Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 30 səsləşir də, toqquşur da, mübahisələr, polemika üçün zəmin də yaradır. Məsələn, XX əsr ədəbiyyatının dövrləşdirilməsinin indi ictimai-ədəbi fikirdə əsasən qüvvədə olan təsnifatını – əsrin əvvəlləri, sovet dövrü və müstəqillik dövrü mərhələlərinə ayrılmasını Ş.Alışanlı ictimai təfəkkürün mexaniki olaraq bədii fikrə tətbiqi hesab edərək, bu prinsipin ciddi elmi meyarlardan məhrum olduğunu göstərir. Akademik Bəkir Nəbiyev yazır: “Ədəbiyyat tarixi, hər şeydən əvvəl, ədəbiyyatı hərəkətdə, zənğinləşmə prosesində, üslub və cərəyanların qarşılıqlı münasibətində tədqiq etmək, onun qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaq deməkdir. Bu cəhət ədəbiyyatın inkişafını dövrləşdirmək problemini əlahiddə bir vəzifə kimi elmimizin qarşısına qoyur. Əvvəlki ədəbiyyat tarixlərində ədəbiyyatın dövrləşdirilməsində elmi prinsiplərə bir o qədər də ardıcıl əməl edilməmişdir. Sovet cəmiyyətinin tarixinin, yaxud Kommunist partiyasının tarixinin dövrləşdirilməsi sxemləri çox vaxt mexaniki olaraq ədəbiyyat tarixinə də tətbiq edilmişdir. Belə qeyri-elmiliyə məruz qalmamaq üçün alimlərimiz ədəbiyyatın öz inkişafından, onun cəmiyyət həyatı ilə əlaqəsinin xüsusiyyətlərindən, bədii sənətin öz qanunauyğunluqlarından çıxış etməlidirlər”(76, 178-179). ____________Milli Kitabxana____________ 31 XX əsr ədəbiyyat tariximizin mərhələləri haqqında məsələ artıq doxsanınci illərin əvvəllərindən ədəbi-elmi araşdırmaların gündəminə daxıl olmuşdu. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Yaşar Qarayev öz mülahizələrini 1992-ci ildə yazdığı “Ədəbiyyat tarixi konsepsiyası (dövrləşdirmənin meyarı və prinsipləri)” adlı məqaləsində irəli sürmüşdü. Y.Qarayev yazırdı ki, ədəbiyyat tarixlərində ədəbi xammalı yerləşdirməyin, onu təsnif etməyin üsulu kimi tarixi formasiya prinsipini əsas götürənlər olub. Yalnız tarixi-xronoloji meyarlara əsaslananlar da az deyil. Hətta xarici ədəbiyyatşünaslıqda ədəbi dövr, mərhələ vahidi kimi ayrıca, müstəqil şəkildə bədii mətni əsas götürən və ədəbi prosesin təhlilini həmin mətnlərin təhlili yolu ilə həyata keçirən nümunələrlə də rastlaşırıq. Ayrı-ayrı fəlsəfi və bədii-estetik hərəkatları əsas götürüb ədəbiyyat tarixini qurmaq üsulu son dövrlərdə daha çox yayılıb. Məsələn, Avropa ədəbiyyatı tarixləri, adətən, aşağıdakı sxemlə başlayır: antik dövr, orta əsrlər, renessans, maarifçilik, romantizm, realizm, modernizm və s. (59. 21). Müəllif daha sonra qeyd edir ki, qədimdə milli ədəbiyyatlardan birinə, tutaq ki, “Roma ədəbiyyatı”, digərinə “Osmanlı ədəbiyyatı”, üçüncüsünə “Xilafət ədəbiyyatı” dediyimiz ədəbi dövrlər olub. İmperiyaların adlarını ədəbiyyatların özünə və tarixinə veriblər. Qəribə bir fenomen ____________Milli Kitabxana____________ 32 bizim dövrümüzdə baş verib: imperiyanın adı yox, onun sosial- struktur şəbəkələrinin birinin (ən əsasının) adı ədəbiyyata və onun tarixinə verilib: bütün keçmiş Sovetlər birliyinin ədəbiyyatı “Sovet ədəbiyyatı” adlanıb. “Dövrləşdirmədə tarixi müddət vahidi məhz daxili qanunauyğunluğa, ədəbi prosesin bədii mahiyyəti və obyektiv tərəqqinin məntiqi ilə şərtlənən estetik meyara əsaslanmalıdır. Özü də bu zaman milli bədii tərəqqinin mərhələləri obyektiv- tarixi və sosial-iqtisadi inkişafın təsnif sxemi ilə üst-üstə düşməyə də bilər”(59. 41) – mülahizəsi üzərində dayanan Y.Qarayev sovet dövrünün yetmiş ilini partiya tarixlərindəki məlum cədvəllər üzrə “ədəbi onillər”ə bölərək öyrənmək üsulunun özünü doğrulda bilməyəcəyini vurğulayırdı. “Bu yeddi on ildə, əslində, cəmi iki bitkin, qərarlaşmış ədəbi mərhələ vardır: 1920-1950-ci illər – repressiya, ehkam, kult və qrafomanlıq ideologiyasının tam hakim olduğu klassik dövrün bədii ədəbiyyatı və 1960-1990-cı illər – yeni ictimai əxlaqın düşüncə tərzinin təşəkkül tapmağa başladığı və yetişib bərqərar olduğu müasir epoxanın bədii ədəbiyyatı ki, onun tarixi sonu, finalı “yenidənqurma” deyilən mərhələ oldu. Bu mərhələlərdən birini, yaxud, digərlərini tarixin arxivinə vermək yolu doğru deyil, hər ikisini olmuş, baş vermiş real keçmişimizin öz tarixi ____________Milli Kitabxana____________ 33 təzadları, faciəsi, səhvləri və uğurları ilə birlikdə, bədii idrakımızın və sosial əxlaqımızın dərsləri kimi öyrənmək yolu yeganə doğru yoldur” (59. 46-47). “Ən yeni dövrün Azərbaycan ədəbiyyatı” məqaləsində Y.Qarayev “ən yeni dövr” deyilən ədəbi-tarixi mərhələni Azərbaycan türklərinin iyirminci illərdən başlayaraq doxsanıncı illərə qədər gələn dövrü əhatə etdiyi qənaətində dayanır və bu mərhələni XX əsrin əvvəlindən və ilk Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranmasına gətirib çıxaran milli intibahdan sonrakı dövr hesab edir. “1920-ci ilin bolşevik çevrilişi, onun elmi-ədəbi düşüncədə, ideologiyada ifadəsi olan vulqar sosiologizm milli intibahın bu son iki ilinin nəinki irsinin, hətta özünün bir tarix kimi üstündən bir qara xətt çəkmişdi. Belə ki, bizim bu vaxta qədərki elm və tədris təcrübəmizdə bir ədəbi mərhələ kimi onuncu illər 1918-ci ilin mayında tamamlanmış, iyirminci illər isə 1920-ci ilin aprelində başlamışdır. Ortadakı iyirmi üç ay iki tarixi dövrü birləşdirən yox, ayıran çərək kimi, az qala boşluq kimi bir kənara atılmışdır. Azərbaycanda ən yeni, son, müasir ədəbi intibahın tarixini çar rejiminin, monarxiyanın və imperiyanın deyil,...ilk müstəqil, suveren, milli Respublikanın süqut etdiyi (!) vaxtdan hesablamağa başlamışlar. Bu artıq vulqar-siyasi sosiologiyanın, ritorika- Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|