Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından



Yüklə 2,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/189
tarix01.07.2018
ölçüsü2,61 Mb.
#52562
növüYazı
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   189

milli varlığını, özlüyünü, mənliyini qat-qat güclü qəsbkarlardan qorumalı olmuşdur. Son 

iki əsrdə Azərbaycanın taleyi və tarixi varlığı əsasən Rusiya faktoru ilə bağlıdır. Əgər 

XIX  əsrin  birinci  çərəyində  Azərbaycan  xanlıqları  Rus-İran  rəqabətinin  diplomatik 

mərhələdən  qanlı  müharibələrə  keçmiş,  sonunda  yenə  diplomatik  mühadilələrlə 

nəticələnmiş rəqabətin mərkəzində dururdusa, XIX əsrin axırı, XX əsrin əvvəllərində - 

neft məsələsinin ortaya çıxmasıyla ölkəmiz Qərbin də maraq dairəsinə düşdü. XX əsrdə 

siyasi  təcavüz  qədər  önəmli  olan  iqtisadi  ekspansiya  1920-ci  ilə  kimi,  Azərbaycanın 

sovetləşməsinə  kimi  davam  etdi.  Siyasi  recim  və  ekonomik  sistemdən  başqa  üçüncü 

(əslində birinci) amil isə milli münasibətlər məsələsidir ki, Azərbaycan xalqının taleyi 

XIX  əsrdən  başlayaraq  və  demək  olar  ki,  bütün  XX  əsr  boyu  rus-erməni  faktorunun 

cazibə  dairəsi  ilə  bağlıdır.  Bunu  erməni-rus  faktoru  adlandırmaq  daha  düzgün  olardı, 

çünki  Rusiya  əhalisinin  sayca  da,  güc  etibarilə  də  daha  üstün  olmasına  baxmayaraq, 

Azərbaycana  qarşı  rus  siyasətini  əsasən  erməni  təsiri  müəyyənləşdirirdi  və  indinin 

özündə də müəyyənləşdirir.  

1905 və 1918-ci illərin erməni-müsəlman davalarını xatırlayaq. Xalq bu olaylara 

məhz belə ad verib, yəni bu hadisələri adicə toqquşma kimi deyil, əsl dava, müharibə 

kimi  qavrayıb.  “Müsəlman”  kəlməsi  bu  təbirdə  dini  mənsubiyyət  deyil,  millət  kimi 

anlaşılır.  Və  müsəlman-erməni  deyil,  məhz  erməni-müsəlman  davası  deməklə,  yəni 

erməninin  adını  birinci  çəkməklə  bu  davanın  kimin  tərəfindən  başlanması,  bu  qanlı 

qırğına  kimin  ilkin  səbəbkar  olduğu  da  vurğulanır.  Bu  davada  çar  rus  hökumətinin 

təhrikedici,  ya  ən  azı  seyrçi  mövqeyini  Cəfər  Cabbarlı  “1905-ci  ildə”  əsərində  böyük 

ustalıqla  modelləşdirib.  Dövrün  normativ  tələblərinə  uyğun  olaraq  səhnəyə  gətirilən 

sxematik  Əsriyan  və  Volodin  surətlərini  ciddiyə  almasaq,  Qubernator,  Salamov  və 

Ağamyan  obrazlarında  dramaturq  bu  situasiyanın  aparıcı  personajlarını,  “atan 

kazaklardır” sözlərində isə hadisələrin mahiyyətini açıb.  

