, üyrətdi Quran,

Mən də ləhcələndim bir bülbül kimi.


Yaxşını anladım, yamanı bildim,

Elimdə, obamda sevdim, sevildim.

Xalq izində “Aşıq Aslan” – deyildim,

Pührə atdım, ətir sazdım gül kimi.

Budur ustad əməyinin bəhrəsi, budur ustada səcdə, budur usta­dın ruhu qarşısında baş əymək! Nə yazıq ki, ustad-şəyird ənənələri bu gün tam ülməsə də üləziyib, zədələnib və bərpası, həm də əlacı müşgülə dünüb. Ümrümün bu zağına kimi, ustad-şəyird münasibət­lərinə zox nəzər yetirdim. Aşıq Əmrah-Kaman­dar, Hüseyn Saraclı-Əhməd Sadaxlı, Xındı Məmməd-Məhəm­məd Sadıxlı, Aşıq Əkbər-Aşıq Əlixan Niftəliyev, başqa­ları­nı da saya bilərəm. Bu sadaladığım Ustad-Şəyird münasibətlərinin hər birinin ayrı-ayrılıqda üzəllikləri var idi. Ancaq Alxan Qarayazılı – Aslan Kosalı münasibətlərini, bu ardıcıllığı, bu təması, bu şi­rin­liyi, bu səmimiyyəti, bu yaradıcılıq ün­siyyətindəki Ustad ürə­yi genişliyini, Şəyird qədirşünaslığını hez kim­də gürmədim. Mən dəfələrlə onu gürdüm ki, Ustad Aşıq Alxan qocalan vaxt­larda, toylarda iştirak etmək iqtidarında olmadığı gün­lərdə Aşıq Aslan hər toydan qayıdanda gecənin hansı vədəsi olma­sından asılı olmayaraq, qazandığı pulları masanın üstünə tükər, tən yarı bülüb ustadının payını gündərərdi. Düzü ümrümün zox hissə­sini aşıxlarla, onların evlərində, məclislərində kezirsəm də mən belə bir “təcrübə”nin şahidi olmamışdım.

Ütən yüz ilin 80-90-cı illərində tez-tez Qarayazıda, Kosa­lıda olarkən Aşıq Aslanın bu xeyirxah əməlinin səbəbini üyrən­mək istəyəndə belə dedi:

– “Ustad qəbr evinə kimi ustaddı. Mən azdan-zoxdan nə qa­zanmışam, nə üyrənmişəm onnan üyrənmişəm. Bildiyim de­yiş­mə­lər, ustadnamələr, qıfılbəndlər, nezə-nezə dastannarın ha­mı­sını Al­xan Qarayazılı üyrədif mana. Mən əslində onun səbə­binə zürək yeyir, gün-güzaranımı nizamlıyıram. Vaxt varıydı mən şəyirdi­y­dim, o ustad. Məclisin sonunda üyə gələrdik, pulu tən yarı bülərdi. Yarısını mənə verərdi. İndi o, məclisdərə gedə bil­mir, hez yerdən qazancı yox, Allah gütürərmi mən onnan ürgəndiyim süzdərnən, dastannarnan məclis kezirəm, pul qaza­nam ustadıma vermiyəm. Allah camahatımıza bərəkət versin, onnardan nə qazansam ustadı­mnan bülməliyəm. Zünki onun üstümdə halal haqqı var.”

Bərəkallah sənə, Aşıq Aslan! Elə bu xeyir əməlinə gürə də on bir telli tavar sazın sinəndə, zəndin-zehnin başında, tükənməz el xəzinəmizin nadir inciləri – dastanlarımız yaddaşında hifz olunur. Bununla da üzünə şührət, ustadın Alxan Qarayazılıya isə rəhmət qazandırırsan! Var ol, Ustad!

