Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

Qəribə  görünsə  də,  bu  gün  belə  Azərbaycan,  bəli,  müstəqil,  suveren,  dünya 

dövlətləri tərəfindən tanınmış, beynəlxalq təşkilatlara üzv olmuş Azərbaycan yenə eyni 

problemlərlə  qarşılaşır.  Rusiya  duması  Belovej  sazişlərinin  ləğv  olunmasına  səs  verir, 

yəni SSRİ-nin dağılmasını tanımır, dolayı yolla bu dövlətin yenidən bərpa olunmasını 

rəsmən  sənədləşdirir.  Yadımdadır,  Bakıya  gələn  duma  deputatlarının  bəziləri,  o 

cümlədən  spiker  G.Seleznyov  yaxasına  deputat  nişanı  kimi  Rusiya  Federasiyasının 

indiki bayrağını yox, SSRİ bayrağını sancmışdı.  

Çeçenistana  qarşı  antiterrorizm  adı  altında  aparılan  müharibənin  Azərbaycan 

üçün də nə qədər təhlükəli olduğunu dərk edirikmi? Basayevlə Xəttab üzərində qələbə 

çalmalarıyla  az  qala  Napoleona  qalib  gəlmişlər  kimi  qürrələnən,  hər  xırda  aulun 

alınmasını Berlinin süqutu kimi təmtəraqla qeyd edən və çoxdan bəri hərbi zəfərlərdən 

yadırğamış rus generallarının bu eyforiyası yenidən SSRİ-ni silah gücünə bərpa etmək 

cəhdinə çevrilə bilər. Axı 45-ci ildə faşist Almaniyasını məğlub edən sovet marşalları da 

Parisə  qədər  (Napoleon  vaxtı  çar  I  Aleksandr  sayağı)  yürüş  etmək  xülyalarına 

qapılmışdılar. Bu mümkün təcavüzün KİV-də ideoloci zəmini və təbliğat hazırlığı artıq 

başlamışdır. “Azərbaycan çeçenlərə arxadır, Azərbaycanda çeçenlərin hərbi düşərgələri, 

bazaları var, silahlar tranzit olaraq Azərbaycandan keçir, Azərbaycanda islam fanatizmi 

güclənir,  təməl  dinçilik  (fundamentalizm)  təmayülləri  artır,  radikal  dinçi  mərkəzlər 

fəaliyyət göstərir və s.” kimi iftiralar Moskvanın televiziya kanallarından axın-axın axır.  

Azərbaycanın  Çeçenistanla  sərhəddi  yoxdur.  Sual  olunur,  əgər  Azərbaycandan 

Çeçenistana silah keçirilirsə, deməli, Dağıstandan, yəni Rusiya ərazisindən keçirilir və 

əgər Rusiya öz ərazisinə nəzarət edə bilmirsə, Azərbaycanı nədə günahlandıra bilər?  

Başqa  bir  “günahımız”  öz  iqtisadi  mənfəətimizi  bilməyərək  neftimizi  Rusiya 

ərazisindən  deyil  Bakı-Gürcüstan-Ceyhan  boru  xəttiylə  nəql  etməyimizdir.  Bu  isə 

burada  ABŞ  nüfuzunun  artması  və  Rusiya  nüfuzunun  azalması  deməkmiş.  Aman, 

qoymayın, Qafqaz əldən getdi. Və yenə də bu böyük fəlakətin qabağını yalnız və yalnız 

rusların yeganə dostları  - ermənilər ala bilər. Ona görə də Ermənistanı silahlandırmaq 

lazımdır.  Çeçenistan  Rusiyanın  ayrılmaz    tərkib  hissəsi  sayılsa  da,  Dağlıq  Qarabağ 

Azərbaycanın  ayrılmaz  hissəsi  kimi  deyil,  qeyri-müəyyən,  dünyada  analoqu  olmayan 

özəl  statusa  malik  dövlət  vahidi  kimi  dəstəklənməlidir.  Hər  şey  yenə  də  əski  erməni 

---

ssenarisi  üzrə  planlaşdırılır  və  rus  siyasəti  bu  erməni  niyyətlərinin  yalnız  ifaçısı 

rolundadır. Yazıq Rusiya... cırtdanın oyuncağına çevrilmiş div.  

Bəs Azərbaycan? Ona da yazıq deyəkmi? Ya bu tarixi çıxmazdan bir çıxış yolu 

var. 1987-88-ci illərdən içinə girməyə  məcbur olduğumuz tunelin sonunda bir işıq ucu 

görünür?  

Ermənistandakı erməniləri və həqarətlə “şurtva” (dönmə) adlandırdıqları Qarabağ 

ermənilərini, kaliforniyalı erməni milyoneri və Rostovdakı erməni cibgiri, Moskvadakı 

erməni akademiki və Tiflisdəki erməni çəkməçini, Parisdə Şarl Aznavuru və Beyrutdakı 

“Asala”  terrorçusunu  nə  birləşdirir?  -  Dil?  Yox,  müxtəlif  ölkələrə  səpələnmiş 

ermənilərin  əksəriyyəti  erməni  dilini  bilmir.  Din?  Qismən,  çünki  erməni-Qreqoryan 

kilsəsində də haçalanma var, heç bir dinə tapınmayan ermənilər də mövcuddur.  

Ərazi? Əlbəttə yox, dünyanın beş qitəsində yaşayan insanları hansı torpaq hissləri 

birləşdirə bilər? Bəs onda nə? Nədir birləşdirən erməniləri?  

Yalnız  bir  hiss  -  ta  körpəlikdən,  beşikdən  hər  bir  erməni  uşağına  təlqin  edilən 

intiqam,  qisas  hissi,  tarix  boyu  ədalətsizliyə,  zülmə  məruz  qalmaları  haqqında  miflər, 

əfsanələr  və  mütləq  bunun  əvəzini  başqa  xalqlardan,ilk  növbədə  türklərdən  çıxmaq 

ehtirası.  Belə  bir  ehtirasın,  belə  bir  kinin  körpəlikdən  beyinlərə  pərçim  edilməsinin 

sonucda  öz  xalqına  belə  yalnız  ziyan  gətirəcəyi  bir  yana  dursun,  hər  halda  bu  bir 

gerçəklikdir, real bir faktordur.  

Bəs bizi - azərbaycanlıları nə birləşdirməlidir, bizim milli ideyamız nədən ibarət 

olmalıdı?..  Bizi  birləşdirən  və  ayıran  tarixi  amilləri,  torpaqlarımızın  bütövlüyünü  və 

Cənuba-Şimala  parçalanmasını,  dinimizin  təriqətlərə  ayrılmasını  və  başqa  amilləri 

nəzərə almaqla bizi vahid bir ideologiya çətiri ya çadırı altında toplamaq olarmı?  

Milli  ideologiyamızın  yaranması  haqqında  ara-sıra  söhbətlər  qalxır  və  doğrusu, 

mən bunun tərəfdarı deyiləm.  Tək ona görə yox ki, bir yazıçı kimi ideologiya sözünə 

müəyyən  allergiyam  var.Ötən  dövrlərin  kommunist  ideologiyası  və  onun  qarşımıza 

qoyduğu  tələblər  hələ  yaddaşlarımızdan  silinməyib.  Bir  də  ki,  hər  hansı  vahid 

ideologiya  zənnimcə,  insanın  düşüncə  azadlığını  buxovlayır,  onun  dünyagörüşünü, 

həyata  baxışlarını  müəyyən  çərçivələrə  salmağa,  qəliblərə  uyğunlaşdırmağa  çalışır. 

Amma  bu  da  bir  həqiqətdir  ki,  hər  kəs  özü  özüyçün  müəyyən  siyasi-ictimai,  fəlsəfi, 

---

ideoloji  mövqe  seçir  və  əqidəsində  sabit,  inancında  dəyişməzdirsə,  bu  seçdiyi  və 

bəyəndiyi prinsiplərlə yaşayır. Bu cəhətdən təbii ki, mənim də öz həyat, əxlaq, davranış 

prinsiplərim  var  və  ömrüm  boyu  onlara  sadiq  qalmağa  çalışıram.  Amma  indi  söhbət 

mənim  dünyagörüşümdən  yox,  azərbaycançılıq  haqqında  düşüncələrimdən  gedir. 

Mənim Azərbaycan vətəndaşı, ziyalı və yazıçı kimi bu barədə də müəyyən fikirlərim və 

görüşlərim var. Təbii ki, baxışlarımı heç kəsə təlqin etmək niyyətində deyiləm. Yalnız 

azərbaycançılıq  ideallarını  necə  gördüyüm  və  duyduğum  barədə  bir  neçə  söz  demək 

istəyirəm.  Azərbaycançılıq  amalını  beş  sözlə  ifadə  etmək  və  sonra  bu  beş  sözün 

mənimçün hansı anlam daşıdığını açmaq istərdim. Beş söz bunlardır:  

AZADLIQ, MÜSTƏQİLLİK, BƏRABƏRLİK, QARDAŞLIQ, DOSTLUQ. 

Bilənlər  dərhal  görəcək  ki,  bu  beş  kəlmənin  üçü  Fransa  inqilabının  təməl 

şüarlarındandır: Azadlıq, Bərabərlik və Qardaşlıq sözləri. Amma mən bu sözləri də bir 

qədər başqa mənada alıram.  

AZADLIQ sözünü mən ilk növbədə insan azadlığı kimi dərk edirəm. Bu mənada 

insan  azadlığı  indi  çox  dəbdə  olan  insan  haqları  anlayışına  uyğun  gəlir.  Amma  insan 

haqları  deyəndə  bu  ifadədə  bir  hüquqi  çalar  var.  Azadlıq  isə  -  insanın  yalnız  yuridik 

haqları deyil, həm də düşüncə hürriyyətidir. Yəni, mənim fikrimcə, azad insan yalnız öz 

hüquqlarını  dərk  etmiş  insan  deyil,  o  həm  də  fikir,  fantaziya  sərbəstliyinə  yetmiş 

insandır. Düşüncənin, təxəyyülün, fantaziyanın hüdudsuz azadlığı olmadan nə elmdə, nə 

sənətdə, nə siyasətdə, nə istehsalatda, ümumən həyatın heç bir sahəsində heç bir önəmli 

uğur qazanmaq olmaz. Hər hansı bir xalqı da, ümumən bəşəriyyəti də irəli aparan işlər 

görməyə  yalnız  azad  insan  qadirdir.  Stereotiplərin,  standartların,  qəliblərin  əsiri 

olmayan sərsbəst insan.  

İNSAN AZADLIĞI - düşüncə, söz, KİV azadlığı, toplantılar, piketlər, mitinqlər 

keçirmək,  müxtəlif təşkilatlar, qurumlar, o sıradan siyasi partiyalar  yaratmaq azadlığı- 

demokratik cəmiyyətin təməl prinsipidir. Ona görə də yuxarıda saydığım beş anlayışın 

birincisidir. İnsan azadlığı olmayan ölkələr də müstəqil ola bilər. Məsələn, Ənvər Xoca 

dövründə Albaniya,ya Şimali Koreya, bəzi müsəlman, Afrika, Latın Amerikası ölkələri. 

Amma  insan  azadlığı  olan  ölkə  qeyri-müstəqil  ola  bilməz.  Çünki  Azad  insan  öz 

ölkəsinin  də  azadlığı  və  müstəqilliyi  uğrunda  mübarizə  etmək  və  qələbə  çalmaq 

---