____________Milli Kitabxana____________
17
siyasi mənzərəsini, onun boya-başa çatdığı sosial mühitin
təsirlərini nəzərə almadan təftiş etmək üsulu ilə obyektiv
dəyərləndirmə mümkün deyildir. Tədqiqat işi siyasi-ideoloji
proseslər kontekstində, sosialist realizmi konsepsiyasının
tələbləri çərçivəsində yaranan 1930-1950-ci illər Azərbaycan
romanının ədəbiyyat tariximizdə yaşamaq hüququnu təsdiq
edən keyfiyyətləri üzə
çıxarmağa, milli şüurun
formalaşmasında həmin bədii nümunələrin rolunu
əsaslandırmağa, o illərin romanlarında milli-mənəvi idealların
hansı ədəbi-estetik çalarlarla ifadə olunduğunu elmi-nəzəri
müddəalarla təsbit etməyə, mövzunun əhatə etdiyi problemə
nəzəri aydınlıq gətirməyə çalışır. Bu baxımdan sovet dövrü
Azərbaycan ədəbiyyatının qiymətləndirilməsində tədqiqatın
elmi nəticələrindən bəhrələnmək olar.
Tədqiqinə böyük ehtiyac duyulan 1930-1950-ci illər
(1955-ci ilə qədər) Azərbaycan romanının yaradıcılıq
problemlərini yeni ədəbi-nəzəri düşüncə əsasında sistemli
araşdırma obyektinə çevirən bu monoqrafiyadan
universitetlərin filologiya fakültələrində ədəbiyyat tarixi və
ədəbiyyat nəzəriyyəsi fənlərinin tədrisində dərs vəsaiti kimi
istifadə oluna bilər.
____________Milli Kitabxana____________
18
Araşdırma müəllifinin “Ömürdən səslər” (Bakı, 2003),
“Bədii söz və milli azadlıq şüuru” (Bakı, 2007) kitabları, “Milli
mənliyə sədaqət” (“Dil və ədəbiyyat”. Elmi-nəzəri məcmuə),
“İnamın faciəsi” (“Azərbaycan”. Ədəbi-bədii jurnal),
“Ziddiyyətlər və həqiqətlər” (“Elmi axtarışlar”), “Bir daha XX
əsr Azərbaycan ədəbiyyatının mərhələləri haqqında” (“Elmi
axtarışlar”), “Mehdi Hüseyn Azərbaycan romanı haqqında”
(“Filologiya məsələləri”.Elmi məcmuə), “Tariximiz bədii
təxəyyüldə” (“Dil və ədəbiyyat”), “Azərbaycan romanının
inkişaf problemlərinin tədqiqi haqqında” (“Dil və ədəbiyyat”),
“Metodun zühuru və süqutu” (“Azərbaycan”), “1920-1950’li
yıllar Azerbaycan edebiyatında milli manevi ideallar hakim
ideolojinin girdabında” (“Turan”.Dərgi, Türkiyə), “Пять
исторических романов в Азербайджанской литературе
1930-1940
гг.» («Современные
гуманитарные
исследования». Журнал, Москва) və s. məqalələri tədqiqat
obyektinin geniş kontekstdə çözülməsinə zəmin yaratmışdır.
____________Milli Kitabxana____________
19
I F Ə S İ L
SİYASİ - İDEOLOJİ PROSESLƏR VƏ ROMAN
1.1. İctimai-siyasi kontekstdən xatırlamalar
Təbii ki, 1930-1950-ci illər Azərbaycan romanının
təşəkkülü və inkişafı mərhələləri həmin illərin siyasi-ideoloji
proseslər kontekstindən kənarda araşdırıla bilməz. Əlbəttə, bu
araşdırmalarda dövrün ictimai-siyasi mənzərəsinə mərhələlər
üzrə yanaşılması, hər bir mərhələnin xüsusiyyətlərinin, ədəbi
prosesə təsir imkanlarının fərqləndirilməsi, eyni zamanda onları
birləşdirən prinsiplərin, ideoloji və
ədəbi-estetik
konsepsiyaların şərtləndirilməsi və sosialist realizminin
söykəndiyi və təbliğ etdiyi dəyərlərin müasir təfəkkür
səviyyəsində şərh olunması vacibdir.
Bəşər tarixinin çox ziddiyyətli və sürətli dəyişikliklər
mərhələsi olan XX əsrdə SSRİ kimi nəhəng bir dövlət yarandı
və dağıldı. SSRİ-nin yaranması “sovet cəmiyyəti” deyilən bir
fenomeni araya gətirdi və onun da ömrü əsrin axırıncı
dekadasının əvvəllərində bitdi. Bəs biz “sovet cəmiyyəti”
haqqında bütün həqiqətləri bilirikmi? Bu suala dərhal “hə”
____________Milli Kitabxana____________
20
cavabı versək də, yəqin ki, bilmədiklərimiz hələ çoxdur. Etiraf
edək ki, biz həmin cəmiyyəti anlamaq üçün hələ çox az şey,
yalnız real informasiyanın bir hissəsini bilirik. Amma sovet
“həqiqətlərini” dərindən bilmədən sovet tarixini, o cümlədən
Azərbaycan tarixini və XX əsrin 70 ilini əhatə edən Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixini lazımınca dərk və izah edə bilmərik.
Bir daha xatırlayaq ki, 1917-ci ildə Rusiyada baş verən
Oktyabr inqilabından az sonra imperiyanın tərkibində olan
Azərbaycanda müstəqil demokratik respublika yaradıldı. Lakin
1920-ci ilin Aprel çevrilişi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin
itirilməsi ilə nəticələndi. Halbuki, Azərbaycan Demokratik
Cümhuriyyətinin rəhbərləri rus ordusuna müqavimət
göstərməyərək hakimiyyəti N.Nərimanova və tərəfdarlarına –
azərbaycanlı kommunistlərə verəndə güman etmişdilər ki,
müstəqillik qorunub saxlanacaqdır. Və bolşeviklərin milli
proqramına, Leninin “Müstəqil Azərbaycan” ideyasına inanan
N.Nərimanov da bu ümidlə Bakıya qayıtmış, rəhbər vəzifə
tutmağa razı olmuşdu. 1922-ci ildə Türkiyədə mühacirətdə olan
Əhməd Ağaoğlu yazırdı: “Sizin kimi doğru və səmimi bir
şəxsin bütün türk aləminin keçirməkdə olduğu fəci böhran
zamanı Azərbaycanın başında olması bütün türk aləmi üçün
faydalı bir əlamətdir. Siz orada qüvvətli bir məqam sahibi kimi
____________Milli Kitabxana____________
21
iş başındasınız... və ikimiz də daşıdığımız fikir və qənaətlər
içərisində hər şeydən üstün olan türklüyə xidmətdəyik” (Bax:
106, 69).
Həmin dövrün siyasi rəhbərliyində N.Nərimanov başda
olmaqla sağ cinahda duranlarla sol cərəyan – Sarkis (A.Ter-
Danilyan), A.Mikoyan, V.Lominadze, K.Yeqorov və b. qarşı-
qarşıya dayanmışdılar. Ədəbiyyatşünas-alim Yaşar Qarayevin
yazdığı kimi, “N.Nərimanovun şəxsində milli şüurun KP ilə
qarşıdurması da iyirminci ilin mayından başlayır. Sonralar da
onun bütün dörd illik fəaliyyəti Stalin, Kaminski, Kirov,
Orconikidze, Mikoyan, Sarkis və Mirzoyanın timsalında hakim
KP xətti ilə mübarizədə keçir” (59, 654-655). Sağlar
(nərimanovçular) milli amilin, Azərbaycan mənafeyinin
gözlənilməsi mövqeyində dayanmışdılar. Sollar isə sürətlə
bolşevikləşdirmənin tərəfdarı idilər. Mərkəzin (Moskvanın)
nümayəndələri – S.Orconikidze, S.M.Kirov, İ.Stalin, V.Stasova
“sollar”a arxa durur və kömək edirdilər. 1920-ci ilin
oktyabrında Q.Polonski Azərbaycan K (b) P MK-nın birinci
katibi təyin edildi. Bu təyinatla Azərbaycanın bilavasitə Rusiya
canişinləri tərəfindən idarə edilməsi dövrü başlandı. Noyabrda
mərkəzin mövqeyini möhkəmləndirmək üçün S.Orconikidze
“ümumi siyasi rəhbərliyi öhdəsinə götürmək şərtilə” Bakıya
Dostları ilə paylaş: |