Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

kimi,  övladlarının  ilk  tərbiyəçisi  kimi,  ailənin  məişət  qayğılarını  əsasən  öz  çiynində 

daşıyan  varlıq  kimi  kişilərə  nisbətən  ictimai  həyatda  əlavə  imtiyazlara  və  güzəştlərə 

malik  olmalıdır.  Bu  bərabərlik  prinsipinin  sözdə  yox,  əməldə  ədalətli  tənasübünü 

müəyyənləşdirər.  

Hər hansı idarədə, istehsalatda, təşkilatda çalışan qadınların kişilərlə bərabər tam 

maaşını  saxlamaqla    iş  gününün  müəyyən  saatlarını  ailəsinə,  balalarına  ayırması  da 

təmin olunmalıdır.  

QARDAŞLIQ  deyəndə  türk  qardaşlığı  nəzərdə  tutulur.  Tarixi  kökləri,  dil 

qaynaqları,  düşüncə və davranış tərzi,  adət-ənənələri, sənət,  gözəllik,  əxlaq  anlayışları 

bir olan türk xalqlarının, ilk növbədə Oğuz mənşəli Azərbaycan və Anadolu türklərinin 

münasibətləri dostluqdan daha artıq qardaşlıq sözüylə səciyyələnə bilər.  

Türk  qardaşlığının  mühüm  amillərindən  biri  və  ən  çox  mübahisə  doğuranı  dil 

məsələsidir.  Bu  barədə  mən  mövqeyimi  dəfələrlə  açıqlamışam,  bir  daha  açıqlamağa 

hazıram.  Tarixi  kökləri  bir  olsa  da,  bu  gün  nəinki  bütün  türk  xalqlarının,  hətta  Oğuz 

qrupuna  daxil  olan  Anadolu  və  Azərbaycan  türklərinin,  türkmənlərin  və  qaqauzların 

dilləri bir-birindən müəyyən dərəcədə fərqlənən müstəqil dillərdir. Ləhcələr yox, məhz 

dillər. Bu dillərin yerinə vahid türk dili yaratmaq gələcəyin vahid kommunizm dilinin 

rus  dili  olacağı  haqqında  xülyalar  qədər  qeyri-realdır.  Heç  bir  millət  əsrlər  boyu 

formalaşmış doğma dilindən əl çəkmək istəməz. Amma türk xalqlarının bir-biriylə daha 

da yaxınlaşması üçün türk dövlətləri və muxtar cümhuriyyətləri vahid  dil siyasətlərini 

müəyyənləşdirə  bilərlər.  Bu  siyasət  bir-birilərinin  dillərini  öyrənmək,  ali  və  orta 

məktəblərdə  tədris  etmək,  bir-birinin  mətbuatını,  televiziya  kanallarını  və  radiolarını 

daha  yaxından  izləmək,  şagird,  tələbə  mübadiləsi,  bədii  və  elmi  ədəbiyyatın  tərcümə 

işini  fəallaşdırmaq,  ümumi  nəşrlər,  ensiklopedik  kitablar,  lüğətlər,  ümumi  tarix  və 

ədəbiyyatşünaslıq araşdırmaları, ortaq terminlərin qəbul edilməsi və s. aspektlərdə ola 

bilər.  Hər  bir  türk  xalqının  öz  dilini  qoruyub  saxlamaqla  yanaşı,  bu  xalqlar  arasında 

anlaşma dili kimi Türkiyə türkcəsi qəbul edilə bilər. Türk dünyasının ümumi  mədəni-

mənəvi məkanı, informasiya, elm, sənət məkanı yaranmalıdır, amma heç bir türk xalqı, 

sayca ən kiçiyi belə ümumi və mücərrəd Turan anlayışı içində əriyib getməməlidir. Bu 

real  da  deyil.  Mən  yenə  də  əvvəllərdə  olduğu  kimi,  dilimizin  Azərbaycan  türkcəsi, 

---

yaxud Azəri türkcəsi adlanmasının tərəfdarıyam. “Azərbaycan türk dili” və “Azəri türk 

dili” söz birləşmələrini də məqbul hesab edirəm. Bu söz birləşmələrində “türk” kəlməsi 

dilimizin  əsrlərdən  gələn  ənənəvi  adıyla  bağlıdırsa,  “Azərbaycan”,  yaxud  “Azəri” 

kəlmələri  dilimizi  Türkiyə  türkcəsindən  fərqləndirmək  üçündür.  “Azəri”  kəlməsinin 

haçansa  İran  qrupuna  aid  olan  bir  dil  olması  bizi  qulaqlarımızda  artıq  çoxdan 

doğmalaşmış  sözdən  çəkindirməməlidir.  Slavyan  bolqarlar,  Qafqazdilli  avarlar 

xalqlarının  vaxtilə  türk  qövmünə  aid  olan  adından  imtina  etmirlər.  “Azəri  türkcəsi” 

müəyyən  dərəcədə  “Azərbaycan  türkcəsi”ndən  də  uğurludur,  çünki  yalnız  ərazi 

prinsipinə  əsaslanmır.  “Gürcüstanlı  azərbaycanlılar,  dağıstanlı  azərbaycanlılar, 

ermənistanlı  azərbaycanlılar”  kimi  məntiqsiz  ifadələrin  yerinə,  Gürcüstanda,  yaxud 

Ermənistanda  yaşayan  Azəri  türkləri  desək,  daha  düzgün  olmazmı?  Dərbənddən 

Həmədana,  İqdirdən  Zəncana,  Borçalıdan  Kərkükə  qədər  danışılan  dilimizi  də  Azəri 

türkcəsi adlandırmağımız hər cəhətdən daha uğurludur.  

DOSTLUQ  deyəndə  bu  ibarə  sovet  təbliğatı  tərəfindən  ispatdan  çıxarılsa  da, 

xalqlar  dostluğu  nəzərdə  tutulur.  Çünki  bu  yıpranmış  ifadənin  mahiyyəti,  məğzi 

xalqımızın  taleyi  üçün  son  dərəcə  vacib  və  önəmlidir.  Xalqlar  dostluğu  -  həm  ərazi, 

tarixi  tale,  adət-ənənə  baxımından  bizə  yaxın  olan  qonşu  xalqlarla  mehriban 

münasibətlərinə, həm də Azərbaycanın öz içində yaşayan müxtəlif millətlərin doğmalıq 

əlaqələrinə  aid  edilməlidir.  Türk  xalqlarıyla  qardaşlıq  telləri  barədə  yuxarıda 

dedim.İslam  ölkələriylə  dostluq  münasibətlərinə  gəldikdə,  əlbəttə,  Nigeriya  və 

İndoneziya kimi uzaq müsəlman xalqlarıyla da yaxşı münasibətlərimiz olmalıdır, amma 

ən  mehriban,  ən  məhrəm  əlaqələri  qonşu  müsəlman  ölkələriylə  -  İranla,  Pakistanla, 

Əfqanıstanla,  Tacikistanla,  Ərəb  dövlətləriylə  qurmalıyıq.  İran  istisna  olmaqla  bu 

ölkələrin  heç  biriylə  aramızda  problem  yoxdur.  Hər  iki  ölkəni  -  İranı  və  Azərbaycanı 

narahat  edən  problem  Cənubi  Azərbaycan  məsələsidir.  Bu  problemin  çözülməsi  üçün 

xəyalpərəstlikdən  əl  çəkib  Güney  Azərbaycanın  bu  gün  İran  dövlətinin  tərkib  hissəsi 

olduğunu  fakt  kimi  qəbul  etməliyik.  Əgər  bütün  başqa  dövlətlər  kimi,  biz  də  ərazi 

bütövlüyümüzə belə həssaslıqla yanaşırıqsa, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz 

hissəsi  olduğunu  bütün  dünya  tərəfindən  birdəfəlik  təsdiq  edilməsinə  çalışırıqsa,  İran 

dövlətinin də bu haqqını tanımalıyıq. Amma, əlbəttə, heç kəs bizdən Güneydəki 25, ya 

---

30  milyon  soydaşımızın  taleyinə  biganə  qalmağımızı  tələb  edə  bilməz.  Azərbaycan 

türkləri İranda milli azlıq deyil, İran dövlətinin sayca farslarla tən gələn əsas ünsürüdür. 

Belə  olan  surətdə  bu  ünsürün  dili  də  rəsmi  siyasət  qurumlarında,  mətbuatda,  radio  və 

televiziyada, tədris, elm və mədəniyyət sistemində layiq olduğu yeri tutmalıdır. Quzey 

və  Güney  Azərbaycanın  mədəni  ilişgilərinin  genişlənməsi  üçün  şərait  yaranmalıdır. 

Əlifba fərqlərimiz bu əlaqələri müəyyən dərəcədə əngəlləyirsə, televiziya efiri və radio 

dalğaları  musiqimizi,  şeirimizi,  sənətimizi  doğma  dilimizdə  Arazın  bu  tayından  o 

tayına, o tayından bu tayına çatdıra bilər. Bu İran dövlətçiliyinin də xeyrinə olar: açıq, 

ya  üstüörtülü  qadağalar  problemləri  tıxacla  qapayırsa,  bir  gün  bu  tıxacın  partlayışla 

sıçrayıb  kənara  atılması  daha  real  təhlükədir.  İranın  dövlət  bütünlüyünə  xələl 

gətirməyən haqlar  - Ana dilində danışmaq, yazmaq, oxumaq, yaşamaq azadlığı böyük 

bir  xalqa sədəqə kimi  deyil,  qanuni və təbii vicdan borcu  kimi  verilməlidir.  Bu sorun 

aradan  qalxarsa,  İran  və  Azərbaycanın  tarixi,  ənənəvi  yaxınlığı,  mədəniyyət,  sənət, 

ədəbiyyat,  musiqi,  məişət  doğmalığı  tam  mənasında  hər  iki  müstəqil  dövlətin  yeni 

müstəvidə  qarşılıqlı  zənginləşməsini  təmin  edər.  Əlbəttə,  İrandakı  bəzi  qafaların  da, 

Rusiyadakı bəzi qafalar kimi keçmiş imperiya havasından azad olması şərtdir. Heç kəs 

və  heç  yerdə  bugünkü  müstəqil  Azərbaycana  keçmiş  İran şahlarının,  o  cümlədən türk 

mənşəli  İran  şahlarının  vassalı  olmuş  xanlıqların  cəmi  kimi,  yaxud  keçmiş  Sovet 

Sosialist  Respublikası  kimi  yanaşmamalıdır.  Nə  açıqda,  nə  gizli  xülyalarda.  “Örtülü 

bazar dostluğu pozar”. 

Bu  cəhətdən  Rusiya  ilə  münasibətlərimiz  də  son  dərəcə  önəmli  və  taleyüklü 

məsələdir.  Heç  bir  vaxt  Çar  Rusiyasının  müstəmləkəçilik  siyasətini  və  SSRİ 

rəhbərliyinin  şovinist  ağalığını  rus  xalqına,  rus  mədəniyyətinə,  elminə,  ədəbiyyat  və 

sənətinə,  təhsilinə  və  səhiyyəsinə  münasibətimizlə  eyniləşdirməməliyik.  Mədəni 

tərəqqi,  Şərq  ətalətindən  qurtulub  Qərb  dinamizminə  yaxınlaşmamız  baxımından 

Rusiyayla  iki  əsrlik ünsiyyətimizin xeyli müsbət  cəhətləri də var və  bunu  kimsə  dana 

bilməz. Bəzi başqa qonşu müsəlman ölkələriylə müqayisə bunu əyani sübut edir. Rusiya 

öz  daxilindəki  ziddiyyətlərdən  yaxa  qurtara  bilsə,  bəyan  etdiyi  amma  hələ  ki,  tam 

mənada  gedə  bilmədiyi  demokratiya  yoluyla  irəliləsə,  xülyalara  qapılıb  hər  hansı 

formada tarixin arxivinə verilmiş İmperiyanı yenidən ayrı adla bərpa etməyə çalışmasa, 

---