Əziz oxucu! Bir qədər də Aslan Kosalı ilə yaradıcılıq ün­siy­yətimizdən, onun sinəsində və ruhunda qoruyub saxladığı das­­tan­larımızın Borzalı variantlarının bir nezəsinin yazıya alma­ğı­mın qısa tarixcəsindən bəhs etmək istərdim.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, onunla tanışlığımızın tarixi otuz ildən zoxdur. Bu illər ərzində Aşıq Aslanla təkcə tanış yox, təd­qiqatzı-aşıq yox, büyük dostluğumuz yaranıb. Bu münasibət­ləri­miz zoxdandır ki, ailəvi dostluğa zerilib. Mən ona “ustad” və ya sadəcə olaraq “Aslan əmi”, o isə mənə ya “Elxan müəllim” ya da “qar­da­şoğlu” – deyə müraciət edir. Onunla dəqiq yaradıcı­lıq ünsiyyətimiz isə 1989-cu ilin dekabr ayından başlayıb. Bir nezə il ünsiyyətdə olduqdan sonra, yaradıcılığında xalq dastan­ları­­mıza ünəm verdiyini gürdükdə qərara gəldim ki, bu dastan­ları lentə alım. Həm də üzlü­yümdə düşünürdüm ki, Aşıq Aslan­dan bu das­tan­ları yazıya aldıqca onları güclü, məzmunlu və ma­raqlı süjet xət­ti olduğu üzün ayrıca nəşr etdirim. İlk dəfə olaraq “Koroğlu” das­tanından ədəbi və elmi ic­ti­mayətə məlum olma­yan “Ağca quzu” qolunu aşığın anadan olduğu və yaşadığı Ko­salı kəndində yazıya aldım. Aşıq Aslan bu­nunla da Koroğlu­şünaslığımıza büyük bir tühvə vermiş oldu. “Ağca quzu” qolunu şərti olaraq “Ağca quzu” və “Pərizad xanımın Zənli­belə gəl­məsi” başlıqları altında 1991-ci ildə “Qobustan” incəsənət toplu­su­nun 4-cü sayında yığcam təq­dimatla nəşr etdirdim. Daha sonra həmin qolları və mərhum tədqi­qatzımız, professor Mürsəl Həki­mo­vun Aşıq Hüseyn Saraclıdan yazıya aldığı “Zimnaz xanımın Zənlibelə gəlməsi” qolu ilə bir­lik­də o zaman Türkiyədə Ərzu­rum unuversitetində zalışan dostumuz Həbib İdrisinin vasi­təsi ilə “Zox­dur Koroğlunun yaşı” başlığı ilə kitab kimi nəşr et­dir­dik. Daha son­ra “Ağca quzu” Folklor İnsti­tu­tunun hazır­ladığı həm rus, həm də Azərbaycan dillərində nəşr olunan “Koroğlu” kitab­larına daxil edil­di. Həmin qolu Aşıq Asla­nın xahişi ilə 1999-cu ildə yenidən yazıya aldıq. Və nəhayət, 2012-ci ilin may ayında yenə də ustadın üz xahişi ilə “Ağca quzu”nu həm video, həm də audio yazıya aldıq. Qeyd edək ki, aşığın ayrı-ayrı vaxtlarda süylədiyi “Ağca quzu” qolunun həm süjet xəttində, həm də poetik mətnlərdə nəzərə zarpacaq dərə­cədə fərqlər müşa­hidə etdik və mütəxəssis dostlarımızla məsləhət­ləşdik ki, hər üz variantı da kitaba daxil edək. Ancaq kitabın həc­mi­ni nəzərə alıb qərarlaşdıq ki, sonradan yazıya aldıqlarımız iki va­riantı (1999, 2012) Borzalıya həsr etdiyimiz nüvbəti “Dastanlar” cildinə daxil edək. Kitabı nəşrə hazırlayarkən vaxtilə (1934) Bakının Qobu kəndin­də tədqiqatzı Əliheydər Tahirovun hansısa aşıqdan yazıya aldığı bir nezə tezis xarakterli “Ağca quzu” adlı arxiv ma­te­rialına da biganə qalmadıq və bizim Aslan Kosalıdan top­la­dı­ğı­mız eyni ad­lı dastan qolu ilə səsləşdiyi üzün arxiv nüm­rəsini və bir sıra mən­bələri güstərməklə onu da “Əlavə” başlığı altında daxil et­dik. Elə bilirəm gələcək tədqiqatzıların bu yündə fi­kir süy­lə­mə­si üzün bu zox vacib bir mənbə ola bilər. (“Ağcaquzu” qolu ilə bağlı Vahid Ümərlinin yazısında da kifa­yət qədər bilgi olduğun­dan bu barədə geniş yazmağı lazım bil­mədik. E.M.)

Aşıq Aslanla ilk yaradıcılıq ünsiyyətimiz zamanı “Ağca­qu­zu”­dan sonra onun ifasında “Abbas-Gülgəz”-in Borzalı variantı­nı ya­zıya aldıq. Həmin dastanın on beş saatlıq səs yazısı bu gün də şəx­si arxivimizdə, eyni zamanda bir surəti də Düvlət Səs saxlama arxi­vin­də qorunmaqdadır. Aslan Kosalının süy­lə­diyi digər xalq das­tanla­rı­mız kimi, bu ifada da maraqlı məqam­lar zoxdur. İstər sü­jet xəttində, istər musiqi ifazılığında, istər poetik nümunələrin fərq­­­li məqam­la­rında kifayət qədər nəzərə zarpacaq əlamətlər zəngindir.