Sovet  dövrünə  qədər  ermənilərin  azərbaycanlılara  düşmənçiliyi  ağlasığmaz 

qəddarlıq və zülmkarlıqla törədilən qanlı toqquşmalarda meydana çıxırdı. Görünməmiş 

qəddarlığa  qarşı  intiqam  və  qisasçılıq  hissinin  azərbaycanlıları  da  bəzi  hallarda 

zorakılığa  sövq  etdiyini  inkar  etmirəm,  amma  bu  həmişə  yalnız  cavab  aksiyası  olub, 

“gəl  dalaşaq”  təşəbbüsü  həmişə  erməni  tərəfindən  edilib.  Və  ən  amansız  zülmkarlığa 




qarşı  Azərbaycan  mentalitetinə  xas  olan  kinsizlik,  yaraları  unutqanlıq,  mərhəmət, 

rəhmdillik  Mirzə  Cəlil  Məmmədquluzadənin  “Kamança”  pyesində  dahiyanə  bir  təsir 

gücüylə qələmə alınıb.  

Sovet dövründə azərbaycanlılara qarşı erməni ədavəti açıq davam edə bilməzdi, 

odur  ki,  gizli  şəkildə,  pərdə  arxasında  həyata  keçirilməyə  başladı.  Yenə  də  rusların 

vasitəsilə.  Vacib  deyil  ki,  indi  bunlar  ancaq  sırf  ruslar  deyildi.  Sovet  Rusiyasını,  az 

sonra  Sovet  İttifaqını  ruslarla  yanaşı  (və  bəzən  ruslardan  daha  artıq)  idarə  edən 

yəhudilər,  polyaklar,  gürcülər  və  əlbəttə,  böyük  miqdarda  elə  ermənilərin  özü  idi. 

Ümumittifaq partiya, sovet, NKVD orqanlarının Azərbaycana (və əhəmiyyətli dərəcədə 

Türkiyəyə)  aid  siyasəti  erməni  təsiriylə  yönəldilirdi.  Məqamında  gizli,  üstüörtülü, 

məqamında  (özəlliklə  bizim  indiki  günlərdə)  açıq  şəkildə  rus  qafasına  ermənilərin  və 

ermənipərəstlərin  təlqin  etdikləri  fikir  ondan  ibarətdir  ki,  Türkiyə  Rusiyanın  əbədi  və 

əzəli düşmənidir. Azərbaycanlılar da adlarını dəyişdirsək belə, ürəklərində  türk olaraq 

qalır  və  Rusiyaya  deyil,  Türkiyəyə  sadiqdirlər,  yəni  məqam  düşən  kimi  onun  tərəfinə 

keçəcəklər.  Azərbaycanla  Türkiyənin  birləşməsi  Rusiyanın  bütün  Qafqazı  və 

Türküstanı,  Volqa  boyunda  türk-tatar  qövmlərinin  yaşadıqları  torpaqları,  az  qala 

Yaqutiya-Saxanı  belə  itirmək,  nəticədə  məmləkətin  parçalanması  və  dağılması 

deməkdir.  Bunun  qarşısını  isə  yalnız  Rusiyanın  Qafqazda  yeganə  etibarlı  dostu 

ermənilərin  vasitəsilə  almaq  mümkündür.  Vəssalam.  Budur  loru  dillə  ifadə  etdiyimiz 

erməni siyasətinin əsas konsepsiyası və budur rus siyasi təfəkkürünün erməni fitvasına 

uyub qəbul etdiyi siyasi mövqe.  

Çar dövründə ermənilər mayalarını neftə, ticarətə qoyur, Çar hökumətinin naziri 

və  hətta  baş  naziri  vəzifəsinə  qədər  yüksələ  bilirdisə,  bolşevik  recimi  zəfər  çalarkən 

daşnak xislətli kommunistlər meydana çıxdı. Və yazıq Nərimanov da məhz buna görə 

bu iki, guya ki, zidd anlayışı defislə bir yerdə yazırdı - “Kommunist-daşnaklar”.  

Azərbaycan  ərazisində  ilk  bolşevik  rejim  Stepan  Şaumyanın  başçılıq  etdiyi  və 

əsasən ermənilərdən ibarət olan Bakı Kommunası idi. Şimalda Azərbaycan Kommunist 

partiyasının  yaradıcısı  Anastas  Mikoyan  oldu,  cənubi  Azərbaycanda  Kommunist 

firqəsini  erməni  Sultanzadə  (Mikailyan)  təşkil  etmişdi.  Sovet  Azərbaycanının  və 

Bakının  partiya  rəhbərləri  Levon  Mirzoyan,  Sarkis  və  başqaları  idi.  37-ci  ildə 




Azərbaycan xalqına, ilk növbədə ziyalılara divan tutan cəza orqanlarının başında Ruben 

Markaryanlar, Xoren Qriqoryanlar dururdu.  

37-ci  il  faciəsinin  özülləri  hələ  20-ci  illərin  birinci  yarısında  Nəriman 

Nərimanovun formal şəkildə olsa da, Azərbaycan hökumətinin başçısı sayıldığı illərdə 

qoyulmuşdu  və  bunun  həm  o  vaxtkı  durumunu,  həm  də  gələcək  nəticələrini  görən 

Nərimanov Moskvaya, Leninə, Stalinə, Trotskiyə fəryad dolu məktublar göndərirdi.  

Nərimanovun fəaliyyətinə indi bəziləri sırf mənfi qiymət verir. Halbuki, idealist 

mövqedən  deyil,  tarixi  və  siyasi  gerçəklik  şərtləri  içində  baxılarsa,  Nərimanov 

Azərbaycanın  milli  varlığını  saxlamaq  üçün  əlindən  gələni  edirdi.  Ermənilərin  Rusiya 

və Sovet İttifaqı iqtidarının beyninə yeritdiyi fikirləri (yuxarıda qeyd etdiyim fikirləri) 

aradan  qaldırmaq  və  Azərbaycanı  qorumaq  üçün  yeganə  vasitə  Şərqin  də  kommunist 

inqilabçılığı  yoluyla  addımlayacağını  və  Azərbaycanın  bu  yürüşün  öncülü  olduğunu 

isbat etmək idi. Nərimanov eyni zamanda onun özünü millətçilikdə ittiham edən milli 

satqınların,  “kraldan  artıq  kralçıların”,  “papadan  artıq  katoliklərin”  hücumlarına  sinə 

gərməliydi.  

Nərimanovdan  sonra  Azərbaycanın  ilk  azərbaycanlı  rəhbəri  M.C.Bağırovun 

qarşısında  bu  vəzifə  daha  artıq  kəskinliklə  və  daha  mürəkkəb  tarixi  dövrdə  dururdu. 

M.C.Bağırovun  patoloji  əzazilliyini,  Azərbaycan  xalqının  ən  yaxşı  övladlarını 

amansızcasına  tələf  etdiyini  bir  an  belə  unutmadan,  bu  cinayətləri  heç  vəchlə  ona 

bağışlamadan,  yenə  də  tarixi  baxımdan  onun  hərəkətlərinin  müəyyən  gerçəkliklərlə 

şərtləndiyini də bilməliyik. Nərimanovun taleyi M.C.Bağırovun yaxşı yadındaydı, onun 

aqibətini görmüşdü və təcrübəsindən nəticələr çıxarmışdı. Erməni məkrlərinə də yaxşı 

bələd idi, ətrafındakı “özününkülərin” onu və milləti hər an satmağa hazır olduqlarından 

da  yaxşı  xəbərdar  idi.  Elə  buna  görə  də  həm  ermənilərin,  həm  milli  manqurtların, 

mənəvi  dürəklərin  əsas  kozırlarını  heçə  endirməliydi.  Kozır  Azərbaycanda  millətçilik, 

türkçülük təmayülləri haqqında Moskvaya verilən danoslar idi.  

Həmin  problem  bu  ya  digər  şəkildə,  zamanın  şərtləri  dəyişdikcə  çeşidli 

formalarda  sovet  vaxtında  Azərbaycana  rəhbərlik  edənlərin  hamısının  qarşısında 

dayanıb. Hər biri dövrün verdiyi imkanlar daxilində bu məsələləri həll etməyə çalışıb, 

müəyyən uğurlar qazanıb və uğursuzluqlara da düçar olublar.  




Yüklə 2,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   189




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə