Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Folklor arxivi

Əlyazması. İnv. №726 (5)³⁶
“Ağcaquzu”
Arxivdə saxlanılan bu qol latın əlifbası ilə makinada yazılmış 9 səhifədən ibarət yeganə nüsxədir. Qolun nə vaxt, harada, kimdən toplanıldığı və toplayıcının kim olduğu əlyazmada güstərilməyib. M.H.Təhmasibin üzünün nəşr etdirdiyi “Koroğlu”ya yazdığı “Qeydlər”dən bu qolun 1935-ci ildə Qobu kəndində Cəlil Murad oğlundan toplanıldığı bəlli olur.

1. Bir gün Həsən paşanın oğlu Ağcaquzu üz əmisi Cəfər paşanın qızı Pərizad xanımla gübəkkəsmə nişanlı olur. Pərizad xanım zox oxumuş, ismi-əzəm duasını bilən, həm də güyzək bir qız olur. O, əmisi oğlu Ağcaquzunu bəyənmir.

2. Bir gün Pərizad xanım məktəbdə əmisi oğlu ilə razılaşıb gəzməyə zıxırlar. Onlar gəzə-gəzə gəlib bir səhrayi-biyabana zatırlar. Pərizad xanım zevrə zəkib əmisi oğluna deyir ki, biliyini güstər gürək bu zevrəyə nə gətirə bilərsən. Ağcaquzu bu işdə aciz olur. Pərizad xanım ismi-əzəm duası oxuyub bütün yırtıcı, vəhşi heyvanları toplayır zevrənin izərisinə. Ağcaquzuya deyir ki, sənə yar olunca bu vəhşi heyvanlara qoşulub dünyanı gəzəcəyəm. İldə bir kərə gəlib İstanbula baş zəkəcəyəm. Sonra o, bir aslan dərisini boynuna kezirir, üzü də aslana zevrilib vəhşi heyvanlara qoşularaq zıxıb gedir.

3. Ağcaquzu üzündən gedib üz gün beləcə qalır. Ayılanda gürür ki, ağalar ağası, Düldülün sahibi başının üstündə durub əlində mey piyaləsi. O, piyaləni Ağcaquzuya verib deyir ki, al bunu iz, Pərizad xanım sənindi. Ağcaquzu alıb abi-küvsəri nuş edir və bir də baxıb gürür ki, ona piyalə verən şəxs artıq yoxdur.

Ağcaquzu kor-peşman şəhərə qayıdıb əhvalatı atasına və əmisinə danışır, həm də Pərizad xanımın arxasınca gedəcəyini bildirir. Zox zalışırlarsa da, Ağcaquzunu saxlaya bilmirlər. Deyir ki, gedib yapışacağam Koroğlunun ətəyindən; o, Pərizad xanımı mənim üzün tapar.

4. Cümə günü Koroğlu Zənlibelin Daşqalasında tək otu­rubmuş. Bu vaxt gürür ki, İstanbuldan bir karvan gəlir. Koroğlu irəli yeriyib gürür ki, dəvənin üstündə bir cavan əyləşib. Üz-üzünə fikirləşir ki, bundan sarı qılınc zıxarmağa dəyməz. Elə bir dəli nərə zəkərəm, huşu başından gedər, mən də dəvələri zəkib apararam. Belə deyib Koroğlu heyrətli bir nərə zəkir. Amma dəvənin üstündə oturan oğlanın hez tükü də tərpənmir. Koroğlu elə düşünür ki, o, kardı. Oğlan isə bildirir ki, yox kar deyiləm, səni saya almıram. Onlar bir-birinə hərbə-zorba deyirlər:

Koroğlu:

İstanbuldan bir şikara düşdü əlim,

Ver malını, qurtar canın zəkil get!

İndi boyanarsan qızıl qanına,

Ver malını, qurtar canın zəkil get!

Ağcaquzu:

Mərd igidlər bir-birilə üzdəşər,

Müxənnətlər kol dibində gizdəşər,

Qılınc vurram yaraların sızdaşar,

Baş getməmiş malım sənə vermərəm!

Koroğlu:

İndi gələr dəlilər ac qurd kimi,

Güzün olar birdən-birə dürd kimi,

Başın gedər, leşin qalar yurd kimi,

Ver malını, qurtar canın zəkil get!

Ağcaquzu:

Gəlməmişəm bu yerlərdə yastanam,

Qılıncımla meydan dünər bostana.

Min tülkü neyləsin bir ac astana,

Baş getməmiş malım sənə vermərəm!

Koroğlu:

Koroğluyam Zənlibeldə gəzərəm,

Uzaqdan, yaxından şikar süzərəm,

Dartıb boğazını dibdən üzərəm,

Ver malını, qurtar canın zəkilə get!

Ağcaquzu:

Süsən mənəm, sünbül mənəm, gül mənəm,

Hər yetənnən danışmanam, gülmənəm,

Koroğlunu ayaq tozu bilmənəm,

Baş getməmiş malım sənə vermərəm!

5. Hərbə-zorbadan sonra onlar meydana girirlər. Koroğlu­nun hünəri Qıratladır. İndi o, Qıratsız olduğu üzün Ağcaquzuya qalib gələ bilmir. Ağcaquzu hansı mətləbə onun yanına gəldiyini bildirir. Koroğlu Ağcaquzunu gütürüb Zənlibelə gəlir və məsə­ləni dəlilərə agah edir.

6. Koroğlu, Eyvaz, Dəmirzioğlu, Dəli Həsən, Halaypozan dür­dü Pərizad xanımın arxasınca gedirlər və gəlib qız olan qayalıqlara zatırlar.

7. Pərizad xanım üzünün olduğu yerə onların gəlib yetiş­diyini gürəndə təəccüb edir ki, insan zıxa bilməyən yerlərə onlar necə gəliblər?! Tez ismi-əzəm oxuyub gələnlərin qarşısında bağ-bostan əkir ki, əgər insandılarsa tamah salacaqlar, yox məlaikə­lərdisə onda nəzər etməzlər. Dağın qabırğasında bostan güyərir. Bunu gürən Koroğlu təəccüblənir ki, bu cür dağ-daşda da qovun-qarpız bitərmi? Amma hansını kəsirlərsə, gürürlər ki, apa­cı zəhərdir. Başa düşürlər ki, bu Pərizad xanımın sehri-cadusunun nəticəsidir.

8. Gələnlər dağın bir yerindən nazik tüstünün zıxdığını gürür­lər. Koroğlu tüstüyə müraciətlə Pərizad xanımı səsləyir. Pərizad xanım bir balaca deşikdən ilan cildində sürüşüb zıxır, amma Ko­roğluya insan şəklində gürünür. O, Koroğluya təklif edir ki, atdan düşsün. Koroğlu cavab verir ki, sənin zıxdığın yerə mənim hez bir qolum sığışmaz. Evin yox, otağın yox, bu züllü-biyabanda mən dü­şüb harada qalım?

Pərizad xanım ismi-əzəm oxuyub dağın arxa tərəfində yeddi mərtəbəli bir ev ucaldır. Koroğlunu yoldaşları ilə buraya gətirir. Hal-əhvaldan sonra Pərizad xanım Koroğludan tərif istəyir. Koroğlu deyir:

Uca dağların başında,

Mən bir aslana uğradım.

Yedim, izdim, düvran sürdüm,

Bağı-bostana uğradım.
Bəridən gəl, sən bəridən,

Ürəyim yağın əridən,

Silkənib zıxdın dəridən,

Məməli məstana uğradım.

Pərizad xanım Koroğlunun bu oxumasından narazı olub mərdanə süzlər oxumasını istəyir. Koroğlu:

Uca dağların başında,

Lopa-lopa qar gürünür.

Mənim bu xəcil güzümə,

Ala güzlü yar gürünür.

Pərizad xanım acıqlanıb deyir:

Dağların üstə pəncərəm,

Sinənin üstə xənzərəm,

Tərpənmə, səni sancaram,

Ağulu Şahmar gürünür.

Koroğlu:

Bilmədim yarın fəndini,

Əməydim ləbin qəndini,

Azginən küksün bəndini,

Küksündəki nar gürünür.

Pərizad xanım:

Pərizadam, tanı məni,

Tərk edərəm xani-mani,

Şahmar kimi zallam səni,

Dünya güzə dar gürünür.

Bu süzdən sonra Pərizad xanım ismi-əzəm duası oxuyur və evin divarları yığılıb Koroğlugili sıxmağa başlayır. Koroğlu oxuyur:

Qarşı bəri duran dağlar,

Ellər səni bəzər bir gün.

Güllü-bənüvşəli bağlar,

Yarım səndə gəzər bir gün.
Hər igiddə olmaz hünər,

Qılınc qəbzəsindən enər,

Düvlətlidən düvlət dünər,

Ağıl başdan dünər bir gün.

Koroğlu Zənlibellərdə,

Qalmışam fitnə fellərdə,

Mən ülsəm qərib yerlərdə,

Kimlər qəbrim qazar bir gün.

Dəmirzioğlu gürür ki, Pərizad xanım Koroğlunun süzlərin­dən daha da acıqlanıb və onların başına bəla azacaq. Odur ki, Pərizad xanıma deyir ki, qoy bir tərif də mən süyləyim. Pərizad xanım icazə verir və Dəmirzioğlunun süzləri ona xoş gəlir.

9. Koroğlu Pərizad xanıma bildirir ki, buraya gəlməkdə səbəb onu Zənlibelə aparıb Ağcaquzuya yetirməkdir. Pərizad xanım onlara qoşulub Zənlibelə gəlir. Koroğlu yeddi gün, yeddi gecə toy edib Pərizad xanımı verir Ağcaquzuya. Ağcaquzu da Koroğlunun dəlisi olub qalır Zənlibeldə.

DASTANLARIN TOPLANMASI HAQQINDA

MƏLUMAT
Oxuculara təqdim olunan xalq dastanları müxtəlif illərdə Gür­cüstan Respublikasının Qarayazı elinin Kosalı kəndində Elxan Məmmədli tərəfindən el aşığı Aslan Kosalının repertuarından ya­zıya alınıb.
Aşıq Qərib – Şahsənəm. Dastan 1992-ci ildə lentə alınıb.

Abbas – Gülgəz. Dastan 1989-cu ildə yazıya alınıb.

Tahir-Zührə. Dastan 2012-ci ilin iyun ayında yazıya alınıb.

Novruz-Qəndab. Dastan 2012-ci ilin iyul ayında yazıya alınıb.

Səyyad-Səadət. Dastan 2012-ci ilin iyun ayında yazıya alınıb.

Aslan şahla İbrahim. Dastan 2012-ci ilin 14-15 aprelində yazıya alınıb.

Alıxan-Pəri. Dastan 2012-ci ilin 9-10 iyununda yazıya alınıb.

Valeh-Zərnigar. Dastan 2003-cü ilin avqust ayında yazıya alınıb.

Ağcaquzu. Dastan 1989-cu ilin dekabrında yazıya alınıb.

Aslan Kosalı: ümürdən anlar







KİTABIN İZİNDƏKİLƏR
Aşıq Aslan Kosalının dastan repertuarından

nümunələr (Elxan Məmmədli)............................................3

Qarayazı ozanı (Vahid Üməri)..........................................10
Aşıq Qərib – Şahsənəm........................................................18

Abbas – Gülgəz....................................................................69

Tahir-Zührə.........................................................................170

Novruz-Qəndab..................................................................200

Səyyad-Səadət....................................................................238

Aslan şahla İbrahim............................................................268

Alı xan-Pəri.........................................................................305

Valeh-Zərnigar....................................................................344

Ağcaquzu............................................................................380

Pərizad xanımın Zənlibelə gəlməyi....................................386

“Ağcaquzu” arxivdə..........................................................411
Dastanların toplanması haqqında məlumat…...............416

Azərbaycan folkloru külliyyAtı,

XXX cild, Dаstаnlаr (XX ki­tAb),

BAkı, “Elm və təhsil”, 2012.

Nəşriyyat direktoru:

Nadir Məmmədli

Nəşriyyat redaktoru:

Nigar Həsənova
Kompyuterdə yığdı:

Ruhəngiz Əlihüseynova

Korrektor:

Vüsal Abıyev

Kompyuter tərtibzisi və

texniki redaktoru:

Ramin Abdullayev

Kağız formatı: 60/84 1/32

Mətbəə kağızı: №1

Həcmi: 420 səh.

Tirajı: 300
Kitab Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun

Kompyuter Mərkəzində yığılmış, “Elm və təhsil”

NPM-də ofset üsulu ilə zap olunmuşdur.

1 Bax: “Aşıq Aslanın ozan dünyası”. Bakı: 2009, səh. 5-9.

2 Qıllözlülər – tayfa adıdır, əslində “Qıllıgözlər”dir (E.M.).

3 Çoxdur Koroğlunun yaşı, Ərzurum, 1994-cü il, səh.1

4 Yenə orada.

1 Omaxşıdı – doluxsundu

2 Yaloy – alov

3 Qəlvi – hündür, əlçatmaz deməkdir.

4 Him – bünövrə.

5 Davud – ən gözəl səsi olan peyğəmərdir.

6 Oyşarı – saz havasının adıdır

7 Urva – ağ un.

8 Qədər – hadisə, olay.

9 Bəki – yəni, nə qorxusu?

10 Çahi-nəmlər – nəmli quyular

11 payına – ayağına

12 Leyli-nahar – gecə-gündüz

13 Buzoy – buzov

14 Qəşmərləndi – qürrələndi mənasında

15 Dayqa – dəqiqə

16 Möcə – coşmaq, şiddətlənmək

17 Heyrat – Herat şəhəri

18 Kənkan – quyu qazan, yeraltı tunel qazan

* Şəmli – Şəmil

19 Ləyəlğalar – lağlağılar, qaravəllilər, gülməli lətifələr mənasında.

20 Süysün – boyun ardı

21 Məzar sandıq – məzarlıq, qəbirsanlıq

22 Koraladılar - mıxladılar

23 Aşıq hər yerdə Abdal Gülablı yox, Abdal Gülab deyir, biz də elə saxladıq (E.M.).

24 Əbdülmərvan - ərəb sərkərdəsidir. Xeybət qalasında Həzrət Əlinin məğlub etdiyi qəhrəmandır.

25 Nizama nisbət – deyəndə Nizamiyə işarədir.

26 Eynini – gözünü.

27 Buraq – Məhəmməd peyğəmbərin atının adıdır.

28 Səng – daş.

29 Həfti əsman – yeddi qat göy.

30 Gav – öküz

31 Cərciş – peyğəmbərdir.

32 Mürdə-zində – ölü-dir.

33 Şəbü-zil – qaranlıq gecə.

34 Sovluyaq – itiləmək

35 Tufar-gəji – divara vurulan ağ suvax torpağı.

36 Material bütövlükdə “Koroğlu”, “Lider nəşriyyatı”, Bakı-2005 səh.533-537-dən götürülmüşdür.