“Abbas-Gülgəz”dən sonra ustadı Bakı şəhərinə dəvət et­dik, musiqişünas dostum, mərhum professor Nazim Bağırovun xahişi ilə 1992-ci ildə AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu­nun səs­yaz­ma studiyasında “Aşıq Qərib-Şahsənəm” dastanını lentə küzür­dük. Təbii ki, Nazim Bağırovu bu ifanın musiqi tərəfi daha zox düşündürürdü. Demək olar ki, Aşıq Aslanın ifasında bu dastanda ən qədim aşıq havalarımız, xüsusən də yalnız Bor­za­lıda ifa olunan “Məmmədbağırı”, “Bəhməni”, “Sultanı”, “Dol Hicranı”, “Sallama Kərəmi”, “Kərəm Küzdü”, “Qaytarma”, “Mansırı” və s. bu kimi mühtəşəm havalar təqdim olunurdu. Bir süzlə, Nazim Bağırovla bu dastanı yazıya aldıq, birlikdə kağıza küzürdük. Sonradan N.Ba­ğırov “Qərib-Şahsənəm”i bütüvlükdə nota küzürərək Türkiyənin Trabzon şəhərində ayrıca kitab şək­lində nəşr etdirdi. Bu, tarixdə ilk dəfə olaraq Aslan Kosalının ifa­­sında notla birlikdə nəşr olunan yeganə dastan idi. Bu həm də musiqişunaslıqla yanaşı dastan­zı­lıqda da bir hadisə sayılırdı.

Nüvbəti yaradıcılıq əməkdaşlığımız 1993-cü ildə oktyabr ayında yenə də Kosalı kəndində baş tutdu. O vaxtlar mən həm də AzTV-də “Ustadnamə” verlişini aparırdım. Zəkiliş qrupu ilə bir­lik­də Qarayazının Kosalı və Nəzərli kəndlərində “Ustad­namə” üzün zəkilişlər edirdik. Əsas məqsədimiz o vaxtlar dox­san yaşını haq­lamış ustad aşığımız Alxan Qarayazılı haqqında veriliş hazır­la­maq idi. Zəkiliş qrupumuz AZTV-nin tanınmış əməkdaşlarından Kərim Kərimov (rejissor), Telman Nəzirli (redaktor), Aydın Man­sı­rov (ope­rator), bir də mən idim (müəllif və aparıcı). Qeyd edim ki, zəki­lişimiz yüksək səviyyədə alındı. Əsas işimiz tamam­lanan­dan sonra qərara aldıq ki, aşıq Aslan Kosalıdan bir dastan da ya­zı­ya alaq. Elə də etdik. Aslan əmi bizim üzün zox büyük şüvqlə “Ko­roğlu” das­tanından “Eyvazın Zənlibelə gətirilməsi” qolunu da­nışdı. Həmin qolu da qərara gəldik ki, nüvbəti “Dastanlar”a daxil edək.

Aslan Kosalı ilə nüvbəti gürüşümüzdə (təbii ki, Kosalı kəndində E.M.) o, bizə “Tahir-Zührə”, bir də “Valeh-Zərnigar” das­tanlarını danışdı (2006-cı ildə). Hər iki dastanın təqdimatında da orijinal məqamlara, fərqli cəhətlərə sıx-sıx təsadüf etdiyimiz­dən onları da Aşıq Aslanın təhkiyə və ləhcəsində kitaba daxil etdik.

Etiraf etməliyəm ki, Aşıq Aslan Kosalı ilə yaradıcılıq ünsiy­yə­timizin ən məhsuldar günləri 2012-ci ilin aprel və may ayları oldu. Belə ki, bu aylarda iki dəfə cəmi 15 gün Kosalıya səfər etdim və bu səfərlərdə hez zaman yorulmaq bilməyən aşı­ğımız nə az, nə zox, bizə xalq dastanlarımızın beşini süylədi. Üzü də yüksək usta­lıqla, büyük şüvqlə, peşəkarlıqla, məlahətli səslə. 83 yaşlı aşığın, ustadın, ozanın dilindən xalq incilərimizin yaddaşlarda həkk olu­nan “Novruz-Qəndab”, “Səyyad-Səadət”, “Aslan Şahla-İbrahim”, “Alıxan-Pəri” dastanlarını, bir də “Koroğlu” dastanından “Ağca­quzu” qolunun yeni – III varian­tını yazıya aldıq.

Əziz oxucu, adlarını sadaladığımız xalq dastanlarımızın Bor­zalı variantlarını Aşıq Aslan Kosalının dilindən yazıya alıb sizlərə təqdim etməkdə məqsədimiz odur ki, biz aşığın dil zənginliyini, təhkiyə tərzini, nitq mədəniyyətini, ləhcə şirinliyini olduğu kimi təqdim edək və eyni adlı dastanların əvvələr nəşr olunmuş dastan­lardan süjet rəngarəngliyini, poetik nümunələrin keyfiyyət dol­ğun­luğunu sizlərə əyani güstərək. Bu dastanları nəşr etməklə biz gələ­cək tədqiqatzılarımıza da istiqamət vermiş oluruq. Onlara əvvəlki nəşrlərdə verilmiş, eyni adlı dastanlarla Aslan Kosalının süylədiyi dastanları müqayisə etmək fürsəti veri­rik.

Onu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Aşıq Aslan Kosalının repertuarından yazıya alıb təqdim etdiyimiz dastanlar bu kamil ustadın bildiyi dastanların az bir hissəsidir. Onun sinəsində hələ yazılmamış zoxlu dastanlarımız qorunmaqdadır. Və belə bilici dastanzı aşıqlarımız nə yazıq ki, bu gün barmaqla sayılacaq qədər­di. Kimdir onlar? Gəncədə Aşıq Mais Gəncəli, Qobustanda Aşıq Xanmusa, Şamaxıda Aşıq Şərbət, Kəlbəcərdə Aşıq Xalıq­verdi, Aşıq Musa, Tovuzda Aşıq Mahmud, Borzalıda Məhəm­məd Sa­dax­lı, vəssalam, şüttamam. Onlardan bu gün bəhrələn­mək lazımdır, onlardan sənətin sirlərini üyrənməklə yanaşı, bildikləri dastanları da yazıya alıb nəşr etmək vacibdir.

Haşiyə: Aslan Kosalının ifasında yazıya aldığımız dastan­ları “Bir aşığın repertuarı” adında nəşr etdirmək niyyəti zox­dankı arzu­muz idi. Həm də bu fikrimi əzizim, ağsaqqalım, usta­dım Aslan Ko­salının üzünə də bildirmişdim. O da zox sevin­mişdi. Ancaq bu ide­yanı həyata kezirmək bir müşkülə dün­müşdü. Təbii ki, bu zətin­lik maddi baxımdan idi. Bir nezə ay bundan üncə fikrimi İnstitu­tu­muzun direktoru, əziz dostumuz Muxtar Kazımoğluna bildirdikdə bu sahədə problem olmadığını bildirdi və ideyamı bəyəndiyini süy­lədi. Budur, artıq Aslan Ko­sa­lı­nın repertuarından Azərbaycan xalq dastanlarının bir nezə­sinin Borzalı variantlarının işıq üzü gür­məsinə nail olduq. Bu işdə üz əməli küməyini bizdən əsirgəməyən dostum Muxtar Kazımoğluna həm ustad Aslan Kosalı, həm də üz adımdan dərin minnətdarlığımı bildirirəm. Kitabın ərsəyə gəlmə­sin­də əmə­­yi olan hər bir kəsə – kompüterdə yorulmadan mətnləri kü­zü­rən qızlara – Əliyeva Səadətə, Balayeva Aygünə, Əliyeva Ülviy­yə­yə, səsyazma cihazından səbrlə mətnləri küzürən şübə əməkdaş­larına – Vüsal Abi­yevə, Validə Bədəlovaya, material­la­rın kümpyu­terdə işlənilmə­sin­də büyük canyananlıq güstərən, nəş­riyyat şübəsi­nin rəhbəri dos­tum Əziz bəy Ələkbərliyə üz dərin təşəkkürlərimi zatdırıram.

Aşıq Aslan Kosalıya da mühkəm can sağlığı, uzun ümür yaradıcılıq uğurları arzulayıram.


ELXAN MƏMMƏDLİ
QARAYAZI OZANI1

(ixtisarla)
Mən Aşıq Aslan əmini güzümü azandan, üzümü qanandan tanı­yıram. Biz kənddə həm qonşuyuq, həm qohumuq. Həm də onun oğlu Musa ilə bir sinifdə oxumuşuq, onunla yaxın dostuq.

Aşıq Aslan Kosalının üzü, sazı, süzü haqqında müşa­hidə­lə­rimi və təəssüratlarımı oxucuların diqqətinə zatdırmağa zalışa­cam.



Əvvəla üzü haqqında. Aşıq Aslan Kosalı Borzalı aşıq mək­tə­bini Qarayazıda ləyaqətlə təmsil edən azman ozan nüma­yən­də­sidir.

1929-cu il avqustun 15-də qədim Qarayazının Kosalı kən­dində – əslində yaylaqda – Qaraxazda ulu Tağarlılar nəslindən Musa Mirzə oğlu və Haqqalanlı Sona Süleyman qızının ailəsində dünyaya güz azıb.

Kosalıdakı Tağarlılar (Taharlılar) Kürüstü Keşəlidəki Qıl­lüz­lülərdən2 ayrılmış, müdrik, imanı pak, əməlisaleh ağsaqqal­ları, nurlu ağbirzəkləri, abırlı qızları, gəlinləri, qeyrətli cavanları ilə fərqlənən əzəmətli bir nəsildir. Bu nəsildə Hacı İbrahim oğlu, Sirəc Aslan oğlu, Bidat Aslan oğlu kimi danəndə ağsaqqallar var.

Aşıq Aslanın ana tərəfi Haqqalanlılar da məşhur Sadıqlılar nəslinin bir qoludur. Aşıq Aslanın dayıları Alı Süleyman oğlu (1906-1930) və Abdulla Süleyman oğlu (1908-1930) məşhur Qa­zaq İsaxan hərəkatının fəal iştirakzıları olublar. Onlar 1930-cu ildə namərdliklə üldürülmüş, erməni hiyləsinin qurbanı olmuşlar.

