milli varlığını, özlüyünü, mənliyini qat-qat güclü qəsbkarlardan qorumalı olmuşdur. Son
iki əsrdə Azərbaycanın taleyi və tarixi varlığı əsasən Rusiya faktoru ilə bağlıdır. Əgər
XIX əsrin birinci çərəyində Azərbaycan xanlıqları Rus-İran rəqabətinin diplomatik
mərhələdən qanlı müharibələrə keçmiş, sonunda yenə diplomatik mühadilələrlə
nəticələnmiş rəqabətin mərkəzində dururdusa, XIX əsrin axırı, XX əsrin əvvəllərində -
neft məsələsinin ortaya çıxmasıyla ölkəmiz Qərbin də maraq dairəsinə düşdü. XX əsrdə
siyasi təcavüz qədər önəmli olan iqtisadi ekspansiya 1920-ci ilə kimi, Azərbaycanın
sovetləşməsinə kimi davam etdi. Siyasi recim və ekonomik sistemdən başqa üçüncü
(əslində birinci) amil isə milli münasibətlər məsələsidir ki, Azərbaycan xalqının taleyi
XIX əsrdən başlayaraq və demək olar ki, bütün XX əsr boyu rus-erməni faktorunun
cazibə dairəsi ilə bağlıdır. Bunu erməni-rus faktoru adlandırmaq daha düzgün olardı,
çünki Rusiya əhalisinin sayca da, güc etibarilə də daha üstün olmasına baxmayaraq,
Azərbaycana qarşı rus siyasətini əsasən erməni təsiri müəyyənləşdirirdi və indinin
özündə də müəyyənləşdirir.
1905 və 1918-ci illərin erməni-müsəlman davalarını xatırlayaq. Xalq bu olaylara
məhz belə ad verib, yəni bu hadisələri adicə toqquşma kimi deyil, əsl dava, müharibə
kimi qavrayıb. “Müsəlman” kəlməsi bu təbirdə dini mənsubiyyət deyil, millət kimi
anlaşılır. Və müsəlman-erməni deyil, məhz erməni-müsəlman davası deməklə, yəni
erməninin adını birinci çəkməklə bu davanın kimin tərəfindən başlanması, bu qanlı
qırğına kimin ilkin səbəbkar olduğu da vurğulanır. Bu davada çar rus hökumətinin
təhrikedici, ya ən azı seyrçi mövqeyini Cəfər Cabbarlı “1905-ci ildə” əsərində böyük
ustalıqla modelləşdirib. Dövrün normativ tələblərinə uyğun olaraq səhnəyə gətirilən
sxematik Əsriyan və Volodin surətlərini ciddiyə almasaq, Qubernator, Salamov və
Ağamyan obrazlarında dramaturq bu situasiyanın aparıcı personajlarını, “atan
kazaklardır” sözlərində isə hadisələrin mahiyyətini açıb.
Sovet dövrünə qədər ermənilərin azərbaycanlılara düşmənçiliyi ağlasığmaz
qəddarlıq və zülmkarlıqla törədilən qanlı toqquşmalarda meydana çıxırdı. Görünməmiş
qəddarlığa qarşı intiqam və qisasçılıq hissinin azərbaycanlıları da bəzi hallarda
zorakılığa sövq etdiyini inkar etmirəm, amma bu həmişə yalnız cavab aksiyası olub,
“gəl dalaşaq” təşəbbüsü həmişə erməni tərəfindən edilib. Və ən amansız zülmkarlığa
qarşı Azərbaycan mentalitetinə xas olan kinsizlik, yaraları unutqanlıq, mərhəmət,
rəhmdillik Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin “Kamança” pyesində dahiyanə bir təsir
gücüylə qələmə alınıb.
Sovet dövründə azərbaycanlılara qarşı erməni ədavəti açıq davam edə bilməzdi,
odur ki, gizli şəkildə, pərdə arxasında həyata keçirilməyə başladı. Yenə də rusların
vasitəsilə. Vacib deyil ki, indi bunlar ancaq sırf ruslar deyildi. Sovet Rusiyasını, az
sonra Sovet İttifaqını ruslarla yanaşı (və bəzən ruslardan daha artıq) idarə edən
yəhudilər, polyaklar, gürcülər və əlbəttə, böyük miqdarda elə ermənilərin özü idi.
Ümumittifaq partiya, sovet, NKVD orqanlarının Azərbaycana (və əhəmiyyətli dərəcədə
Türkiyəyə) aid siyasəti erməni təsiriylə yönəldilirdi. Məqamında gizli, üstüörtülü,
məqamında (özəlliklə bizim indiki günlərdə) açıq şəkildə rus qafasına ermənilərin və
ermənipərəstlərin təlqin etdikləri fikir ondan ibarətdir ki, Türkiyə Rusiyanın əbədi və
əzəli düşmənidir. Azərbaycanlılar da adlarını dəyişdirsək belə, ürəklərində türk olaraq
qalır və Rusiyaya deyil, Türkiyəyə sadiqdirlər, yəni məqam düşən kimi onun tərəfinə
keçəcəklər. Azərbaycanla Türkiyənin birləşməsi Rusiyanın bütün Qafqazı və
Türküstanı, Volqa boyunda türk-tatar qövmlərinin yaşadıqları torpaqları, az qala
Yaqutiya-Saxanı belə itirmək, nəticədə məmləkətin parçalanması və dağılması
deməkdir. Bunun qarşısını isə yalnız Rusiyanın Qafqazda yeganə etibarlı dostu
ermənilərin vasitəsilə almaq mümkündür. Vəssalam. Budur loru dillə ifadə etdiyimiz
erməni siyasətinin əsas konsepsiyası və budur rus siyasi təfəkkürünün erməni fitvasına
uyub qəbul etdiyi siyasi mövqe.
