26
Lipidlər. Suda həll olmayan üzvi birləşmələrdir. Bütün heyvan və bitki hücey-
rələrinin tərkibinə daxildir.
Lipidlərin ən geniş yayılanı yağlardır. Yağlar hüceyrədə quru kütlənin 5–15%-ni
təşkil edir. Piy toxuması hüceyrəsində onun miqdarı hətta 90%-ə çatır. Belə hü-
ceyrələr heyvanlarda dəri altında, süd vəzilərində və piyliklərdə olur. Bütün məmə-
lilərin südündə yağ vardır. Bitkilərdə yağlar, əsasən, toxumlarda və meyvələrdə top-
lanır. Günəbaxanın, qozun, kətanın, kənafın, pambığın, zeytunun və başqa bitkilərin
toxum və meyvələrində yağın miqdarı daha çoxdur.
Yağların bioloji rolu. Yağların bioloji rolu çoxcəhətlidir. Onlar hər şeydən əvvəl
enerji mənbəyidir. 1 q yağ tam parçalanarkən 38,9 kC enerji ayrılır. Yağlar
bədən
temperaturunun tənzimlənməsi prosesində iştirak edir. Quşlar və məməlilərdə dəri
– Nə üçün heyvan hüceyrələri ilə müqayisədə bitki hüceyrələrində karbohid-
ratların miqdarı daha çox olur?
Müzakirə üçün
Bəzi yağlar böhran temperaturunda parçalanaraq özlərindən bəzi zəhərli maddələr
ayırır ki, bu da,
ilk növbədə, qaraciyəri zədələyir.
Bəzi yağların böhran temperaturu
İstilik və işığın təsirinə həssas yağlar
Qarğıdalı yağı –
140°C
Küncüt yağı –
150°C
Üzüm toxumundan alınan yağ –
150°C
Günəbaxan yağı –
170°C
Zeytun yağı –
210°C
Kətan yağı
Balqabaq toxumu yağı
Qoz yağı
27
• I fəsil •
Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi
•
altında piy qatının olması onların bədən temperaturunun sabit saxlanılmasını təmin
edir və bu heyvanların qış mövsümündə də aktiv olmasına şərait yaradır.
Yağlar həm də
ehtiyat su mənbəyi rolunu oynayır: 1 kq yağ oksidləşərkən, adətən,
1,1 kq su alınır. Yağlar
inşaat funksiyasını da yerinə yetirir. Onlar hidrofob xassəli
olduğu üçün membranın tərkibinə daxil olmaqla maddələrin bir çoxunun hüceyrə
daxilinə keçməsinin qarşısını alır.
1. Cədvəli tamamlayın.
Karbohidrat qrupları
Misallar
Harada rast gəlinir
Xassələri
Monosaxaridlər
Disaxaridlər
Polisaxaridlər
2. Düzgün cavabları qeyd edin.
(1)
(2)
• Karbohidratların
orqanizmdə yerinə
yetirdiyi 2 funksi-
yanı seçin:
a) katalitik
b) inşaat
c)
nəqliyyat
d) müdafiə
e) siqnal
f) energetik
• Lipidlərin
orqanizmdə
yerinə yetirdiyi 3
funksiyanı seçin:
a) inşaat
b) fermentativ
c)
energetik
d) siqnal
e) ehtiyat toplayıcı
f) nəqliyyat
3. Məsələni həll edin.
• Yağın oksidləşməsi zamanı 5,5 q su alınmışdır. Oksidləşmədən əvvəl bu yağın parçalan-
masından alınan enerji neçə qram karbohidratın parçalanmasından alınan enerjiyə bəra-
bərdir?
4. Lipidlərə aid düzgün mülahizələri müəyyən edin.
– 1 q-nın tam parçalanması zamanı daha çox enerji ayrılır.
– Heyvanlarda bədən istiliyinin tənzimində iştirak edən qat əmələ gətirir.
– Bitki və heyvanlarda ehtiyat halında toplana bilir.
– Bəzi heyvanlarda əlavə su ehtiyatı yaradır.
– Həşəratların bədən örtüyünün tərkibinə daxildir.
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
28
H
ÜCEYRƏNİN ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİ:
ZÜLALLAR VƏ ONLARIN QURULUŞU
Zülallar mürəkkəb üzvi birləşmələr –
biopolimerlərdir. Onların monomerləri
aminturşulardır. Təbiətdə 150-dən çox aminturşu növü olsa da, onlardan yalnız 20
növü zülalların tərkibinə daxildir.
Aminturşular karboksil (– COOH) və amin qruplarının olmasına görə (– NH
2
)
bir-birinə oxşasalar da,
onlarda həm də oxşar olmayan radikallar vardır.
Aminturşuların ümumi formulu belədir:
6
– Nə üçün zülalları biopolimerlərə aid edirlər?
– Hansı zülalları tanıyırsınız?
– Hansı qida maddələrində zülallar var?
Valin (val)
Sistein (sis)
Tirozin (tir)
Bəzi aminturşuların quruluşu ilə tanış olun. Suallara cavab verin:
– Bu aminturşuların quruluşunda oxşar və fərqli cəhətlər nədir?
– Hər aminturşunun nadir xassəyə malik olması tərkibindəki hansı qrupla müəyyən
olunur?
Fəaliyyət
Amin
qrupu
Karboksil
qrupu
Radikal
H
2
N
CH
C
R
O
OH
29
• I fəsil •
Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi
•
Zülal molekulunun quruluşu. Aminturşular bir-
biri ilə peptid rabitələri hesabına birləşmə əmələ
gətirə bilir. Bir-biri ilə birləşən aminturşu qalıqları
polipeptid zəncir deyilən zülalın
ilkin (birincili) qu-
ruluşunu yaradır. Müxtəlif aminturşuların belə birləş-
mə ardıcıllığından asılı olaraq zülalar müəyyən xü-
susiyyətlərə malik olurlar
. Zülal molekulları təkcə birincili deyil, ikincili, üçüncülü
və hətta dördüncülü quruluşu da əmələ gətirə bilir.
Birincili quruluşlu zülal
aminturşuların birləşmə ardıcıllığından ibarət uzun sap
şəklində olur. Adətən, belə sap sonradan spiral halında burulur. Sapın spiral şəklində
burulması
zülalın ikincili quruluşu adlanır. Belə formanın meydana gəlməsinin əsas
səbəbi spiralın hər burumları arasında
hidrogen rabitələrinin yaranmasıdır. Yaranan
spiral sap daha da sıx burularaq çox mürəkkəb fəza quruluşu (konfiqurasiya) yaradır.
Belə çoxsaylı burulmalar nəticəsində zülal molekulu kürəcik və ya yumaq (qlobula)
şəklini alaraq daha da kiçilir. Bu,
üçüncülü quruluş adlanır. Üçüncülü quruluşda olan
zülal həm də bioloji cəhətdən aktivləşir.
Beləliklə, zülalların əksəriyyəti öz bioloji funksiyasını üçüncülü quruluşa malik
olduqdan sonra yerinə yetirir. Bununla yanaşı, orqanizmdə müəyyən funksiyaları
yerinə yetirmək üçün daha yüksək quruluş səviyyəsinə malik zülallar tələb olunur.
Belə quruluşlardan biri də
dördüncülü quruluşdur. Bu quruluş üçüncülü struktura
malik bir neçə zülal zəncirinin birləşməsi hesabına yaranır. Dördüncülü quruluşlu
– Zülalın quruluşu onun xassələri və funksiyaları ilə necə əlaqəli ola bilər?
Müzakirə üçün
•
Zülal molekullarından bir çoxu həm uzunluğuna, həm də molekul kütləsinə görə böyük
olur. Belə ki, insulin zülalının molekul kütləsi 5700, ribonukleaza zülal-fermentinin
127000, albuminin (yumurta zülalı) 36000, hemoqlobində isə 65000 a.k.v.-dir. Müxtəlif
zülalların tərkibinə müxtəlif aminturşu qalıqları daxildir;
Məsələn, ribonukleaza fermentində 19, insulində 18 növ aminturşu qalıqları mövcuddur.
!
•
aminturşu
•
radikal
•
polipeptid zəncir
A ç a r s ö z lə r