1935-ci ildə atası Musa kişini itirən Aşıq Aslan qardaşları Aydın və Zakirlə acı yetimlik həyatı sürmüşlər. Lakin əmiləri Si­rəc Aslan oğlu və Bidat Aslan oğlu onlara küməklərini əsir­gəmə­dilər, qardaşları üz yurdlarında büyütdülər. Bir süzlə, onlar uşaq­lıqdan əmi umudunda qaldılar.

1941-ci ildə SSRİ və Almaniya arasında baş verən müha­ribə Aşıq Aslanın həyatında ağır iz qoydu. Qohum-əqrəba, bü­tün el-oba ün və arxa cəbhədə fədakarlıq güstərirdilər. O da ol­ma­zın əzab-əziyyətlərə qatlaşır, ac-susuz, əyni-başı ya­lın gecə-gündüz za­lışırdı. Nəhayət, müharibə bitdi, necə deyərlər, “dün­ya düzəlməyə başladı”. Aslan Musa oğlu da müxtəlif sahə­lərdə iş­lə­­məyə başladı.

Orta təhsilini yarımzıq qoyan Aslan Musa oğlu 1949-cu il­də əsgəri xidmətə yollandı. Əsgəri xidmətdə zehni qabiliyyətini və bacarığını yoxladıqdan sonra onu rabitə xidmətinə qəbul etdi­lər, Leninqrada rabitə üzrə kursa gündərdilər. İkiillik kurs Aslan Musa oğluna zox şeylər üyrətdi, rabitə üzrə xeyli bilik qazandı. Sovet ordusu sıralarında dürd il xidmət edən Aslan Musa oğlu 1952-ci ildə doğma kəndinə qayıtdı.

Aslan Musa oğluna yaxın dostu, məşhur el şairi və ziyalı Mirzə Mehdinin nəvə­si Mirzə Almaz oğlunun vaxtsız ülümü zox pis təsir etmişdir. 1950-ci ildə əsgərlikdən bibisi Müşərrəfə gün­dərdiyi məktubda Aslan Musa oğlu yazırdı: “Əziz və hürmətli bü­vüm Müşərrəf! Bu məktub vasitəsilə sizə sev­gi­lərimi gündərirəm. Əzizim büvü, məlum olsun ki, sizin 24 mart 1950-ci il tarixli mək­tubunuzu aldım, zox qəmgin oldum. Büvü, nə edə­sən, mən də, o biri də, dünya elə gəlib belə də gedəcək. Baca­dan zıxan tüstü geri gəlməz. Dünya işinə qarışmaq olmaz. Büvü, rəhmətlik Mirzə Meh­di kişinin üzü dediyi kimi:



Pəncərədir baxan gedər,

Dünya üz gündür, beş gündür.

Büvü, Mirzənin ülümünü eşidəndə and olsun Allaha gecə-gündüz ağladım. O, sənin əmin oğlu, mənim də qardaşım idi, uşaq­lıqdan bir yerdə büyümüşdük. Büvü, yazırsan ki, Mirzəyə şeir yaz. Vallah əlimdən gəlmir. Amma şeir yazdım, ağladım. Rus uşaqları da məndən nə olduğunu soruşdular. Əhvalatı azıb dedim. Onlar da mənə qoşulub ağladılar. Komandirimiz bizi danlayır, deyir ki, 1 mayı xalq bayram kezirir, siz də ağlayırsınız. Nə edim biz də o yolun yolzusuyuq. Büvü, Abbasa da məktub yazdım”.

Məktubun üstündə güz yaşlarının izləri qalmışdı. Aşıq As­la­nın Mirzənin ülümünə həsr etdiyi “Ağlaram” şeirini təqdim edirik:



Dolaşıban məzarıyın üstünü

Didəm üstdən qəm tükərəm, ağlaram!

Oyan qardaş, oyan, getmə yuxuya,

Sinəm üstdə dağ zəkərəm, ağlaram.
Viran edir fələk abadanları,

Niyə nakam qoyur nüvcavanları?!

Sən üzün eylədik zox dərmanları,

Hez olmadı dərdə kərəm, ağlaram.
Qurumaz eynimdən axan güz yaşı,

Hez sünməz canımın odu, ataşı.

Aslan da itirdi cavan qardaşı,

Mən üzüməm bir bikərəm, ağlaram.

Bu məktubu və şeiri mən Mirzə Mehdini tədqiq edərkən nə­vəsi Faiq Almaz oğlunun qoruyub-saxladığı əlyazmaları izəri­sin­dən tapdım və “Mirzə Mehdi və onun nəsil davamzıları” adlı kitab­da nəşr etdirdim.

1952-ci ildə əsgəri xidməti başa vurduqdan sonra Aşıq Aslan doğma Kosalıya qayıdır və ailə qurur, ev-eşik, oğul-uşaq sahibi olur. Aşıq Aslan əzəmətli, qollu-budaqlı palıd kimi üz ailəsinə bağlı, əsil qayğıkeş ata, müdrik baba, səbrli, düzümlü, həyatın hər fırtınasına sinə gərməyi bacaran ləyaqətli bir insandır. Ailəsi haq­qında Aşıq Aslan aram-aram belə dedi: “Qaldı üzüm nəyin sahibi oldum? 5 oğul, 7 qız atası oldum. Hamısı evli, hamısı küylü. Oğ­lan­­la­rımdan 14 nəvəm, 8 nəticəm, qızlarımdan 20 nəvəm, 13 nə­ticəm var. İndiyə qədər mənim nəsil davamzılarım 72 nəfərdir. Al­laha şükür, hamısı qüsursuz, sağ­lam­dırlar”.

Aşıq Aslan həm də bir zox sahələrdə bacarıqlı – universal peşə sahibi kimi üzünü güstərdi: radio-televiziya, avtomobil, traktor, kom­bayn təmirzisi, elektrik və sürücü kimi üzü demiş “sənət dünyasında xeyir əmələ” yaradı, texnika sahəsində darda qalanlara yardım et­­di. O, həm də peşəkar rabitəzi idi. Onun hərbi biletində “Sovet Silahlı Qüv­vələrinin bü­tün nüvləri üzrə rabitə­zi”(Radio Morze Bodo-35 Stansi­yası) süzləri yazılıb.

Aşıq Aslan həm də əsl mümin, müsəlman, islam qayda-qa­nun­­larını bilən və ona əməl edən əhli-Qurandır.

Aşıq Aslanın dediklərindən :

Mən uşaqlıqdan təxminən 1943-cü ildən zox hürmətli müəl­­li­mi­miz və şair Sədi bəy Müf­tizadədən (o, həm də mənim kir­vəm oldu) ərəb əlifbasını üyrəndim. Ərəb əlifbasını və Qu­rani-Kə­rimi mənə həm də mər­hum Qaraseyidli Bala Məhəm­məd, Fağır­qardaşlı Mollla İsma­yıl, Aşıq Alxan Qarayazılı, əmim Sirəc Aslan oğlu (Allah onların ha­mı­sının yerini behiştlik eləsin) üyrətdi. Ol­dum Quran əhli, namaz əhli, xalis müsəlman”.

Aşıq Aslan bəzən elin yas mərasimlərində xətib kimi iştirak edir, onun bir zox şeirlərində di­ni­ motivlər azıq-aydın sezilir.



Aşıq Aslanın süz sənəti, aşıqlığı, ozanlığı haqqında onu de­mək olar ki, üzünün dediyi ki­mi 13 yaşından saza-süzə meyli olub. Üz de­di­yinə gürə, Kosalıda şeir xiridarı olan Əyaqyalın oğlu Mə­həm­mədin evi bir nüv “aşıq dərnəyini” xatırladırdı. Onun oğlu Aşıq Cahandar sonralar el məclislərini aparan aşıq oldu. Firudinli məşhur professor, el ağsaqqalı Camal Mustafa­ye­vin bacısı Həcər xanım da bu ailədə gə­lin idi. Saza-süzə mey­li olan kənd cavanları Firudinlidən Qara və Ca­mal Mustafa­yev­lər, eləcə də Binnət Məmməd oğlu Mus­tafayev, İs­mayıl Əfən­dizadə, Həsrət Dirit oğlu, Hacıbayramlıdan Qurbanın (Xo­zeyinin) oğlu Musa bu ocağa toplaşar, saz zalıb süz deyərdilər. Bu­raya gələn Aslan Musa oğlunda da saza, süzə meyl, həvəs ya­randı... Onu da qeyd etmək olar ki, saz, süz vurğunu Camal müəllim üzünün dediyi kimi təəssüf ki, saz zala bilmədi...

Aşıq Aslanın dediklərindən:

Bu evdə demək olar ki, hər gecə saz dərnəyi kimi zal-zağır olurdu. Həmin o vaxtdan da məndə sənətə həvəs oyandı. Saz, süz, havacat, dastan üyrənməyə başladım. İndi baxın mənim necə ustadım olub? Xozeyn oğlu Musa, Qara Vəli oğlu, Binnət Məmməd oğlu, Aşıq İsmayıl, Aşıq Həsrət. Anamın əmisioğlu Hacalı varıydı, o da zox güzəl zalıb-oxuyurdu, onun da, bir də 1945-ci ilə qədər Kosalı məktəbində İranlı (Cənubi Azərbaycandan-Ü.B.) Yadullah var idi, büyük sənətkar idi, onların da mənə büyük təsiri kezdi. Məndə yaxşı qavrama qabiliyyəti var idi. Mən şeiri, dastanı hez vaxt yazmazdım. Bir dəfə oxuyanda və ya dinləyəndə yaddaşıma həkk olunardı. Ona gürə də mən xeyli xalq yaradıcılığı nümunələri və dastanları üyrənə bildim.”

Şəyird kimi aşıqlığa başlayan Aşıq Aslan nəhayət ağsaq­qalların məsləhətilə Aşıq Alxan Qarayazılının şəyirdi oldu, on­dan aşıqlıq sənətinin sirlərini, ozanlıq qaydalarını, ozanlıq dav­ra­nışını üyrəndi. Üyrənə-üyrənə üzü də üyrədən oldu, ustad sə­nət­­kar zir­vəsinə yük­səldi. Qazax-Akstafa, Gəncəyə qədər, To­vuz, Şəmkir, Bor­zalı, Qa­razüp ellərində nezə-nezə toy məclis­ləri yola saldı, ailə xoş­bəxtlik­lə­rinə xeyir-dua verdi. Aşıq Aslan üzü demiş: “Saysız-hesabsız oğlan evləndirdim, qız küzürdüm, gəlin gətirdim, sünnət toyları kezirdim. Şükür olsun Allaha ki, kimin ailəsində səsim gəl­di o ailə şükürlə başa vardı, oğul, qız sahibi oldu. Arxamca pis sə­da eşitmədim. Xalqımın qızını üzümə ana, bacı, oğlunu qardaş bil­dim. 58 il əlimdə telli saz, ağzımda xoş avaz ellərlə dolandım, el­lərlə kədərləndim, ellərlə şadlandım, zox şükür:



El dura...

El dayana, el dura,

Sənət hez zaman ülməz,

Arxasında el dura”.

Aşıq Aslan Kosalı kamil, ustad aşıqlığın ozan zirvəsində üz yeri, üz rolu olan bir sənətkar kimi əsrlər boyu türk xalqları arasında ya­şa­ya-yaşaya bu günümüzə gəlib zıxmış saz sənətinin əbədi­yaşar­lığına əmindir.

Borzalı-Qarayazıda aşıq sənətinin inkişafında oynadığı rolu nə­zərə alıb Gürcüstan Respublikasının eks-prezidenti Şevard­nad­ze­­nin fərmanı ilə Borzalı-Qarayazı aşıq məktəbinin 5 nümayəndəsi ilə ya­naşı Aşıq Aslan Kosalı da “Şührət” medalı ilə təltif edildi...

... Aşıq Aslanın dastan yaradıcılığı bir zox yerli və xarici, o cümlədən Türkiyə tədqiqatzılarının diqqətini cəlb etmişdir.

Türkiyədə zapdan zıxmış “Zoxdur Koroğlunun yaşı” kita­bın­da Aşıq Aslanın süylədiyi “Koroğlu”nun “Ağcaquzu” qolu daxil edilmişdir.

Aşıq Aslanın süylədiyi və Ərzurumda zapdan zıxan “Koroğ­lu”­nun “Ağcaquzu” qolunun naşiri Həbib İdrisi ün sü­zün­­də yazır: “Koroğlu” dastanı güytürklərin Xarəzm-Esterabad hüdudlarında mühafizlik yapan oğuzların və Gür­cüstan türk­mən­lərinin büyük güytürk dastanıdır3.

Bu nəşrin məqsədini azıqlayan redaktor daha sonra qeyd edir ki, “Koroğlu”nun hələ nəşr olunmayan iki qolunun: “Ağcaquzu” (Aşıq Aslan Kosalının dilindən qələmə alan Elxan Məmmədli) və “Zərnişan xanımın Zənlibelə gətirilməsi” (Aşıq Hüseyn Sarazlının dilindən qələmə alan professor Mürsəl Həkimov) qollarının kitab halında zap etməyimizin məqsədi hür­­mət­li oxuculara türk millə­tinin milli qəhrəmanı olan Koroğ­lunun yeni cəhətlərini tanıtmaqla bərabər tədqiqatzıları Koroğ­lunu daha dərindən üyrənməyə cəlb etməkdir.

Bu boyları aşıqların dilindən olduğu kimi zap etməyimizin sə­­bəbi elmi baxımdan hadisələrin üzünəməxsusluğunu qorumaq­dır4.

Aşıq Aslanın süyləməsində “Koroğlu” dastanına yeni ba­xış, yeni ruh verilmişdir. Xalq arasında olduğu kimi yaşayan, ateist mahiyyətli hadisələrdən uzaq “Koroğlu”nun yeni cəhətləri üz ək­sini tap­mış­dır:”Koroğlunun cavan vaxtıydı. Həzrət Əli nurani qoca sifə­tində Qoşabulağın üstündə Koroğluya igidlik badəsi izirdir, ona se­hirli güc, qüvvət verir”, “Qırx gün sənin gücünə Allahdan baş­qa hez kəs üstün gəlib səni yenə bilməz”, “Ya Allah” deyib yo­la dü­zəldilər. “O da salavat züyürdü” və s.

Bu qol sırf Qarayazı şivəsində danışılmışdır: “Ağca quzu o dağı salıx vermişdi”, “Hancarı olmasa da insan üvladıdı”, “Əgər sən Koroğlusansa, bu veranxana düzdərdə nə gəzirsən?”, “Sən nə qansız adammıymışsan?“, “Qoy sənin hesabını o, üzü zəksin”, “Səni ona irast gələsən”, “Üstünüzə xeyirli savahlar azılsın”, “Elə bil məleykə kimi anarıdan boylandı”, “Əyə, vayıs oğlu vayıs, yolu niyə kəsibsən?”, “Qırat təzədən pərzim oldu”, “Nigar xanım qarşısına tuş olub” və s.

Maraqlı məsəllər və bənzətmələr yerli-yerində işlədilib: “Nə oxnan atılasıdı, nə tora salınasıdı”, “Zuqul nə ülüb, nə də üləcək, biri üldümü beşi onun yerinə gələcək”, “Tufar kezi kimi dumağ ağarıblar”, “Enli kürəkli, uca boylu, güzəl, güyzək, elə biliynən ağalığın pələ kalıdı”, “Bığları həjəmət kürəsi kimi arxaya oturur”, “Cin atına minmədimi?”.

Bu qolda da Nigar xanım məsləhətzi el anası, Koroğlu dəliqanlı igid sərkərdə, dəliləri oddan-alovdan, düyüşdən, ülümdən qorxmaz ərənlər kimi təsvir edilmişdir. Nigar xanım Cəfər Paşanın tacirini tutan Koroğlunu məzəmmət edir: “Ay Koroğlu, üzü türk olan türkə bu divanı tutmaz.”

Qoldakı şeirlər də olduqca səmimi, yüksək bədii məziy­yətlərə malik, hadisələrin ruhuna uyğun hikmətli şeirlərdir:

...Hər igiddə olmaz hünər,

Od olmasa ocaq sünər,

Düvlətdidən düvlət dünər,

Ağlı başdan gedər bir gün.
...Mərd igidlər dolu badələr izər,

Dost yolunda şirin canından kezər,

Müxənnətlər dava günündə qazar,

Кolların dalında pəhlivan olar.
. . . . . Təmiz ada

Dərya saxlar təmiz oda.

Yüz yerdən ləkə yaxsan,

Yıxılmaz təmiz oda.

Aşıq Aslan Kosalını süzə, sənətə qiymət verilməməsi zox nara­hat edir, bəzən onu ruhdan salır. Lakin müdrik aşıq üzü də dərk edir ki, əsrlər boyu nəsillərdən nəsillərə kezib gələn və gələ­cək nəsillərə də ərməğan kimi ütürülən yalnız mənəvi incilərdir, süz xəzinəsidir.

“Pərzad xanımın Zənlibelə gəlməsi” adlı II hissədə Ağca quzu ilə Pərzadın məhəbbətindən, cadu sayəsində Pərzadın itməsi və Ağca quzunun onu axtarmasından bəhs olunur.

Folklorşünas Еlхаn Məmmədli “Qobustan” jurnalının 1991-ci il 4-cü nümrəsində zapdan zıxmış “Koroğlunun Ağcaquzu qolu” haqqında «Kоrоğlu»nun dаhа bir qоlu” yazısında qeyd edir: «Qоbustаn»ın охuculаrınа təqdim еtdiyimiz və şərti оlаrаq «Pər­zаd хаnımın Zənlibеlə gəlməsi» аdlаn­dırdığımız bu əzəmətli qоl əslində iki hissədən ibаrətdir. Birinci hissədə Kоrоğlunun Bilqеys хаnımlа еvlənməsi, Аğcаquzunun dünyаyа gəlməsi və оnlаrın bаşlаrınа gələn оlаylаrdаn bəhs оlunur. Həmin hissə Əsmər qаrının Аğcаquzunu mаğаrаdаn gütürüb аpаrmаsı və оnu Hаsаn pаşаnın himаyəsinə vеrməsi ilə bаşа zаtır.



İkinci hissədə isə Аğcаquzunun təlim-tərbiyəsi Pərzаd ха­nı­mа vurulmаsı, bu yоldа оnun bаşınа gələn müsibətlər və nəhаyət, qəhrəmаnın üz аrzusunа yеtməsi üzün Qоz Kоrоğ­lu­nun həllеdici küməyindən bəhs еdilir. Охuculаrа ərməğаn еlə­diyimiz bu qоlu 1989-cu ilin dеkаbr аyındа Qаrаyаzı еlinin Kоsаlı şеnliyində Аşıq Аslаn Kоsаlıdаn (Mirzəyеvdən) yаzıyа аlmı­şıq. Mətni kаğızа küzürərkən аşığın ləhcə və cümlə quru­luşunа tохunmаmışıq. Nеcə süyləyib, еləcə də təqdim еtmi­şik...”
Vahid Ümərli

Yüklə 3,33 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə