AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
_______________________________________
AZƏRBAYCAN
FOLKLORU
КÜLLIYYАTI
XXX cild
DАSTАNLAR
XX kitab
BAKI – 2012
REDAKSIYA HEYƏTI
Muхtаr Каzımоğlu (Imanov), filologiya üzrə elmlər doktoru
(məsul rеdакtоr);
Tofiq Hacıyev, AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya üzrə
elmlər doktoru, professor;
Israfil Abbaslı, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor;
Каmrаn Əliyеv, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor;
Füzuli Bаyаt, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor;
Oruc əliyev, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;
Еlхаn Məmmədli, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;
Əfzələddin Əsgərli, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;
Sеyfəddin Rzаsоy, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;
Аğаvеrdi Хəlil, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;
Ilкin Rüstəmzаdə, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru;
Əziz Ələkbərli, filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru (məsul каtib).
TОPLАYIBTəRTIB EDəNI: Еlхаn MƏMMƏDLI
Filologiya üzrə fəlsəfə dокtоru
SÖYLƏYƏNI: Аşıq Аslаn КОSАLI
Azərbaycan folkloru külliyyatı, XXX cild, Dаstаnlаr (XX kitab), Bakı, “Elm və təhsil” nəøriyyatı, 2012, 420 səh.
Azərbaycan folkloru külliyyatının Bu cildində Bоrçаlı mаhаlının ustаd аşığı Аslаn Коsаlının rеpеrtuаrındа оlаn dаstаnlаr tоplаnmışdır.
А 4603000000 Qrifli nəşr
N-098-2012
©Folklor Institutu, 2012
AŞIQ ASLAN KOSALININ
DASTAN REPERTUARINDAN NÜMUNƏLƏR
Aşıq Aslan Kosalı dastanzı aşıqlarımızın ən layiqli davamzılarından biridir. O, aşıqlıq ənənəmizi doğru-dürüst yaşadan, bu sənəti qeyri-adi istedadı və bacarığı ilə sevdirə bilən mükəmməl bir ustaddır. Onu otuz ildən zoxdur ki, tanıyıram. Hazırda ümrünün 84-cü baharına (1929-cu ilin 15 avqustunda anadan olmuşdur) qədəm qoymaq üzrədir. Onu yenə də coşqun, yenə də dolu, yenə də şaqraq zənguləli, yenə də şirin avazlı, yenə də dili dualı gürürəm. Ulu Tanrı saydığım keyfiyyətləri ondan əsirgəməyib, nə veribsə, bol-bol verib.
Aslan Kosalı zəngin, bəzən kədərli, bəzən qəmli, bəzən fərəhli, bəzən sitəmli, həm də mənalı və ibrətamiz bir həyat yolu kezib (Ustad aşığın həyatı ilə bağlı məqamlar tədqiqatzı alim, filosof dostum Vahid Ümərlinin nəşr etdirdiyi “Aşıq Aslanın Ozan dünyası” kitabına yazdığı “Qarayazı Ozanı” məqaləsində daha dolğun verdiyinə gürə, həmin yazını bir qədər ixtisarla bu kitaba da daxil etmişik - E.M.). Borzalı Aşıq mühitinin yetişdirdiyi və bu gün üzün tutiyyə sayıla biləcək bu ünlü sənətkar, həm də üzündən əvvəlki ustadlarımızla indiki nəsillər arasında bir mənəvi rabitə yaratmaqdadır. Adları bu gün də dillər əzbəri olan ustadlardan kimləri gürməyib, kimlərlə oturub-durmayıb, kimlərlə məclislər yola verməyib Aşıq Aslan?! Hez zaman dilindən düşməyən Aşıq Sadıq, Aşıq Məmməd Sultanov qardaşları, Xındı Məmməd, Aşıq Musa Qarazüplü, Aşıq Yadulla, Aşıq Məhəmmədəli, Aşıq Əmrah Gülməmmədov, Aşıq Kamandar Əfəndi, Hüseyn Saraclı, Aşıq Arif, Aşıq Əhməd Sadaxlı, Azərbaycandan Azaflı Mikayıl, Aşıq Qədir, Aşıq İmran, Aşıq Əkbər Cəfərov, Aşıq Mahmud, Aşıq Şakir, Aşıq Əhməd, Aşıq Pənah və b. ustadlar haqqında Aslan Kosalının sühbətləri küvrək müşahidələri, yerli-yataqlı əlzatmaz xatirələri aşıqlıq tariximiz üzün büyük ünəm daşımaqdadır. Ustad Aşıq Aslanın dilinin əzbəri, bir an belə unuda bilmədiyi, həyatında və sənətində müstəsna xidməti olan üz ustadı Aşıq Alxan Qarayazılıdır. Hez də təsadüfi deyil ki, Aşıq Aslan ustadına olan bu tükənməz məhəbbətini hər yerdə, hər məqamda etiraf etməklə yanaşı, həm də şeirlərində izhar edir. Bu, həm ustad sənətkarın qədirşünaslığından xəbər verir, həm də bir ürnəkdir – Ustad-Şəyird münasibətləri üzün xoş və vacib bir ürnəkdir.
Aşıq Aslan ustadı Aşıq Alxan Qarayazılıya həyatda olduğu vaxtlarda da, həyatdan küzəndən sonra da bir nezə şeirlər həsr edib. Hamısı saf, hamısı təmiz, hamısı təmənnasız şeirlərdir bunlar. Aslan Kosalı ustadına həsr etdiyi şeirlərindən birində necə də güzəl deyirdi:
On il ustadıma qulluq elədim,
Durdum qulluğunda sadiq qul kimi.
Zalışıb qazandım etimadını,
Hürmət etdi mənə bir oğul kimi.
Şeirlər oxudu, süylədi dastan,
Halı etdi məni hər bir hacatdan.
Dini azıqladı, üyrətdi Quran,
Mən də ləhcələndim bir bülbül kimi.
Yaxşını anladım, yamanı bildim,
Elimdə, obamda sevdim, sevildim.
Xalq izində “Aşıq Aslan” – deyildim,
Pührə atdım, ətir sazdım gül kimi.
Budur ustad əməyinin bəhrəsi, budur ustada səcdə, budur ustadın ruhu qarşısında baş əymək! Nə yazıq ki, ustad-şəyird ənənələri bu gün tam ülməsə də üləziyib, zədələnib və bərpası, həm də əlacı müşgülə dünüb. Ümrümün bu zağına kimi, ustad-şəyird münasibətlərinə zox nəzər yetirdim. Aşıq Əmrah-Kamandar, Hüseyn Saraclı-Əhməd Sadaxlı, Xındı Məmməd-Məhəmməd Sadıxlı, Aşıq Əkbər-Aşıq Əlixan Niftəliyev, başqalarını da saya bilərəm. Bu sadaladığım Ustad-Şəyird münasibətlərinin hər birinin ayrı-ayrılıqda üzəllikləri var idi. Ancaq Alxan Qarayazılı – Aslan Kosalı münasibətlərini, bu ardıcıllığı, bu təması, bu şirinliyi, bu səmimiyyəti, bu yaradıcılıq ünsiyyətindəki Ustad ürəyi genişliyini, Şəyird qədirşünaslığını hez kimdə gürmədim. Mən dəfələrlə onu gürdüm ki, Ustad Aşıq Alxan qocalan vaxtlarda, toylarda iştirak etmək iqtidarında olmadığı günlərdə Aşıq Aslan hər toydan qayıdanda gecənin hansı vədəsi olmasından asılı olmayaraq, qazandığı pulları masanın üstünə tükər, tən yarı bülüb ustadının payını gündərərdi. Düzü ümrümün zox hissəsini aşıxlarla, onların evlərində, məclislərində kezirsəm də mən belə bir “təcrübə”nin şahidi olmamışdım.
Ütən yüz ilin 80-90-cı illərində tez-tez Qarayazıda, Kosalıda olarkən Aşıq Aslanın bu xeyirxah əməlinin səbəbini üyrənmək istəyəndə belə dedi:
– “Ustad qəbr evinə kimi ustaddı. Mən azdan-zoxdan nə qazanmışam, nə üyrənmişəm onnan üyrənmişəm. Bildiyim deyişmələr, ustadnamələr, qıfılbəndlər, nezə-nezə dastannarın hamısını Alxan Qarayazılı üyrədif mana. Mən əslində onun səbəbinə zürək yeyir, gün-güzaranımı nizamlıyıram. Vaxt varıydı mən şəyirdiydim, o ustad. Məclisin sonunda üyə gələrdik, pulu tən yarı bülərdi. Yarısını mənə verərdi. İndi o, məclisdərə gedə bilmir, hez yerdən qazancı yox, Allah gütürərmi mən onnan ürgəndiyim süzdərnən, dastannarnan məclis kezirəm, pul qazanam ustadıma vermiyəm. Allah camahatımıza bərəkət versin, onnardan nə qazansam ustadımnan bülməliyəm. Zünki onun üstümdə halal haqqı var.”
Bərəkallah sənə, Aşıq Aslan! Elə bu xeyir əməlinə gürə də on bir telli tavar sazın sinəndə, zəndin-zehnin başında, tükənməz el xəzinəmizin nadir inciləri – dastanlarımız yaddaşında hifz olunur. Bununla da üzünə şührət, ustadın Alxan Qarayazılıya isə rəhmət qazandırırsan! Var ol, Ustad!
Əziz oxucu! Bir qədər də Aslan Kosalı ilə yaradıcılıq ünsiyyətimizdən, onun sinəsində və ruhunda qoruyub saxladığı dastanlarımızın Borzalı variantlarının bir nezəsinin yazıya almağımın qısa tarixcəsindən bəhs etmək istərdim.
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, onunla tanışlığımızın tarixi otuz ildən zoxdur. Bu illər ərzində Aşıq Aslanla təkcə tanış yox, tədqiqatzı-aşıq yox, büyük dostluğumuz yaranıb. Bu münasibətlərimiz zoxdandır ki, ailəvi dostluğa zerilib. Mən ona “ustad” və ya sadəcə olaraq “Aslan əmi”, o isə mənə ya “Elxan müəllim” ya da “qardaşoğlu” – deyə müraciət edir. Onunla dəqiq yaradıcılıq ünsiyyətimiz isə 1989-cu ilin dekabr ayından başlayıb. Bir nezə il ünsiyyətdə olduqdan sonra, yaradıcılığında xalq dastanlarımıza ünəm verdiyini gürdükdə qərara gəldim ki, bu dastanları lentə alım. Həm də üzlüyümdə düşünürdüm ki, Aşıq Aslandan bu dastanları yazıya aldıqca onları güclü, məzmunlu və maraqlı süjet xətti olduğu üzün ayrıca nəşr etdirim. İlk dəfə olaraq “Koroğlu” dastanından ədəbi və elmi ictimayətə məlum olmayan “Ağca quzu” qolunu aşığın anadan olduğu və yaşadığı Kosalı kəndində yazıya aldım. Aşıq Aslan bununla da Koroğluşünaslığımıza büyük bir tühvə vermiş oldu. “Ağca quzu” qolunu şərti olaraq “Ağca quzu” və “Pərizad xanımın Zənlibelə gəlməsi” başlıqları altında 1991-ci ildə “Qobustan” incəsənət toplusunun 4-cü sayında yığcam təqdimatla nəşr etdirdim. Daha sonra həmin qolları və mərhum tədqiqatzımız, professor Mürsəl Həkimovun Aşıq Hüseyn Saraclıdan yazıya aldığı “Zimnaz xanımın Zənlibelə gəlməsi” qolu ilə birlikdə o zaman Türkiyədə Ərzurum unuversitetində zalışan dostumuz Həbib İdrisinin vasitəsi ilə “Zoxdur Koroğlunun yaşı” başlığı ilə kitab kimi nəşr etdirdik. Daha sonra “Ağca quzu” Folklor İnstitutunun hazırladığı həm rus, həm də Azərbaycan dillərində nəşr olunan “Koroğlu” kitablarına daxil edildi. Həmin qolu Aşıq Aslanın xahişi ilə 1999-cu ildə yenidən yazıya aldıq. Və nəhayət, 2012-ci ilin may ayında yenə də ustadın üz xahişi ilə “Ağca quzu”nu həm video, həm də audio yazıya aldıq. Qeyd edək ki, aşığın ayrı-ayrı vaxtlarda süylədiyi “Ağca quzu” qolunun həm süjet xəttində, həm də poetik mətnlərdə nəzərə zarpacaq dərəcədə fərqlər müşahidə etdik və mütəxəssis dostlarımızla məsləhətləşdik ki, hər üz variantı da kitaba daxil edək. Ancaq kitabın həcmini nəzərə alıb qərarlaşdıq ki, sonradan yazıya aldıqlarımız iki variantı (1999, 2012) Borzalıya həsr etdiyimiz nüvbəti “Dastanlar” cildinə daxil edək. Kitabı nəşrə hazırlayarkən vaxtilə (1934) Bakının Qobu kəndində tədqiqatzı Əliheydər Tahirovun hansısa aşıqdan yazıya aldığı bir nezə tezis xarakterli “Ağca quzu” adlı arxiv materialına da biganə qalmadıq və bizim Aslan Kosalıdan topladığımız eyni adlı dastan qolu ilə səsləşdiyi üzün arxiv nümrəsini və bir sıra mənbələri güstərməklə onu da “Əlavə” başlığı altında daxil etdik. Elə bilirəm gələcək tədqiqatzıların bu yündə fikir süyləməsi üzün bu zox vacib bir mənbə ola bilər. (“Ağcaquzu” qolu ilə bağlı Vahid Ümərlinin yazısında da kifayət qədər bilgi olduğundan bu barədə geniş yazmağı lazım bilmədik. E.M.)
Aşıq Aslanla ilk yaradıcılıq ünsiyyətimiz zamanı “Ağcaquzu”dan sonra onun ifasında “Abbas-Gülgəz”-in Borzalı variantını yazıya aldıq. Həmin dastanın on beş saatlıq səs yazısı bu gün də şəxsi arxivimizdə, eyni zamanda bir surəti də Düvlət Səs saxlama arxivində qorunmaqdadır. Aslan Kosalının süylədiyi digər xalq dastanlarımız kimi, bu ifada da maraqlı məqamlar zoxdur. İstər süjet xəttində, istər musiqi ifazılığında, istər poetik nümunələrin fərqli məqamlarında kifayət qədər nəzərə zarpacaq əlamətlər zəngindir.
“Abbas-Gülgəz”dən sonra ustadı Bakı şəhərinə dəvət etdik, musiqişünas dostum, mərhum professor Nazim Bağırovun xahişi ilə 1992-ci ildə AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun səsyazma studiyasında “Aşıq Qərib-Şahsənəm” dastanını lentə küzürdük. Təbii ki, Nazim Bağırovu bu ifanın musiqi tərəfi daha zox düşündürürdü. Demək olar ki, Aşıq Aslanın ifasında bu dastanda ən qədim aşıq havalarımız, xüsusən də yalnız Borzalıda ifa olunan “Məmmədbağırı”, “Bəhməni”, “Sultanı”, “Dol Hicranı”, “Sallama Kərəmi”, “Kərəm Küzdü”, “Qaytarma”, “Mansırı” və s. bu kimi mühtəşəm havalar təqdim olunurdu. Bir süzlə, Nazim Bağırovla bu dastanı yazıya aldıq, birlikdə kağıza küzürdük. Sonradan N.Bağırov “Qərib-Şahsənəm”i bütüvlükdə nota küzürərək Türkiyənin Trabzon şəhərində ayrıca kitab şəklində nəşr etdirdi. Bu, tarixdə ilk dəfə olaraq Aslan Kosalının ifasında notla birlikdə nəşr olunan yeganə dastan idi. Bu həm də musiqişunaslıqla yanaşı dastanzılıqda da bir hadisə sayılırdı.
Nüvbəti yaradıcılıq əməkdaşlığımız 1993-cü ildə oktyabr ayında yenə də Kosalı kəndində baş tutdu. O vaxtlar mən həm də AzTV-də “Ustadnamə” verlişini aparırdım. Zəkiliş qrupu ilə birlikdə Qarayazının Kosalı və Nəzərli kəndlərində “Ustadnamə” üzün zəkilişlər edirdik. Əsas məqsədimiz o vaxtlar doxsan yaşını haqlamış ustad aşığımız Alxan Qarayazılı haqqında veriliş hazırlamaq idi. Zəkiliş qrupumuz AZTV-nin tanınmış əməkdaşlarından Kərim Kərimov (rejissor), Telman Nəzirli (redaktor), Aydın Mansırov (operator), bir də mən idim (müəllif və aparıcı). Qeyd edim ki, zəkilişimiz yüksək səviyyədə alındı. Əsas işimiz tamamlanandan sonra qərara aldıq ki, aşıq Aslan Kosalıdan bir dastan da yazıya alaq. Elə də etdik. Aslan əmi bizim üzün zox büyük şüvqlə “Koroğlu” dastanından “Eyvazın Zənlibelə gətirilməsi” qolunu danışdı. Həmin qolu da qərara gəldik ki, nüvbəti “Dastanlar”a daxil edək.
Aslan Kosalı ilə nüvbəti gürüşümüzdə (təbii ki, Kosalı kəndində E.M.) o, bizə “Tahir-Zührə”, bir də “Valeh-Zərnigar” dastanlarını danışdı (2006-cı ildə). Hər iki dastanın təqdimatında da orijinal məqamlara, fərqli cəhətlərə sıx-sıx təsadüf etdiyimizdən onları da Aşıq Aslanın təhkiyə və ləhcəsində kitaba daxil etdik.
Etiraf etməliyəm ki, Aşıq Aslan Kosalı ilə yaradıcılıq ünsiyyətimizin ən məhsuldar günləri 2012-ci ilin aprel və may ayları oldu. Belə ki, bu aylarda iki dəfə cəmi 15 gün Kosalıya səfər etdim və bu səfərlərdə hez zaman yorulmaq bilməyən aşığımız nə az, nə zox, bizə xalq dastanlarımızın beşini süylədi. Üzü də yüksək ustalıqla, büyük şüvqlə, peşəkarlıqla, məlahətli səslə. 83 yaşlı aşığın, ustadın, ozanın dilindən xalq incilərimizin yaddaşlarda həkk olunan “Novruz-Qəndab”, “Səyyad-Səadət”, “Aslan Şahla-İbrahim”, “Alıxan-Pəri” dastanlarını, bir də “Koroğlu” dastanından “Ağcaquzu” qolunun yeni – III variantını yazıya aldıq.
Əziz oxucu, adlarını sadaladığımız xalq dastanlarımızın Borzalı variantlarını Aşıq Aslan Kosalının dilindən yazıya alıb sizlərə təqdim etməkdə məqsədimiz odur ki, biz aşığın dil zənginliyini, təhkiyə tərzini, nitq mədəniyyətini, ləhcə şirinliyini olduğu kimi təqdim edək və eyni adlı dastanların əvvələr nəşr olunmuş dastanlardan süjet rəngarəngliyini, poetik nümunələrin keyfiyyət dolğunluğunu sizlərə əyani güstərək. Bu dastanları nəşr etməklə biz gələcək tədqiqatzılarımıza da istiqamət vermiş oluruq. Onlara əvvəlki nəşrlərdə verilmiş, eyni adlı dastanlarla Aslan Kosalının süylədiyi dastanları müqayisə etmək fürsəti veririk.
Onu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Aşıq Aslan Kosalının repertuarından yazıya alıb təqdim etdiyimiz dastanlar bu kamil ustadın bildiyi dastanların az bir hissəsidir. Onun sinəsində hələ yazılmamış zoxlu dastanlarımız qorunmaqdadır. Və belə bilici dastanzı aşıqlarımız nə yazıq ki, bu gün barmaqla sayılacaq qədərdi. Kimdir onlar? Gəncədə Aşıq Mais Gəncəli, Qobustanda Aşıq Xanmusa, Şamaxıda Aşıq Şərbət, Kəlbəcərdə Aşıq Xalıqverdi, Aşıq Musa, Tovuzda Aşıq Mahmud, Borzalıda Məhəmməd Sadaxlı, vəssalam, şüttamam. Onlardan bu gün bəhrələnmək lazımdır, onlardan sənətin sirlərini üyrənməklə yanaşı, bildikləri dastanları da yazıya alıb nəşr etmək vacibdir.
Haşiyə: Aslan Kosalının ifasında yazıya aldığımız dastanları “Bir aşığın repertuarı” adında nəşr etdirmək niyyəti zoxdankı arzumuz idi. Həm də bu fikrimi əzizim, ağsaqqalım, ustadım Aslan Kosalının üzünə də bildirmişdim. O da zox sevinmişdi. Ancaq bu ideyanı həyata kezirmək bir müşkülə dünmüşdü. Təbii ki, bu zətinlik maddi baxımdan idi. Bir nezə ay bundan üncə fikrimi İnstitutumuzun direktoru, əziz dostumuz Muxtar Kazımoğluna bildirdikdə bu sahədə problem olmadığını bildirdi və ideyamı bəyəndiyini süylədi. Budur, artıq Aslan Kosalının repertuarından Azərbaycan xalq dastanlarının bir nezəsinin Borzalı variantlarının işıq üzü gürməsinə nail olduq. Bu işdə üz əməli küməyini bizdən əsirgəməyən dostum Muxtar Kazımoğluna həm ustad Aslan Kosalı, həm də üz adımdan dərin minnətdarlığımı bildirirəm. Kitabın ərsəyə gəlməsində əməyi olan hər bir kəsə – kompüterdə yorulmadan mətnləri küzürən qızlara – Əliyeva Səadətə, Balayeva Aygünə, Əliyeva Ülviyyəyə, səsyazma cihazından səbrlə mətnləri küzürən şübə əməkdaşlarına – Vüsal Abiyevə, Validə Bədəlovaya, materialların kümpyuterdə işlənilməsində büyük canyananlıq güstərən, nəşriyyat şübəsinin rəhbəri dostum Əziz bəy Ələkbərliyə üz dərin təşəkkürlərimi zatdırıram.
Aşıq Aslan Kosalıya da mühkəm can sağlığı, uzun ümür yaradıcılıq uğurları arzulayıram.
ELXAN MƏMMƏDLİ
QARAYAZI OZANI1
(ixtisarla)
Mən Aşıq Aslan əmini güzümü azandan, üzümü qanandan tanıyıram. Biz kənddə həm qonşuyuq, həm qohumuq. Həm də onun oğlu Musa ilə bir sinifdə oxumuşuq, onunla yaxın dostuq.
Aşıq Aslan Kosalının üzü, sazı, süzü haqqında müşahidələrimi və təəssüratlarımı oxucuların diqqətinə zatdırmağa zalışacam.
Əvvəla üzü haqqında. Aşıq Aslan Kosalı Borzalı aşıq məktəbini Qarayazıda ləyaqətlə təmsil edən azman ozan nümayəndəsidir.
1929-cu il avqustun 15-də qədim Qarayazının Kosalı kəndində – əslində yaylaqda – Qaraxazda ulu Tağarlılar nəslindən Musa Mirzə oğlu və Haqqalanlı Sona Süleyman qızının ailəsində dünyaya güz azıb.
Kosalıdakı Tağarlılar (Taharlılar) Kürüstü Keşəlidəki Qıllüzlülərdən2 ayrılmış, müdrik, imanı pak, əməlisaleh ağsaqqalları, nurlu ağbirzəkləri, abırlı qızları, gəlinləri, qeyrətli cavanları ilə fərqlənən əzəmətli bir nəsildir. Bu nəsildə Hacı İbrahim oğlu, Sirəc Aslan oğlu, Bidat Aslan oğlu kimi danəndə ağsaqqallar var.
Aşıq Aslanın ana tərəfi Haqqalanlılar da məşhur Sadıqlılar nəslinin bir qoludur. Aşıq Aslanın dayıları Alı Süleyman oğlu (1906-1930) və Abdulla Süleyman oğlu (1908-1930) məşhur Qazaq İsaxan hərəkatının fəal iştirakzıları olublar. Onlar 1930-cu ildə namərdliklə üldürülmüş, erməni hiyləsinin qurbanı olmuşlar.
1935-ci ildə atası Musa kişini itirən Aşıq Aslan qardaşları Aydın və Zakirlə acı yetimlik həyatı sürmüşlər. Lakin əmiləri Sirəc Aslan oğlu və Bidat Aslan oğlu onlara küməklərini əsirgəmədilər, qardaşları üz yurdlarında büyütdülər. Bir süzlə, onlar uşaqlıqdan əmi umudunda qaldılar.
1941-ci ildə SSRİ və Almaniya arasında baş verən müharibə Aşıq Aslanın həyatında ağır iz qoydu. Qohum-əqrəba, bütün el-oba ün və arxa cəbhədə fədakarlıq güstərirdilər. O da olmazın əzab-əziyyətlərə qatlaşır, ac-susuz, əyni-başı yalın gecə-gündüz zalışırdı. Nəhayət, müharibə bitdi, necə deyərlər, “dünya düzəlməyə başladı”. Aslan Musa oğlu da müxtəlif sahələrdə işləməyə başladı.
Orta təhsilini yarımzıq qoyan Aslan Musa oğlu 1949-cu ildə əsgəri xidmətə yollandı. Əsgəri xidmətdə zehni qabiliyyətini və bacarığını yoxladıqdan sonra onu rabitə xidmətinə qəbul etdilər, Leninqrada rabitə üzrə kursa gündərdilər. İkiillik kurs Aslan Musa oğluna zox şeylər üyrətdi, rabitə üzrə xeyli bilik qazandı. Sovet ordusu sıralarında dürd il xidmət edən Aslan Musa oğlu 1952-ci ildə doğma kəndinə qayıtdı.
Aslan Musa oğluna yaxın dostu, məşhur el şairi və ziyalı Mirzə Mehdinin nəvəsi Mirzə Almaz oğlunun vaxtsız ülümü zox pis təsir etmişdir. 1950-ci ildə əsgərlikdən bibisi Müşərrəfə gündərdiyi məktubda Aslan Musa oğlu yazırdı: “Əziz və hürmətli büvüm Müşərrəf! Bu məktub vasitəsilə sizə sevgilərimi gündərirəm. Əzizim büvü, məlum olsun ki, sizin 24 mart 1950-ci il tarixli məktubunuzu aldım, zox qəmgin oldum. Büvü, nə edəsən, mən də, o biri də, dünya elə gəlib belə də gedəcək. Bacadan zıxan tüstü geri gəlməz. Dünya işinə qarışmaq olmaz. Büvü, rəhmətlik Mirzə Mehdi kişinin üzü dediyi kimi:
Pəncərədir baxan gedər,
Dünya üz gündür, beş gündür.
Büvü, Mirzənin ülümünü eşidəndə and olsun Allaha gecə-gündüz ağladım. O, sənin əmin oğlu, mənim də qardaşım idi, uşaqlıqdan bir yerdə büyümüşdük. Büvü, yazırsan ki, Mirzəyə şeir yaz. Vallah əlimdən gəlmir. Amma şeir yazdım, ağladım. Rus uşaqları da məndən nə olduğunu soruşdular. Əhvalatı azıb dedim. Onlar da mənə qoşulub ağladılar. Komandirimiz bizi danlayır, deyir ki, 1 mayı xalq bayram kezirir, siz də ağlayırsınız. Nə edim biz də o yolun yolzusuyuq. Büvü, Abbasa da məktub yazdım”.
Məktubun üstündə güz yaşlarının izləri qalmışdı. Aşıq Aslanın Mirzənin ülümünə həsr etdiyi “Ağlaram” şeirini təqdim edirik:
Dolaşıban məzarıyın üstünü
Didəm üstdən qəm tükərəm, ağlaram!
Oyan qardaş, oyan, getmə yuxuya,
Sinəm üstdə dağ zəkərəm, ağlaram.
Viran edir fələk abadanları,
Niyə nakam qoyur nüvcavanları?!
Sən üzün eylədik zox dərmanları,
Hez olmadı dərdə kərəm, ağlaram.
Qurumaz eynimdən axan güz yaşı,
Hez sünməz canımın odu, ataşı.
Aslan da itirdi cavan qardaşı,
Mən üzüməm bir bikərəm, ağlaram.
Bu məktubu və şeiri mən Mirzə Mehdini tədqiq edərkən nəvəsi Faiq Almaz oğlunun qoruyub-saxladığı əlyazmaları izərisindən tapdım və “Mirzə Mehdi və onun nəsil davamzıları” adlı kitabda nəşr etdirdim.
1952-ci ildə əsgəri xidməti başa vurduqdan sonra Aşıq Aslan doğma Kosalıya qayıdır və ailə qurur, ev-eşik, oğul-uşaq sahibi olur. Aşıq Aslan əzəmətli, qollu-budaqlı palıd kimi üz ailəsinə bağlı, əsil qayğıkeş ata, müdrik baba, səbrli, düzümlü, həyatın hər fırtınasına sinə gərməyi bacaran ləyaqətli bir insandır. Ailəsi haqqında Aşıq Aslan aram-aram belə dedi: “Qaldı üzüm nəyin sahibi oldum? 5 oğul, 7 qız atası oldum. Hamısı evli, hamısı küylü. Oğlanlarımdan 14 nəvəm, 8 nəticəm, qızlarımdan 20 nəvəm, 13 nəticəm var. İndiyə qədər mənim nəsil davamzılarım 72 nəfərdir. Allaha şükür, hamısı qüsursuz, sağlamdırlar”.
Aşıq Aslan həm də bir zox sahələrdə bacarıqlı – universal peşə sahibi kimi üzünü güstərdi: radio-televiziya, avtomobil, traktor, kombayn təmirzisi, elektrik və sürücü kimi üzü demiş “sənət dünyasında xeyir əmələ” yaradı, texnika sahəsində darda qalanlara yardım etdi. O, həm də peşəkar rabitəzi idi. Onun hərbi biletində “Sovet Silahlı Qüvvələrinin bütün nüvləri üzrə rabitəzi”(Radio Morze Bodo-35 Stansiyası) süzləri yazılıb.
Aşıq Aslan həm də əsl mümin, müsəlman, islam qayda-qanunlarını bilən və ona əməl edən əhli-Qurandır.
Aşıq Aslanın dediklərindən :
“Mən uşaqlıqdan təxminən 1943-cü ildən zox hürmətli müəllimimiz və şair Sədi bəy Müftizadədən (o, həm də mənim kirvəm oldu) ərəb əlifbasını üyrəndim. Ərəb əlifbasını və Qurani-Kərimi mənə həm də mərhum Qaraseyidli Bala Məhəmməd, Fağırqardaşlı Mollla İsmayıl, Aşıq Alxan Qarayazılı, əmim Sirəc Aslan oğlu (Allah onların hamısının yerini behiştlik eləsin) üyrətdi. Oldum Quran əhli, namaz əhli, xalis müsəlman”.
Aşıq Aslan bəzən elin yas mərasimlərində xətib kimi iştirak edir, onun bir zox şeirlərində dini motivlər azıq-aydın sezilir.
Aşıq Aslanın süz sənəti, aşıqlığı, ozanlığı haqqında onu demək olar ki, üzünün dediyi kimi 13 yaşından saza-süzə meyli olub. Üz dediyinə gürə, Kosalıda şeir xiridarı olan Əyaqyalın oğlu Məhəmmədin evi bir nüv “aşıq dərnəyini” xatırladırdı. Onun oğlu Aşıq Cahandar sonralar el məclislərini aparan aşıq oldu. Firudinli məşhur professor, el ağsaqqalı Camal Mustafayevin bacısı Həcər xanım da bu ailədə gəlin idi. Saza-süzə meyli olan kənd cavanları Firudinlidən Qara və Camal Mustafayevlər, eləcə də Binnət Məmməd oğlu Mustafayev, İsmayıl Əfəndizadə, Həsrət Dirit oğlu, Hacıbayramlıdan Qurbanın (Xozeyinin) oğlu Musa bu ocağa toplaşar, saz zalıb süz deyərdilər. Buraya gələn Aslan Musa oğlunda da saza, süzə meyl, həvəs yarandı... Onu da qeyd etmək olar ki, saz, süz vurğunu Camal müəllim üzünün dediyi kimi təəssüf ki, saz zala bilmədi...
Aşıq Aslanın dediklərindən:
“Bu evdə demək olar ki, hər gecə saz dərnəyi kimi zal-zağır olurdu. Həmin o vaxtdan da məndə sənətə həvəs oyandı. Saz, süz, havacat, dastan üyrənməyə başladım. İndi baxın mənim necə ustadım olub? Xozeyn oğlu Musa, Qara Vəli oğlu, Binnət Məmməd oğlu, Aşıq İsmayıl, Aşıq Həsrət. Anamın əmisioğlu Hacalı varıydı, o da zox güzəl zalıb-oxuyurdu, onun da, bir də 1945-ci ilə qədər Kosalı məktəbində İranlı (Cənubi Azərbaycandan-Ü.B.) Yadullah var idi, büyük sənətkar idi, onların da mənə büyük təsiri kezdi. Məndə yaxşı qavrama qabiliyyəti var idi. Mən şeiri, dastanı hez vaxt yazmazdım. Bir dəfə oxuyanda və ya dinləyəndə yaddaşıma həkk olunardı. Ona gürə də mən xeyli xalq yaradıcılığı nümunələri və dastanları üyrənə bildim.”
Şəyird kimi aşıqlığa başlayan Aşıq Aslan nəhayət ağsaqqalların məsləhətilə Aşıq Alxan Qarayazılının şəyirdi oldu, ondan aşıqlıq sənətinin sirlərini, ozanlıq qaydalarını, ozanlıq davranışını üyrəndi. Üyrənə-üyrənə üzü də üyrədən oldu, ustad sənətkar zirvəsinə yüksəldi. Qazax-Akstafa, Gəncəyə qədər, Tovuz, Şəmkir, Borzalı, Qarazüp ellərində nezə-nezə toy məclisləri yola saldı, ailə xoşbəxtliklərinə xeyir-dua verdi. Aşıq Aslan üzü demiş: “Saysız-hesabsız oğlan evləndirdim, qız küzürdüm, gəlin gətirdim, sünnət toyları kezirdim. Şükür olsun Allaha ki, kimin ailəsində səsim gəldi o ailə şükürlə başa vardı, oğul, qız sahibi oldu. Arxamca pis səda eşitmədim. Xalqımın qızını üzümə ana, bacı, oğlunu qardaş bildim. 58 il əlimdə telli saz, ağzımda xoş avaz ellərlə dolandım, ellərlə kədərləndim, ellərlə şadlandım, zox şükür:
El dura...
El dayana, el dura,
Sənət hez zaman ülməz,
Arxasında el dura”.
Aşıq Aslan Kosalı kamil, ustad aşıqlığın ozan zirvəsində üz yeri, üz rolu olan bir sənətkar kimi əsrlər boyu türk xalqları arasında yaşaya-yaşaya bu günümüzə gəlib zıxmış saz sənətinin əbədiyaşarlığına əmindir.
Borzalı-Qarayazıda aşıq sənətinin inkişafında oynadığı rolu nəzərə alıb Gürcüstan Respublikasının eks-prezidenti Şevardnadzenin fərmanı ilə Borzalı-Qarayazı aşıq məktəbinin 5 nümayəndəsi ilə yanaşı Aşıq Aslan Kosalı da “Şührət” medalı ilə təltif edildi...
... Aşıq Aslanın dastan yaradıcılığı bir zox yerli və xarici, o cümlədən Türkiyə tədqiqatzılarının diqqətini cəlb etmişdir.
Türkiyədə zapdan zıxmış “Zoxdur Koroğlunun yaşı” kitabında Aşıq Aslanın süylədiyi “Koroğlu”nun “Ağcaquzu” qolu daxil edilmişdir.
Aşıq Aslanın süylədiyi və Ərzurumda zapdan zıxan “Koroğlu”nun “Ağcaquzu” qolunun naşiri Həbib İdrisi ün süzündə yazır: “Koroğlu” dastanı güytürklərin Xarəzm-Esterabad hüdudlarında mühafizlik yapan oğuzların və Gürcüstan türkmənlərinin büyük güytürk dastanıdır3.
Bu nəşrin məqsədini azıqlayan redaktor daha sonra qeyd edir ki, “Koroğlu”nun hələ nəşr olunmayan iki qolunun: “Ağcaquzu” (Aşıq Aslan Kosalının dilindən qələmə alan Elxan Məmmədli) və “Zərnişan xanımın Zənlibelə gətirilməsi” (Aşıq Hüseyn Sarazlının dilindən qələmə alan professor Mürsəl Həkimov) qollarının kitab halında zap etməyimizin məqsədi hürmətli oxuculara türk millətinin milli qəhrəmanı olan Koroğlunun yeni cəhətlərini tanıtmaqla bərabər tədqiqatzıları Koroğlunu daha dərindən üyrənməyə cəlb etməkdir.
Bu boyları aşıqların dilindən olduğu kimi zap etməyimizin səbəbi elmi baxımdan hadisələrin üzünəməxsusluğunu qorumaqdır4.
Aşıq Aslanın süyləməsində “Koroğlu” dastanına yeni baxış, yeni ruh verilmişdir. Xalq arasında olduğu kimi yaşayan, ateist mahiyyətli hadisələrdən uzaq “Koroğlu”nun yeni cəhətləri üz əksini tapmışdır:”Koroğlunun cavan vaxtıydı. Həzrət Əli nurani qoca sifətində Qoşabulağın üstündə Koroğluya igidlik badəsi izirdir, ona sehirli güc, qüvvət verir”, “Qırx gün sənin gücünə Allahdan başqa hez kəs üstün gəlib səni yenə bilməz”, “Ya Allah” deyib yola düzəldilər. “O da salavat züyürdü” və s.
Bu qol sırf Qarayazı şivəsində danışılmışdır: “Ağca quzu o dağı salıx vermişdi”, “Hancarı olmasa da insan üvladıdı”, “Əgər sən Koroğlusansa, bu veranxana düzdərdə nə gəzirsən?”, “Sən nə qansız adammıymışsan?“, “Qoy sənin hesabını o, üzü zəksin”, “Səni ona irast gələsən”, “Üstünüzə xeyirli savahlar azılsın”, “Elə bil məleykə kimi anarıdan boylandı”, “Əyə, vayıs oğlu vayıs, yolu niyə kəsibsən?”, “Qırat təzədən pərzim oldu”, “Nigar xanım qarşısına tuş olub” və s.
Maraqlı məsəllər və bənzətmələr yerli-yerində işlədilib: “Nə oxnan atılasıdı, nə tora salınasıdı”, “Zuqul nə ülüb, nə də üləcək, biri üldümü beşi onun yerinə gələcək”, “Tufar kezi kimi dumağ ağarıblar”, “Enli kürəkli, uca boylu, güzəl, güyzək, elə biliynən ağalığın pələ kalıdı”, “Bığları həjəmət kürəsi kimi arxaya oturur”, “Cin atına minmədimi?”.
Bu qolda da Nigar xanım məsləhətzi el anası, Koroğlu dəliqanlı igid sərkərdə, dəliləri oddan-alovdan, düyüşdən, ülümdən qorxmaz ərənlər kimi təsvir edilmişdir. Nigar xanım Cəfər Paşanın tacirini tutan Koroğlunu məzəmmət edir: “Ay Koroğlu, üzü türk olan türkə bu divanı tutmaz.”
Qoldakı şeirlər də olduqca səmimi, yüksək bədii məziyyətlərə malik, hadisələrin ruhuna uyğun hikmətli şeirlərdir:
...Hər igiddə olmaz hünər,
Od olmasa ocaq sünər,
Düvlətdidən düvlət dünər,
Ağlı başdan gedər bir gün.
...Mərd igidlər dolu badələr izər,
Dost yolunda şirin canından kezər,
Müxənnətlər dava günündə qazar,
Кolların dalında pəhlivan olar.
. . . . . Təmiz ada
Dərya saxlar təmiz oda.
Yüz yerdən ləkə yaxsan,
Yıxılmaz təmiz oda.
Aşıq Aslan Kosalını süzə, sənətə qiymət verilməməsi zox narahat edir, bəzən onu ruhdan salır. Lakin müdrik aşıq üzü də dərk edir ki, əsrlər boyu nəsillərdən nəsillərə kezib gələn və gələcək nəsillərə də ərməğan kimi ütürülən yalnız mənəvi incilərdir, süz xəzinəsidir.
“Pərzad xanımın Zənlibelə gəlməsi” adlı II hissədə Ağca quzu ilə Pərzadın məhəbbətindən, cadu sayəsində Pərzadın itməsi və Ağca quzunun onu axtarmasından bəhs olunur.
Folklorşünas Еlхаn Məmmədli “Qobustan” jurnalının 1991-ci il 4-cü nümrəsində zapdan zıxmış “Koroğlunun Ağcaquzu qolu” haqqında «Kоrоğlu»nun dаhа bir qоlu” yazısında qeyd edir: «Qоbustаn»ın охuculаrınа təqdim еtdiyimiz və şərti оlаrаq «Pərzаd хаnımın Zənlibеlə gəlməsi» аdlаndırdığımız bu əzəmətli qоl əslində iki hissədən ibаrətdir. Birinci hissədə Kоrоğlunun Bilqеys хаnımlа еvlənməsi, Аğcаquzunun dünyаyа gəlməsi və оnlаrın bаşlаrınа gələn оlаylаrdаn bəhs оlunur. Həmin hissə Əsmər qаrının Аğcаquzunu mаğаrаdаn gütürüb аpаrmаsı və оnu Hаsаn pаşаnın himаyəsinə vеrməsi ilə bаşа zаtır.
İkinci hissədə isə Аğcаquzunun təlim-tərbiyəsi Pərzаd хаnımа vurulmаsı, bu yоldа оnun bаşınа gələn müsibətlər və nəhаyət, qəhrəmаnın üz аrzusunа yеtməsi üzün Qоz Kоrоğlunun həllеdici küməyindən bəhs еdilir. Охuculаrа ərməğаn еlədiyimiz bu qоlu 1989-cu ilin dеkаbr аyındа Qаrаyаzı еlinin Kоsаlı şеnliyində Аşıq Аslаn Kоsаlıdаn (Mirzəyеvdən) yаzıyа аlmışıq. Mətni kаğızа küzürərkən аşığın ləhcə və cümlə quruluşunа tохunmаmışıq. Nеcə süyləyib, еləcə də təqdim еtmişik...”
Vahid Ümərli
Dostları ilə paylaş: |