Çar dövründə ermənilər mayalarını neftə, ticarətə qoyur, Çar hökumətinin naziri
və hətta baş naziri vəzifəsinə qədər yüksələ bilirdisə, bolşevik recimi zəfər çalarkən
daşnak xislətli kommunistlər meydana çıxdı. Və yazıq Nərimanov da məhz buna görə
bu iki, guya ki, zidd anlayışı defislə bir yerdə yazırdı - “Kommunist-daşnaklar”.
Azərbaycan ərazisində ilk bolşevik rejim Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi və
əsasən ermənilərdən ibarət olan Bakı Kommunası idi. Şimalda Azərbaycan Kommunist
partiyasının yaradıcısı Anastas Mikoyan oldu, cənubi Azərbaycanda Kommunist
firqəsini erməni Sultanzadə (Mikailyan) təşkil etmişdi. Sovet Azərbaycanının və
Bakının partiya rəhbərləri Levon Mirzoyan, Sarkis və başqaları idi. 37-ci ildə
Azərbaycan xalqına, ilk növbədə ziyalılara divan tutan cəza orqanlarının başında Ruben
Markaryanlar, Xoren Qriqoryanlar dururdu.
37-ci il faciəsinin özülləri hələ 20-ci illərin birinci yarısında Nəriman
Nərimanovun formal şəkildə olsa da, Azərbaycan hökumətinin başçısı sayıldığı illərdə
qoyulmuşdu və bunun həm o vaxtkı durumunu, həm də gələcək nəticələrini görən
Nərimanov Moskvaya, Leninə, Stalinə, Trotskiyə fəryad dolu məktublar göndərirdi.
Nərimanovun fəaliyyətinə indi bəziləri sırf mənfi qiymət verir. Halbuki, idealist
mövqedən deyil, tarixi və siyasi gerçəklik şərtləri içində baxılarsa, Nərimanov
Azərbaycanın milli varlığını saxlamaq üçün əlindən gələni edirdi. Ermənilərin Rusiya
və Sovet İttifaqı iqtidarının beyninə yeritdiyi fikirləri (yuxarıda qeyd etdiyim fikirləri)
aradan qaldırmaq və Azərbaycanı qorumaq üçün yeganə vasitə Şərqin də kommunist
inqilabçılığı yoluyla addımlayacağını və Azərbaycanın bu yürüşün öncülü olduğunu
isbat etmək idi. Nərimanov eyni zamanda onun özünü millətçilikdə ittiham edən milli
satqınların, “kraldan artıq kralçıların”, “papadan artıq katoliklərin” hücumlarına sinə
gərməliydi.
Nərimanovdan sonra Azərbaycanın ilk azərbaycanlı rəhbəri M.C.Bağırovun
qarşısında bu vəzifə daha artıq kəskinliklə və daha mürəkkəb tarixi dövrdə dururdu.
M.C.Bağırovun patoloji əzazilliyini, Azərbaycan xalqının ən yaxşı övladlarını
amansızcasına tələf etdiyini bir an belə unutmadan, bu cinayətləri heç vəchlə ona
bağışlamadan, yenə də tarixi baxımdan onun hərəkətlərinin müəyyən gerçəkliklərlə
şərtləndiyini də bilməliyik. Nərimanovun taleyi M.C.Bağırovun yaxşı yadındaydı, onun
aqibətini görmüşdü və təcrübəsindən nəticələr çıxarmışdı. Erməni məkrlərinə də yaxşı
bələd idi, ətrafındakı “özününkülərin” onu və milləti hər an satmağa hazır olduqlarından
da yaxşı xəbərdar idi. Elə buna görə də həm ermənilərin, həm milli manqurtların,
mənəvi dürəklərin əsas kozırlarını heçə endirməliydi. Kozır Azərbaycanda millətçilik,
türkçülük təmayülləri haqqında Moskvaya verilən danoslar idi.
Həmin problem bu ya digər şəkildə, zamanın şərtləri dəyişdikcə çeşidli
formalarda sovet vaxtında Azərbaycana rəhbərlik edənlərin hamısının qarşısında
dayanıb. Hər biri dövrün verdiyi imkanlar daxilində bu məsələləri həll etməyə çalışıb,
müəyyən uğurlar qazanıb və uğursuzluqlara da düçar olublar.
Dostları ilə paylaş: |