Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

imkanını  bulur.  İngiltərədə  və  Fransada  demokratik  quruluşların,  yəni  insan 

azadlıqlarının  olması  bu  ölkələrin  müstəmləkələrində  də  azad  fikirli  insanların  milli 

müstəqillik uğrunda mübarizə aparmasına imkan verdi. Sonucda Hindistan da, Pakistan 

da, Əlcəzair də, neçə-neçə ərəb və Afrika ölkəsi də müstəmləkə zəncirlərindən qurtula 

bildi.  

MİLLİ  MÜSTƏQİLLİK.  İkinci  və  çox  vacib  şərtdir.  Dünya  cameəsi  tərəfindən 

qəbul  olunmuş  sərhədləri  içində,  ərazi  bütövlüyü  və  toxunulmazlığı  şəraitində  öz 

müstəqil,  suveren  dövlətini  qurmaq,  yaşatmaq  hər  xalqın  təbii  arzusu  və  qanuni 

haqqıdır.  Bəzən  sovet  təbliğatı,  hətta  postsovet  dövrünün  bir  para  politoloqları  belə 

absurd  bir  müddəa  irəli  sürürdülər  ki,  keçmiş  sovet  respublikaları  müstəqil  yaşaya 

bilməz, guya kiçik xalqların belə imkanları yoxdur və ona görə də SSRİ-nin dağılması 

ilk  növbədə  bu  biçarə  balaca  xalqların  fəlakətidir.  Əvvəla  keçmiş  sovet  respublikaları 

sırasında bir milyon əhalisi olan Estoniyayla bir sırada 40 milyonluq Ukrayna da var. 

Belorusiya, Qazaxıstan, Özbəkistan bir yana dursun, yeddi milyondan artıq əhalisi olan 

Azərbaycan  da  kiçik  ölkə  deyil.  Və  nəyə  görə  Lüksemburq,  Andorra,  Küveyt,  Nepal, 

yaxud  Seyşel  adaları  müstəqil  dövlət  kimi  yaşaya  bilər,  amma,  tutalım  Gürcüstan,  ya 

Litva yox? Keçmiş sovet respublikalarının müstəqilliyinə qarşı çıxanlar belə deyirlər ki, 

guya dünyada tam müstəqil ölkə yoxdur. Hətta ən böyük ölkələr də, tam müstəqil deyil. 

Bu iddialar ancaq və ancaq ucuz demoqogiyadır.  

Əlbəttə,  hər  bir  xalq  Yer  kürəsi  adlandırdığımız  planetdə  yaşayır,  hər  ölkə 

dünyanın qəbul etdiyi birgəyaşama qanunlarına və şərtlərinə, imza atdığı əhdnamələrə, 

müqavilələrə, üzvü olduğu xalqlararası təşkilatların nizamnamələrinə əməl etməlidir.  

Xalqların birgə yaşaması ayrı-ayrı insanların, ailələrin yazılmamış, amma nəzərdə 

tutulan məişət öhdəlikləri kimidir. Sən öz mənzilinin sahibisən, ailənin işinə kənardan 

heç kəsin qarışmasını istəmirsən... Amma sən “kefim belə istəyir” deyə evində nəfəsli 

orkestr çaldıra, ya partlayış edə bilməzsən. Yanğın da törədə bilməzsən. Su kranlarını 

açıq  qoyub  aşağı  qonşuların  başına  sellər  də  axıda  bilməzsən.  Hələ  etik  anlayışlar, 

nəzakət  normaları  da  var.  Qonşuların  matəmlidirsə,  onların  yas  günlərində  öz 

mənzilində  toy-büsat  qurmamalısan.  Bu  mənada  ailələrin  də,  dövlətlərin  də 

müstəqilliyinin müəyyən hüdudları əlbəttə, var. Mədəni davranış qaydalarına əməl edən 

---

ailə  də,  ölkə  də  qonşularını  incitməz.  Yaxud  ancaq  öz  milli  maraqlarını  düşünərək 

özgələrin milli maraqlarına etinasız yanaşmaz. Çay bir ölkədən başqa ölkəyə axıb gedir, 

amma  sən  onun  qabağını  kəsib  qonşu  məmləkəti  susuz  qoya  bilməzsən.  Milli 

müstəqillik də, insan azadlığı kimi ən ciddi şəkildə məsuliyyət deməkdir. O cümlədən 

öz xalqının taleyi qarşısında məsuliyyət.  

Bütün  bunlar  məlum  həqiqətlərdir  və  bu  anlamda  əlbəttə,  ən  böyük  müstəqil 

dövlətlər  belə  başqaları  qarşısında  məsuliyyətdən  azad  deyillər.  Amma  məhz  bu  adla 

keçmiş  sovet  respublikalarının  müstəqillik  niyyətlərini  əsassız  saymaq  cığallıqdır, 

bilərəkdən kartları tay-dəyişik salmaqdır. Deyirsiniz, Hollandiya, İsveç, yaxud Avstriya 

da  tam  müstəqil  deyil?  Olsun.  Elə  bizə  də  bu  dərəcədə  müstəqillik  yetər,  artığını 

istəmirik.  

BƏRABƏRLİK. Sözdə deyil, işdə, həqiqətən, gerçəkdən əhalinin sinfi, milli, irqi, 

dini,  cinsi  bərabərliyi  demokratik  cəmiyyətin  başqa  bir  təməl  prinsipidir.  Sovet 

cəmiyyətində  hamının  bərabər  olmasından  danışılırdı  və  eyni  zamanda  bir  sinif  - 

proletariat - hegemon elan edilirdi. Kəndli sinfi hegemonun böyründə yer alırdı, ziyalı 

zümrəsi isə bu ikisinin xidmətçisi sayılırdı. (Bu naqis düşüncə tərzi bir çox beyinlərdən 

indiyəcən  çıxmayıb,  ziyalıların  rolunu  yenə  də  kiməsə  -  iqtidara,  müxalifətə,  lap  elə 

xalqa  xidmətdə  görürlər.  «Ziyalı  xalqına  xidmət  eləməlidir»-  deyirlər.  Belə  çıxır  ki, 

ziyalı  xalqın  bir  hissəsi  deyil,  xalqın  qapıda  xidmətçi  kimi  saxladığı  əcaib-qəraib  bir 

məxluqdur.) 

