Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün



Yüklə 4,08 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/63
tarix05.10.2017
ölçüsü4,08 Kb.
#3314
növüDərs
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   63

 
 
26 
 
  
Lipidlər. Suda həll olmayan üzvi birləşmələrdir. Bütün heyvan və bitki hücey-
rələrinin tərkibinə daxildir.  
Lipidlərin ən geniş yayılanı yağlardır. Yağlar hüceyrədə quru kütlənin 5–15%-ni 
təşkil  edir.  Piy  toxuması  hüceyrəsində  onun  miqdarı  hətta  90%-ə  çatır.  Belə  hü-
ceyrələr heyvanlarda dəri altında, süd vəzilərində və piyliklərdə olur. Bütün məmə-
lilərin südündə yağ vardır. Bitkilərdə yağlar, əsasən, toxumlarda və meyvələrdə top-
lanır. Günəbaxanın, qozun, kətanın, kənafın, pambığın, zeytunun və başqa bitkilərin 
toxum və meyvələrində yağın miqdarı daha çoxdur.  
 
 
 
Yağların bioloji rolu. Yağların bioloji rolu çoxcəhətlidir. Onlar hər şeydən əvvəl 
enerji mənbəyidir. 1 q yağ tam parçalanarkən 38,9 kC enerji ayrılır. Yağlar bədən 
temperaturunun tənzimlənməsi prosesində iştirak edir. Quşlar və məməlilərdə dəri 
– Nə üçün heyvan hüceyrələri ilə müqayisədə bitki hüceyrələrində karbohid-
ratların miqdarı daha çox olur? 
 
 
Müzakirə üçün
Bəzi yağlar böhran temperaturunda parçalanaraq özlərindən bəzi zəhərli maddələr 
ayırır ki,  bu da, ilk növbədə, qaraciyəri zədələyir.   
Bəzi yağların böhran temperaturu 
İstilik və işığın təsirinə həssas yağlar 
Qarğıdalı yağı – 140°C  
Küncüt yağı – 150°C  
Üzüm toxumundan alınan yağ – 150°C 
Günəbaxan yağı – 170°C 
Zeytun yağı – 210°C 
Kətan yağı 
Balqabaq  toxumu yağı 
Qoz yağı  
 


 
 
27 
 
•   I  fəsil  •  
Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi  
• 
altında piy qatının olması onların bədən temperaturunun sabit saxlanılmasını təmin 
edir və bu heyvanların qış mövsümündə də  aktiv olmasına şərait yaradır.  
Yağlar həm də ehtiyat su mənbəyi rolunu oynayır: 1 kq yağ oksidləşərkən, adətən, 
1,1 kq su alınır. Yağlar inşaat funksiyasını da yerinə yetirir. Onlar hidrofob xassəli 
olduğu üçün membranın tərkibinə daxil olmaqla  maddələrin bir çoxunun hüceyrə 
daxilinə keçməsinin qarşısını alır.  
 
 
1. Cədvəli tamamlayın. 
Karbohidrat qrupları 
Misallar 
Harada rast gəlinir 
Xassələri 
Monosaxaridlər  
 
 
 
 
Disaxaridlər 
 
 
 
 
Polisaxaridlər 
 
 
 
 
 
2. Düzgün cavabları qeyd edin. 
 
(1) 
(2) 
• Karbohidratların 
orqanizmdə yerinə 
yetirdiyi 2 funksi-
yanı seçin: 
 
a) katalitik  
b) inşaat    
c) nəqliyyat   
d) müdafiə   
e) siqnal   
f) energetik 
• Lipidlərin 
orqanizmdə 
yerinə yetirdiyi 3 
funksiyanı seçin: 
a) inşaat    
b) fermentativ   
c) energetik   
d) siqnal  
e) ehtiyat toplayıcı   
f) nəqliyyat 
 
3. Məsələni həll edin. 
• Yağın oksidləşməsi zamanı 5,5 q su alınmışdır. Oksidləşmədən əvvəl bu yağın parçalan-
masından  alınan  enerji  neçə  qram  karbohidratın  parçalanmasından  alınan  enerjiyə  bəra-
bərdir? 
 
