177
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elmlər seriyası
2011
UOT 94 “19/...”
AZƏRBAYCANDA SOSİAL TƏBƏQƏLƏR
(J.B.TAVERNYENİN “SƏYAHƏTNAMƏ”Sİ ÜZRƏ)
Ə.H.HƏSƏNOV
Bakı Dövlət Universiteti
Arshad-hasanov @ rambler. ru
Məqalədə XVII əsrin 30-60-cı illərində dəfələrlə Azərbaycanda olmuş fransiz taciri
J.B.Tavernyenin “Səyahətnamə”sində Azərbaycandakı sosial təbəqələr və onların statusları
haqqında verdiyi məlumatlar tədqiq olunur. J.B.Tavernye Səfəvi dövlətinin əhalisini üç qrupa:
əyanlar, qələm əhli və asılı təbəqəyə bölmüşdür. Hər üç təbəqəyə aid sosial qruplar haqqında
səyyahın məlumatları təhlil olunmuş, onların statusu müəyyən edilmişdir.
Açar sözlər: J.B.Tavernye, Səfəvi, mustovfi, sədr, rəiyyət.
Səfəvilər dövründə Azərbaycanda sosial münasibətlərin öyrənilməsi ol-
duqca mürəkkəb və mühüm problemlərdən biridir. Əhalinin sosial-silki tərki-
bi, ayrı-ayrı təbəqələr arasında hüquqi münasibətlər və s. kimi geniş spektri
əhatə edən sosial münasibətlərin araşdırılması cəmiyyətin sosial-iqtisadi
inkişafının müəyyənləşdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Səfəvilər dövlətində sosial münasibətlər tarixinin öyrənilməsi üçün mü-
hüm əhəmiyyət kəsb edən qaynaqların bir qismini memuar xarakterli
qaynaqlar – səyyah gündəlikləri təşkil edir. Bu baxımdan fransız səyyahı
J.B.Tavernyenin «Səyahətnamə»si də böyük maraq doğurur. XVII əsrin 30-
60-cı illərində dəfələrlə Azərbaycanda səfərdə olmuş Tavernye Səfəvi döv-
lətində əhalinin sosial tərkibi haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. Lakin
Tavernyenin Səfəvi dövləti əhalisinin sosial tərkibi haqqında verdiyi
məlumatlar təzadlı xarakter daşıyır. Tavernye Səfəvi dövləti əhalisinin sosial
tərkibini Avropa dövlətlərində olduğu kimi üç təbəqəyə bölərək yazır:
“Onlardan birincisi şəmşir əhlidir ki, bura səltənət sarayının üzvləri olan
əşrəflər-kübarlar, xanlar, vilayət hakimləri və bütün qoşun əhli, ikinci təbəqə
qazılar və qanun yazan qələm əhli, üçüncü təbəqə isə Avropa ölkələrində
olduğu kimi tacirlər, sənətkarlar və zəhmətkeşlərdən ibarətdir” (8, 571).
Tavernye Səfəvi dövləti əhalisini Avropa ölkələrində mövcud olan üç silkə
(zadəganlar, ruhanilər, vergi verən əhali) uyğun olaraq qruplaşdırmış, hər üç
təbəqəyə daxil olanlar, xüsusilə də birinci və ikinci təbəqə haqqında arayış
178
xarakterli məlumat vermişdir. Səyyahın fikrincə, şəmşir əhli kateqoriyasına
baş vəzir, nazir, mehtər, miraxurbaşı, mirşikarbaşı, zindarbaşı (yəhər və yaraq-
ların mühafizəçisi), zənkənqorçu (şah mehtərlərinin-“cilovdarların” rəisi),
vaqiyənəvis, xəzinədarbaşı, eşikağasıbaşı, mehmandarbaşı, həkimbaşı, mü-
nəccimbaşı, divanbəyi, darğa, süfrəçibaşı, şərabçıbaşı, qəhvəçibaşı, məşəlçi-
başı, xassetəraş, qapıçıbaşı, məlik-tüccar, mirşəb, nəqqaşbaşı, nəccarbaşı,
anbardarbaşı, sipəhsalar, qullarağası, tüfəngçibaşı, eşikağası, topçubaşı, vilayət
hakimləri - xanlar, sultanlar və asəflər daxildir (8, 572-587). Tavernye Səfəvi
dövlətinin əhalisinin ikinci təbəqəsinə dövlət kargüzarlarını, bütün qələm əhli
və elm sahiblərini daxil etmiş və bu kateqoriyaya məxsus mənsəb sahibləri
içərisində sədrolxas, sədrolmoqufat, şeyxülislam, qazı, pişnamaz, mütəvəlli,
mustoufi əlməmalik, mustoufilər, dəftərxana darğasının adlarını çəkmişdir (8,
588-595). Səyyah ilk iki təbəqəyə daxil olan mənsəb sahiblərinin hər biri
haqqında qısa da olsa məlumat versə də, üçüncü təbəqəyə daxil olan sənətkar,
tacir və zəhmətkeşlər, xüsusilə də kəndli kateqoriyaları haqqında heç bir bilgi
verməmişdir. Qeyd edək ki, Tavernyenin Səfəvi dövləti əhalisinin sosial
tərkibi haqqında verdiyi məlumatlar Şərq ölkələrində sosial təbəqələri tam əks
etdirmir.
Tarixşünaslıqda qəbul olunmuş konsepsiyaya görə, Səfəvilər dövründə
sosial tərkibinə görə əhali iki kateqoriyadan - imtiyazlı təbəqə və asılı təbəqə-
dən ibarət olmuşdur. Səfəvi dövrü tarixçilərinin fikrincə, imtiyazlı təbəqəni
təşkil edən hakim təbəqə dörd kateqoriyadan ibarət olmuşdur:
1) Qızılbaş və digər tayfalara, həmçinin şah qvardiyasına (qulamlara)
məxsus hərbi əyanlar;
2) xüsusi mülkiyyət hüququ əsasında geniş torpaq sahələrinə malik olan
və vəqf əmlakını idarə edən ali ruhanilər;
3) mərkəzi və yerli idarə aparatının mülki bürokratiyası;
4) yerli oturaq əyanlar (6, 89; 7, 137).
Araşdırmalar göstərir ki, Səfəvi dövlətində ordunun sıravi üzvləri, ruha-
nilərin aşağı təbəqəsi, elm adamları, xüsusilə də müddərislər heç də Tavern-
yenin qeyd etdiyi kimi, imtiyazlı təbəqəyə daxil olmamışlar.
J.B.Tavernyenin birinci kateqoriyaya aid etdiyi təbəqə içərisində şah və
hakim sülalə ən yüksək yerdə durur. Belə ki, şah qeyri-məhdud hakimiyyətə
malik idi. O, bütün təbəələrinin canının və malının sahibi idi. Səyyah yazır:
«Əgər şah ölkənin ən böyük dövlət adamlarından birini öldürmək istəsə, heç
bir qanun-qayda və məsləhət gözləmədən bu işi görə bilər və dövlətin qanun
keşikçilərinin bunu yoxlamağa, heç kimin bunun səbəbini soruşmağa cəsarəti
çatmazdı» (8, 569).
Səfəvi dövlətinin həm mərkəzi idarəetmə aparatında, həm də yerli
idarəçilik orqanlarında yalnız birinci iki təbəqə – Şəmşir və qələm əhli təmsil
olunmuşdu. Tavernye Səfəvi əhalisinin sosial strukturunda şahdan sonra baş
vəziri qeyd etmişdir. O, şahdan sonra ölkənin birinci şəxsinin «etimadəddöv-
lə» adlandırildığını yazmışdır (8, 572). Səyyahın fikrincə «etimadəddövlə»
179
qələm əhli olub bütün mülki və maliyyə məsələlərinə baxırdı (8, 572). Tavern-
yenin verdiyi bu məlumatlar göstərir ki, XVI əsrlə müqayisədə baş vəzir
mənsəbi böyük təkamül prosesi keçərək XVII əsrdə şahdan sonra birinci
səlahiyyət sahibinə çevrilmişdi.
Tavernyeyə görə, Azərbaycan əhalisinin sosial strukturunda mehtər
özünəməxsus yer tuturdu. Bu еlə bir vəzifədir ki, bu işə sarayın ağdərili
xadimlərindən biri təyin edilir və o, şahın gizli güdükçüsü olduğu üçün həmişə
onun yanında olurdu... Mehtərlər şahın eşidən qulağı idi (8, 573). Birinci
təbəqəyə aid olan mirşikarbaşı haqqında Tavernye yazır ki, bütün şikar, ov
alət və vasitələri onun nəzarəti altındadır. Quşçubaşı vəzifəsini də icra edən
mirşikarbaşının ixtiyarında min nəfərdən artıq qulluqçu vardır və çoxlu ov
quşları da xüsusi fərmanla onun nəzarəti altına verilmişdir (8, 575). Ov itləri,
şirlər və pələnglərə görə məsuliyyət daşıyan səkbanbaşının da mirşikarbaşıya
tabe olduğunu qeyd etmişdir (8, 575).
Səfəvi dövlətində birinci təbəqəyə aid olan xəzinədarbaşı dövlət xəzinə-
sində olan pulların qorunub saxlanmasına cavabdeh idi (8, 576). Eşikağasıba-
şını (təşrifat və mərasim qaydalarına baxan məmur – Ə.H.) birinci təbəqəyə
aid edən Tavernye onu Fransanın böyük təşriflər rəisinə bərabər tutmuş və
bir neçə vəzifəli məmurun onun tabeçiliyində olduğunu göstərmişdir (8, 576).
Sarayın mehmandarbaşısı birinci təbəqəyə daxil olub xaricdən gəlmiş səfirləri
müşayiət etmək, onlara qəbul qaydalarını öyrətmək işlərinə baxırdı (8, 576).
Tavernye yazır ki, həkimbaşı şahın birinci həkimidir, ölkənin bütün təbibləri
ona tabedirlər və onun təsdiqi olmadan həkimlik fəaliyyəti ilə məşğul ola
bilməzlər (8, 576; 1, 443). Şah sarayında əhəmiyyətli vəzifələrdən birinin
münəccimbaşı olduğunu vurğulayan səyyah onu münəccimlərin rəisi ad-
landırmış və şahın onların göstərişlərinə uyğun olaraq şahlıq etdiyini
bildirmişdir (8, 576). Tavernye imtiyazlı təbəqələrdən olan süfrəçibaşı, şahın
meyxanasına və şərablara nəzarət edən şərabçıbaşı və ya şirəçibaşı, sarayın
işıqlandırılmasına baxan məşəlçibaşı, şahın müşk arağı, bitki gülabı, qəhvə və
s. içkilərinin təşkilinə məsul olan qəhvəçibaşı, həmçinin şahın şəxsi dəllək və
cərrahı olub onun başını qırxan və ondan qan alan xassetəraş (şahın şəxsi bər-
bəri – Ə.H.) və s. vəzifə sahibləri haqqında da maraqlı məlumatlar vermişdir.
Səfəvi dövründə hər bir qızılbaş tayfasının başçısı həmin tayfanın əmir
əl-ümərası olmaqla yanaşı, həm də şəmşir əhli idi. O, müharibə dövründə
müəyyən olunmuş miqdarda qoşunla şahın sərəncamına gəlirdi. Tavernye
qeyd edir ki, müharibə zamanı sipəhsalar və yaxud «əmr əl-üməra külli
Səfəvi» vəzifəsi təsis edilir və müharibə başa çatan kimi bu mənsəb də ləğv
edilirdi. Sipəhsalar dövlət şura məclisində etimadəddövlədən sonrakı mövqedə
qərarlaşırdı (8, 581).
Ə.Rəhmani Səfəvi dövlətinin bəylərbəyliklərə bölündüyünü və Azərbay-
can ərazisində 4 bəylərbəyliyinin yerləşdiyini qeyd etmişdir (7, 90-93).
İ.P.Petruşevskinin yazdığına əsasən hər vilayətdə (bəylərbəylikdə) bəylərbəyi-
lər, şeyx-ül islam, qazı, sədr, canişin (bəylərbəyinin müavini), vilayət vəziri,
180
şəhərlərdə kələntər fəaliyyət göstərirdi. Bəylərbəylərin sarayında bütün vəzifə-
lər-süfrəçibaşı, şərbətçibaşı, şərabçıbaşı, halvaçıbaşı, əmir-axur, mirşikarbaşı,
quşçubaşı və s. mərkəzi sarayda olduğu kimi mövcud idi (6, 118-119).
Səfəvilər dövlətində vilayətləri şahzadələr, qızılbaş əyanları və bəzən də
qulamlar içərisindən seçilib, təyin olunan nümayəndələr idarə edirdilər. Vila-
yətlərə birinci təbəqəyə aid olanlardan xan, sultan titulu, əmir əl-ümarə və ya-
xud bəylərbəyi rütbəsi ilə hakimlər təyin olunurdular. Tavernye də böyük
əyalətlərin xan və hakimlər tərəfindən idarə olunduğunu yazmışdır (8, 585).
Tavernye vilayət hakimi və xanların kiçik bir şah kimi qüdrətli olduğu-
nu, vilayət ərazisində mütləq hakimiyyətə malik olduqlarını qeyd etmişdir.
Əyalətlərin xan və hakimləri şah kimi qüdrətli idi və camaat ondan şahdan
qorxduğu qədər qorxardı. Lakin onlar əhaliyə qeyri-adi zülm edəndə camaat
şikayət səslərini ucaldardısa və şikayət şahın qulağına çatardısa, hakimin başı
bədənindən ayrılırdı (8, 585).
Bəylərbəyliklər və ya vilayətlər inzibati baxımdan nisbətən kiçik ərazi
vahidi olan mahallara bölünürdülər. XVI əsrin 40-cı illərindən etibarən mahal
hakimlərinə əsasən sultan, bəy, çox nadir hallarda isə xan titulu verilirdi.
Mahal hakimləri vəzifəyə şahın fərmanı əsasında təyin edilir və işdən azad
olunurdular (4, 164-165). Digər bir fikrə görə bəylərbəylərinə tabe olan mahal
hakimləri qolbəyi adlanırdı və onlar vəzifəyə bəylərbəyinin təqdimatı əsasında
şah fərmanı ilə təyin edilirdilər. Sultan titulu daşıyan şəxslər daha xırda
inzibati vahidlərə rəhbərlik edirdilər (7, 90). Qeyd edək ki, Tavernyenin məlu-
matları bu fikirləri təsdiq etmir. Səyyahın yazdığına görə, xandan sonra da
hakimlər qismi vardır ki, onlar xana tabedirlər. Ancaq onlar şah tərəfindən
təyin edilir və yalnız şahın əmri ilə vəzifədən azad olunurlar. Bu hakimlər
silkinə sultan deyirlər (8, 586). Tavernye Səfəvi dövlətinin əyalət idarəçili-
yində üçüncü dərəcəli hakimlərin də olduğunu və onların asəf (ağıllı müşavir)
adlandıqlarını qeyd etmişdir (8, 586). Səyyahın məlumatına əsasən asəflər
hökmdarın vilayətlərdə naibləridir və hər əyalətin xanı kimi onların da qulluq-
çuları və sahibmənsəbləri vardır.
Səfəvi dövlətinin sosial strukturunda yüksək rütbəli məmurlardan olan
vaqiyənəvisin də özünəməxsus yeri olmuşdur. Vaqiyənəvisin hüquq və səla-
hiyyətləri haqqında məlumat verən Tavernye yazırdı ki, o dövlətin ən böyük
yazıçısı və katibidir (münşisidir). Bu fövqəladə vəzifə yalnız şaha çox yaxın
olan şəxslərə verilir. Bu şəxs ali məclisdə bütün ərizə və dövlət sənədlərini şa-
hın hüzurunda oxuyurdu (8, 575). Hökmdarın şəxsi katibi olan vaqiyənəvis ali
məclisin iclaslarının qeydiyyatını aparmaqla yanaşı, şahın vilayət hakimlərinə
və xarici ölkələrə ünvanlanmış məktublarını yazır və arxivə də nəzarət edirdi.
Qeyd edək ki, vaqiyə-əvislə bərabər Səfəvi dövlətində təxminən eyni
funksiyanı icra edən münşi əl-məmalik mənsəbi də mövcud idi (2, 218).
Kargüzarlıq işlərinə, mirzələrin fəaliyyətinə rəhbərlik və nəzarət edən münşi
əl-məmaliklə vaqiyənəvisin səlahiyyətləri arasında ciddi bir fərq olmamışdır
(3, 134; 5, 273).
181
Tavernye Səfəvi dövlətinin sosial strukturunda yeri olan mərkəzi
maliyyə idarəsinin başçısı mustoufi əl-məmalik və onun səlahiyyətləri haqqın-
da da maraqlı məlumatlar vermişdir. Səfəvi imperatorluğunun maliyyə işləri
baş vəzirin ümumi nəzarəti və mustoufi əl-məmalikin rəhbərliyi altında
fəaliyyət göstərən maliyyə divanında həyata keçirilirdi. Tavernyenin yazdığına
əsasən, mühasibat divanının çoxsaylı icraçı məmurlarının hamısı qələm
əhlidir. Bütün qeydiyyat dəftərləri onların əlindədir. “Mustoufi əl-məmalik və
mustoufilər bütün xalisə, ərbabi əmlakının mühasibat işi üzrə dəftərdarlıqda ən
yüksək məqamlı məsul işçilərdir. Şahın bütün gəlirinin hesabını, əmlakın
icarəsi, sursat anbarları, qoşunun təchizatı, idarə məmurlarının xərclərini onlar
qeydiyyata alırlar. Başqa bir növ mühasib də vardır ki, ona «moquf» deyirlər
və o vəqf əmlakının hesabını aparır” (8, 593).
Səfəvi dövlətinin dini idarələrində çalışanları qələm əhli və elm-bilik
sahibləri hesab edən səyyah onları Fransadakı hüquqşünas, ədliyyə məmurları
və maliyyə idarələrinin işçiləri ilə eyniləşdirmişdir. Tavernye Səfəvi dövlətin-
də mərkəzi dini idarəyə sədrin rəhbərlik etdiyini qeyd edərək yazır ki, sədr
ölkədə birinci dini şəxsdir, lakin şura məclisində və s. rəsmi məclislərdə
etimadəddövlənin tabeliyindədir (8, 588). Dini sahədə ali hakimiyyətə malik
olan sədr dünyəvi məsələlərdə baş vəzirin tabeliyində olub, vəzifə və sosial
təbəqə statusunu dəyişərək etimadəddövlə vəzifəsinə yüksələ bilərdi (8, 588).
Tavernye yazır ki, şəriət və qanunlar rəisi olan sədr məscidlərin vəqf əmlakına
və s. işlərə baxır. Onların bütün gəlirlərini toplayıb vəqfin müəyyən məsrəflə-
rinə, özünün lazım bildiyi yerlərə xərcləyir. Ancaq o bütün başqa xərclərdən
əvvəl öz haqqını götürürdü (8, 588). Dövlət məmurlarının sədrin işlərinə
müdaxiləsi qeyri-mümkün sayılırdı və onun verdiyi hökmlər digər məhkəmə
orqanları tərəfindən sözsüz qəbul edilirdi. Divan əs-sədarədə iki sədr fəaliyyət
göstərsə də, ali ruhani idarəsinin başçısı sədr-i xassə hesab olunur, sədri əl-
məmalik isə onun müavini və ürfi-şəri məhkəmələrin rəisi sayılırdı (4, 208).
Tavernyenin məlumatına görə, rütbə, məram və səlahiyyəti üzrə bərabər
olan iki böyük din xadimi – şeyx-ül islam və qazı da sədrə tabe olub, qələm
əhli və elm-bilik sahibləridirlər. Səyyah yazır ki, şəriət işləri bu iki nəfər
arasında bölüşdürülür və sədr bütün işləri onların vasitəsilə həyata keçirir.
Məmləkətin bütün ərazilərində din və qanun işlərinin icrasına baxan şeyx-ül
islam və qazı vəzifəyə şahın fərmanı əsasında təyin olunurdular (8, 589). Səy-
yahın yazdığına görə hər məsciddə «pişnamaz» var idi. O, hamıdan birinci na-
maza dayanmalı və camaat onu izləyərək namaz qılmalı idi. Mollaların məscid
vəqflərindən çoxlu məvacib aldıqlarını yazan səyyah onların hər cümə günləri
məscidə gəlib quran oxuduqlarını, quranı qiraət edənlərə təfsir etdiklərini
bildirmişdir. Tavernyenin məlumatına əsasən, onların vəzifələrindən biri də
şəriət elmlərinin tədrisidir ki, hər kəs oxumaq istəsə, ona təlim verməlidirlər.
Ağır hərəkətə, ciddi rəftara və qaşqabaqlı sifətə malik olan mollaları Tavernye
ikiüzlü və yalançı adamlar kimi xarakterizə etmişdir (8, 589). Səyyah hər
182
məsciddə pişnamaz və molla ilə yanaşı müəzzin və mütəvəllinin olması haq-
qında da məlumat vermiş və onları da qələm əhli kataqoriyasına aid etmişdir.
Səyyahın verdiyi məlumata görə ədliyyə məsələləri üzrə nazir vəzifəsini
icra edən məmur divanbəyi adlanırdı və ikinci təbəqəyə daxil idi. Bütün
hüquqi qanunlar və cəzalar onun əli ilə icra olunurdu. Onun qərargahı alaqapı
və ya şahın evidir. Şah da çox vaxt onun divanında iştirak edirdi. Bu vəzifə ən
mühüm vəzifə idi. Ölkənin bütün şikayətləri ona göndərilir və onun hökmləri
məmləkətin bütün böyükləri, vilayət xanları və hakimləri tərəfindən icra
olunurdu (8, 12-13).
Səfəvi dövlətində polis rəisi funksiyasını icra edən darğanı imtiyazlı tə-
bəqəyə aid edən Tavernye yazır ki, çox mötəbər vəzifə olan darğanın fitvasına
qarşı yalnız divanbəyi şikayət edə bilərdi (8, 576). Darğa nizam-intizam yarat-
maq, oğurluğun, qətl və qarətin qarşısını almaq, fahişəxanaları, qumarxanaları,
meyxanaları aşkara çıxararaq onlara qadağa qoyurdu. Darğa günahkarları və mü-
qəssirləri ya çubuq vurmaq, ya da cərimə almaq yolu ilə cəzalandırırdı (8, 576).
Tavernyenin Avropa ölkələri nümunəsinə uyğun olaraq ayırdığı üçüncü
silk Səfəvi dövlətinin əhalisinin asılı təbəqəsini və yaxud vergi verən hissəsini
təşkil edirdi. Maraqlıdır ki, səyyah Səfəvi əhalisinin üçüncü təbəqəsi içərisində
ayrıca bir kateqoriya kimi kəndlilərin adını çəkməmiş, sənətkar və tacirlərlə
bir sırada zəhmətkeş anlayışını işlətmişdir. Görünür, səyyah zəhmətkeşlər
anlayışı altında məhz kəndliləri nəzərdə tutmuşdur. Bəhs edilən dövrdə Səfəvi
əhalisinin asılı təbəqəsi içərisində kəndlilər mütləq əksəriyyət təşkil edirdilər.
XVI-XVII əsrlərdə kəndlilərin hamısı rəiyyət anlayışı ilə ifadə olunurdular.
İ.P.Petruşevski belə hesab edir ki, geniş mənada rəiyyət vergi verən bütün
təbəqələri ehtiva etdiyi halda, dar mənada kəndlilər anlamını vermişdir (6,
248). XVI-XVII əsrlərdə də əhalinin böyük hissəsini təşkil edən kəndlilər üç
kateqoriyadan ibarət olmuşdur: 1) Torpaq mülkiyyətinə malik olub xırdamalik
adlanan varlı kəndlilər; 2) İri feodallardan asılı olmayan, yalnız dövlətə torpaq
vergisi verən azad icmaçı kəndlilər; 3) İcarədar kəndlilər (7, 343-344). Kəndli-
lərin çox böyük hissəsini təşkil edən icarədar kəndlilər iqtisadi durumuna görə
hampa, rəncbər, həmçinin Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində qara, qərib, be-
kar, xoşnişin kimi adlarla tanınan kateqoriyalardan ibarət olmuşdur (7, 144).
Tavernyenin Səfəvi dövlətində sosial təbəqələr haqqında verdiyi məlumatları
yekunlaşdıraraq qeyd etmək olar ki, verilən bilgilər bəzən mübahisəli xarakter
daşısa da, əsas məsələlərdə reallığı əks etdirir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər. Bakı: Azərbaycan, 1996, 869 s.
2.
Azərbaycan tarixi: 7 cilddə, III c., Bakı: Elm, 1999, 784 s.
3.
Bayramlı Z. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarə quruluşunun bəzi məsələləri Tavernyenin
səyahətnaməsində // Bakı Universitetinin xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası, 2004, №1,
s.131-144.
4.
Bayramlı Z. Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə sistemi. Bakı: ADPU, 2006, 258 s.
5.
Əfəndiyev O.A. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Azərnəşr, 1993, 300 s.
183
6.
Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и
Армении в XVI- нач. XIX вв. Л.: ЛГУ,1949, 382 с.
7.
Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII вв. (1590-1700 гг). Баку: Элм,
1981, 238 с.
8.
Jan Battis Tavarnye. Səfərname-yi Tavarnye. Tərcomeyi-ye Əbuturab Nuri. İsfahan:
«Çapxane-ye Pərvin», h.1336, 719 s.
СОЦИАЛЬНЫЕ СЛОИ АЗЕРБАЙДЖАНА
(ПО «ПУТЕШЕСТВИЮ» Ж.Б.ТАВЕРНЬЕ)
А.Г.ГАСАНОВ
РЕЗЮМЕ
В статье исследуются социальные сословия Азербайджана ХVII в. в сочинении
«Путешествия» французского купца и путешественника Ж.Б.Тавернье. По наблюде-
ниям Тавернье, общество в Азербайджане в рассматриваемый период состоит из трех
основных групп: знати, писцов (мустофи ал-мамалук и др.) и подотного сословия.
Особое внимание привлекают материалы Тавернье о статусе, полномочиях и
привилегиях правящих кругов, так как именно состоянию первых двух груп автор
уделяет значительное внимание. В сочинении Тавернье очень мало место уделено пред-
ставителям третьего сословия, особенно крестьянству, что видимо, было связано с осо-
бенностями пребывания и ограниченными в этом отношении возможностями самого
иностранного «гостя».
Ключевые слова: Ж.Б.Тавернье, Сафави, мустофи, садр, раиййат
“SOCIAL STRATA IN AZERBAIJAN (ON THE “VOYAGE” OF J.B.TAVERNYE)”
A.H.HASANOV
СУММАРЙ
J.B.Tavernye classified the social strata existed in Saphavid state in the XVII century.
The first stratum includes the king and the dynasty of authority. This group consists of nobles,
khans and droops, the second stratum lawmakers and the last merchants, craftsmen and peasants
like in Europe. The author provides detailed information about the division of strata in the
article. Tavernye’s information about the content and authority of the first stratum deserves
interest. Tavernye provided detailed information about the craftsmen, but less about peasants.
Key words: J.B.Tavernye, Saphavids, mustophi, craftsman, peasants.
Dostları ilə paylaş: |