Bərabərliyi bəyan etmiş sovet cəmiyyətinin bu sinfi mövqeyinin - hansı nəticələrə 

gətirdiyini  tarix  göstərdi.  Əslinə  qalsa,  proletariatın  hegemonluğu  da  yalnız  bir 

zümrənin  -  sovet  bürokratiyasının-hegemonluğunu  təmin  edən  riyakar  formul  idi.  O 

dövrün bir çox başqa mətləbləri kimi bu mövzu da anekdotlarla dəqiq ifadə olunurdu. 

Sovet  adamı  xarici  ölkədə  avtomobil  zavodunun  qarşısında  bu  zavodun  fəhləsindən 

xəbər alır: -Bu zavod kimindir? -Sahibkarın,- cavabını alır.-Bəs o avtomobil kimindir? 

Fəhlə:- Mənim- deyir.  

Eyni mükalimə sovet şəhərində təkrar olur. Əcnəbi turist sovet fəhləsindən:  -Bu 

zavod  kimindir?  -deyə  xəbər  alır.  Fəhlə  qürurla:-Mənim-deyir.  -Bəs  zavodun 

qarşısındakı o avtomobil kimindir? Fəhlə məyus-məyus:- Müdirindir- deyir.  

---

Qara  fəhləlikdən  başlayıb  milyoner  olmuş  Tağıyevlərin,  Nağıyevlərin  ömür 

pillələri  sovet  quruluşunda  imkansızdı.  Bacarıqları,  qabiliyyətləri  sahibkarlıq, 

təşəbbüskarlıq, kommersiya, ticarət, biznes sahəsində meydana çıxanlar ya təqib və tələf 

edilir, ya da gördükləri işi, məşğul olduqları peşəni gizlətməli, ayrı adla təqdim etməli 

olurdular. İşini bilən, varını-malını zəhmətiylə, bacarığıyla qazanan kəndli də qolçomaq 

adlandırılır, müflis və məhv edilirdi. Cəmiyyət isə yalnız hərənin öz peşəsiylə, bacardığı 

və uğur qazana biləcəyi işlə məşğul olması şəraitində normal inkişaf edə bilər. Heç kəsi 

çıxdaş  etmədən,  heç  kəsə  qarşı  ayrı-seçkilik  yapmadan  ilkin  bərabərlik  şərtləriylə 

hərənin  öz  şansından  istifadə  etməsinə,  öz  bacarığına,  imkanlarına,  ya  ən  azı  bəxtinə 

güvənməsinə imkan yaradılmalıdır.  

Sinfi  bərabərliklə  bir  sırada  milli,  irqi,  dini  bərabərlik  də  demokratik  quruluşun 

əsas şərtlərindəndir. Hər hansı millətin ölkədə yaşayan başqa millətlərə, irqlərə nisbətən 

hakim  mövqedən  çıxış  etməsi,  sayca  çoxluğundan  istifadə  edərək  onların  milli 

heysiyyətini  alçaltması,  milli  dəyərlərinə  etinasızlığı,  hər  hansı  təqib,  təzyiq  formaları 

dözülməzdir və belə davranışın acı nəticələri hakim millətin öz başında partlayır. Faşist 

Almaniyasının  aqibəti  bəşər  tarixinin  faciəvi  və  ibrətamiz  dərslərindəndir.  İlk 

addımlarını atan, hələ də körpəlik çağlarını yaşayan Azərbaycan demokratiyasının əsas 

prinsiplərindən  biri  bərabərlik  prinsipi  siniflərə  şamil  edildiyi  təkin,  milli  azlıqlara  da 

aid  olmalıdır.  Xalqımızın  milli  mentalitetinə  xas  olan  dözümlülük,  tolerantlıq 

ölkəmizdəki bütün milli və dini azlıqlara münasibətdə açıq-aydın həyata keçirilməlidir. 

Əlbəttə,  bu  dözümlülük  istər  Azərbaycan  türklərinin,  istər  milli  azlıqların,  istərsə  də 

müsəlman  və  qeyri  müsəlman  dindarların  ana  yasamıza  zidd  ola  biləcək  radikal-

ekstremist  təmayüllərinə  yol  açmaq  kimi  qavranmamalıdır.  Bəzən  ən  demokratik 

ölkələrdə  belə  radikal  dinçilər,  ifrat  sol,  yaxud  ifrat  sağ  qüvvələr  demokratik 

konstitusiyalardan  yararlanaraq  iqtidara  gəlir  və  sonra  bu  qanunların  özlərini  ayaqlar 

altına atırlar. Odur ki, bərabərlik prinsipi bərabərliyin düşmənlərinə aid edilə bilməz.  

Cinsi  bərabərlik  ilk  növbədə  qadının  cəmiyyətdə  kişilərlə  bərabər  mövqe 

tutmasını,  o  cümlədən  siyasət  sahəsində  də  mühüm  mövqelər  qazanmasını  təmin 

etməlidir.  Keçmiş  SSRİ-də olduğu kimi,  yalnız  formal  statistika  baxımından qadınları 

irəli çəkmək bu bərabərlik prinsipinin bayağılaşdırılması deməkdir. Amma qadınlar Ana 

---