4. Lipidlərə aid düzgün mülahizələri müəyyən edin.  
– 1 q-nın tam parçalanması zamanı daha çox enerji ayrılır.  
– Heyvanlarda bədən istiliyinin tənzimində iştirak edən qat əmələ gətirir. 
– Bitki və heyvanlarda ehtiyat halında toplana bilir.  
– Bəzi heyvanlarda əlavə su ehtiyatı yaradır. 
– Həşəratların bədən örtüyünün tərkibinə daxildir. 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN


 
 
28 
 
 
 H
ÜCEYRƏNİN ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİ:  
ZÜLALLAR VƏ ONLARIN QURULUŞU 
 
 
 
 
 
Zülallar  mürəkkəb  üzvi  birləşmələr  –  biopolimerlərdir.  Onların  monomerləri 
aminturşulardır. Təbiətdə 150-dən çox aminturşu növü olsa da, onlardan yalnız 20 
növü zülalların tərkibinə daxildir.  
 
 
 
Aminturşular karboksil (– COOH) və amin qruplarının olmasına görə (– NH
2

bir-birinə oxşasalar da, onlarda həm də oxşar olmayan radikallar vardır. 
Aminturşuların ümumi formulu belədir: 
 
 

– Nə üçün zülalları biopolimerlərə aid edirlər? 
– Hansı zülalları tanıyırsınız?  
– Hansı qida maddələrində zülallar var?  
 
 
Valin (val)
 
Sistein (sis)
 
Tirozin (tir)
 
Bəzi aminturşuların quruluşu ilə tanış olun. Suallara cavab verin: 
– Bu aminturşuların quruluşunda oxşar və fərqli cəhətlər nədir?  
– Hər aminturşunun nadir xassəyə malik olması tərkibindəki hansı qrupla müəyyən 
olunur? 
Fəaliyyət
Amin  
qrupu  
Karboksil 
qrupu 
Radikal 
H
2

CH

R

OH 


 
 
29 
 
•   I  fəsil  •  
Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi  
• 
 
Zülal molekulunun quruluşu. Aminturşular bir-
biri  ilə  peptid  rabitələri  hesabına  birləşmə  əmələ 
gətirə  bilir.  Bir-biri  ilə  birləşən  aminturşu  qalıqları 
polipeptid zəncir deyilən zülalın ilkin (birincili) qu-
ruluşunu yaradır. Müxtəlif aminturşuların belə birləş-
mə  ardıcıllığından  asılı  olaraq  zülalar  müəyyən  xü-
susiyyətlərə malik olurlar. Zülal molekulları təkcə birincili deyil, ikincili, üçüncülü 
və hətta dördüncülü quruluşu da əmələ gətirə bilir. 
Birincili quruluşlu zülal aminturşuların birləşmə ardıcıllığından ibarət uzun sap 
şəklində olur. Adətən, belə sap sonradan spiral halında burulur. Sapın spiral şəklində 
burulması zülalın ikincili quruluşu adlanır. Belə formanın meydana gəlməsinin əsas 
səbəbi spiralın hər burumları arasında hidrogen rabitələrinin yaranmasıdır. Yaranan 
spiral sap daha da sıx burularaq çox mürəkkəb fəza quruluşu (konfiqurasiya) yaradır. 
Belə çoxsaylı burulmalar nəticəsində zülal molekulu kürəcik və ya yumaq (qlobula)
 
şəklini alaraq daha da kiçilir. Bu, üçüncülü quruluş adlanır. Üçüncülü quruluşda olan 
zülal həm də bioloji cəhətdən aktivləşir. 
 
 
 
Beləliklə, zülalların  əksəriyyəti öz bioloji funksiyasını üçüncülü quruluşa malik 
olduqdan  sonra  yerinə  yetirir.  Bununla  yanaşı,  orqanizmdə  müəyyən  funksiyaları 
yerinə yetirmək üçün  daha yüksək quruluş səviyyəsinə malik zülallar tələb olunur. 
Belə quruluşlardan biri də  dördüncülü quruluşdur. Bu quruluş üçüncülü struktura 
malik bir neçə zülal zəncirinin birləşməsi hesabına yaranır. Dördüncülü quruluşlu 
– Zülalın quruluşu onun xassələri və funksiyaları ilə necə əlaqəli ola bilər?
 
 
 
Müzakirə üçün
• 
Zülal molekullarından bir çoxu həm uzunluğuna, həm də molekul kütləsinə görə böyük 
olur.  Belə  ki,  insulin  zülalının  molekul  kütləsi  5700,  ribonukleaza  zülal-fermentinin 
127000, albuminin (yumurta zülalı) 36000, hemoqlobində isə  65000 a.k.v.-dir. Müxtəlif 
zülalların tərkibinə müxtəlif  aminturşu qalıqları daxildir;  
Məsələn, ribonukleaza fermentində 19, insulində 18 növ aminturşu qalıqları mövcuddur.
!
 
• 
aminturşu  
• 
radikal 
• 
polipeptid zəncir 
A ç a r   s ö z lə r  


Yüklə 4,08 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   63




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə