Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
43 məktəbinə çevrildi və dünya fəlsəfi ənənəsində öz layiqli yerini qazandı. Peripatetizm haqqında danışarkən, bir neçə məqam xüsusilə vurğulanmalıdır. Peripatetizm yalnız fəlsəfi problemlərlə məşğul olmurdu. Orta əsrlər müsəlman fi- losoflarının etika, siyasət, estetika, ədəbiyyat, ədəbiyyat- şünaslıq, musiqi, hüquq və digər sahələrdə də əsərləri qorunub saxlanmışdır və bu hal heç də təəccüblü deyil. Belə ki, islam peripatetizminin nümayəndələri özlərini “ən universal zəka sahibi” Aristotelin şagirdləri hesab edirdilər. Digər tərəfdən, onların bu universallığı dövrün tələblərindən irəli gəlirdi. Belə ki, antik dünyada olduğu kimi, orta əsrlər Yaxın Şərqində də elm hələ differensasi- yaya uğramamışdı və “filosof” dedikdə yalnız fəlsəfə ilə məşğul olan deyil, ümumilkdə alim nəzərdə tutulurdu. Məhz buna görədir ki, peripatetik filosofların bir çoxu (məs., İbn Rüşd, İbn Tüfeyl və b.) ayrı-ayrı hökmdarların saraylarında eyni zamanda həkimlik, mühəndislik, mü- nəccimlik, şairlik də edirdilər. Daha bir əhəmiyyətli cəhət. Uzun müddət qərb tarixi- fəlsəfi ənənəsində islam klassik fəlsəfəsinə sadəcə şərhe- dici, qeyri-orijinal fəlsəfə kimi yanlış yanaşma mövcud olmuşdur. Halbuki, İbn Sina, Fərabi, Biruni və b. Sokratın, Aristotelin, Platonun yaradıcılığını yalnız izah etmir, eyni zamanda bəzi məqamlarda ona düzəlişlər verir, onunla razılaşmır (məs., İbn Sina ilə Biruni arasında Aristotelin fəlsəfi görüşləri haqqında yazışmalarında Biruni “birinci müəllim”in bir sıra fikriləri ilə razılaşmadığını bildirir), 44 subyektiv baxışlarını ifadə edir, bütpərəstlik ideologiya- sının təsirlərini mümkün qədər kənarlaşdıraraq, antik fəlsəfəni monoteist dinlə “barışdırmağa” çalışırdılar. Bu cəhətinə görə islam peripatetizmi qərbdə erkən orta əsr- lərin patristikasına, neoplatonizmə yaxınlaşmış, sxolastik dini fəlsəfəyə, eləcə də İntibah və Yeni dövrün bəzi Avro- pa fəlsəfə məktəblərinə mühüm təsir göstərmişdir. Mə- sələn, Avropa rasionalizminin banilərindən sayılan R. De- kartın öz metodoloji şübhələnmək prinsipini İbn Sinadan əxz etməsi haqqında Avropa elmində kifayət qədər geniş yayılmış fikir mövcuddur. Klassik müsəlman peripatetizm fəlsəfi məktəbinin qoyduğu ənənə əsasında Quran həqiqətlərinin şərh edil- məsi yalnız Avropa mədəniyyətinə deyil, yəhudi mədə- niyyətinə (Məymunilər) və orta əsrlər, həmçinin İntibah dövrü sivilizasiyasına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Məhz islam peripatetik filosoflarının latın dilinə tərcü- mələri sayəsində Aristotel fəlsəfəsi latındilli qərb dünya- sında geniş yayılmışdı. *** Ilk Azərbaycan peripatetik filosoflarının fəaliyyət göstərdiyi XI-XIII əsrlər Qafqaz regionunda gərgin icti- mai-siyasi hadisələrlə zəngin olmuşdur. Güclü, vahid Xi- lafətin zəifləməsi və sonrakı süqutu bütün Yaxın və Orta Şərq regionunda ictimai-siyasi sabitliyi pozmuş, region dövlətlərinin iqtisadi vəziyyətinə ciddi zərbə vurulmuş- 45 du. Belə vəziyyət şərq xalqlarının mədəni səviyyəsinə də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Yeni meydana gəlmiş müstəqil feodal dövlətlərin başı ilk növbədə təhlükəsizlik məsələlərinə qarışdığından, incəsənət və ədəbiyyat ikinci plana keçmişdi. Bununla belə, regionda yerləşən xalqla- rın ötən əsrlərdə - “islamın qızıl dövrü”ndə yaratdığı elmi və ədəbi potensial o qədər böyük idi ki, ictimai-siyasi və- ziyyətin ağır olduğu şəraitdə belə mədəni həyatı kifayət qədər yüksək səviyyədə saxlamağa imkan verirdi. Elə bu- na görədir ki, Xilafətə daxil olan dövlətlər arasında siyasi bağların zəifləməsinə, qanlı müharibələrə baxmayaraq, mədəni əlaqələr öz axarı ilə davam edirdi. Xilafətin par- laq dövründən yadigar qalmış vahid təhsil sistemi, böyük təhsil ocaqları, mədrəsələr şəbəkəsi hələ də yüksək dərə- cəli elmi kadrlar yetişdirməkdə idilər. Hökmdarların başı qanlı savaşlardan ayılan kimi elm, təhsil, ədəbiyyat sahə- lərinə diqqət yetirir, öz maddi yardımlarını əsirgəmirdi- lər. 1067-ci ildə Səlcuq sultanı Alparslanın və Məlikşahın vəziri Nizamülmülkün təşəbbüsü və fəal iştirakı ilə Bağ- dadda açılmış böyük təhsil ocağı – Nizamiyyə mədrəsəsi buna parlaq nümunədir. Universitet səviyyəli bu təhsil ocağında Azərbaycan alimləri də dərs demiş, Azərbay- candan gələn tələbələr oxumuşlar. Şərqin belə mədəniy- yət və elm mərkəzlərində oxuyub dərs deyən, sonralar həm də orada yaşayan Azərbaycan alimləri tək Azərbay- canı deyil, bütün Yaxın və Orta Şərq elmini məşğul edən problemlərlə tanış olur, həmin məsələlərin həllinə öz töhfələrini verirdilər. Bununla onlar təbii olaraq 46 ümumşərq səviyyəsinə yüksəlir və bütün regionda fəaliyyət göstərən ümumi fəlsəfi və ədəbi cərəyanlara qoşulmaq imkanı qazanırdılar. Məhz buna görə XI-XIII əsrlərdə fəaliyyət göstərən peripatetik filosoflarımız Azərbaycan elminə məxsus olmaları ilə yanaşı, eyni zamanda ümumilikdə şərq-islam elminin nümayəndələri sayılırdılar. XI-XIII əsrlərin dahi Azərbaycan şairləri Nizaminin, Xaqaninin yaratdığı nadir sənət inciləri həm də bütün şərq aləminin ədəbi məhsulu olduğu kimi, eyni dövrlərin böyük Azərbaycan peripatetik filosofları da ümumşərq fəlsəfə ənənəsinin daşıyıcıları idilər. *** XI əsrdə yaşayıb-yaratmış görkəmli Azərbaycan peripatetikləri haqqında danışarkən, ilk növbədə Əbülhəsən Bəhmənyar ibn Mərzbanın (? – 1065) adı çəkilməlidir. Bəhmənyar islam şərqinin digər görkəmli elm xadimi, tanınmış ərəb peripatetik filosofu İbn Sinanın şagirdi olmuşdur. Bu cəhət bir daha yuxarıda söylədiyimiz fikri təsdiqləyir ki, orta əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş alimləri nəzərdən keçirərkən, onlara yalnız Azərbaycan filosofları kimi deyil, daha çox şərq filosofları kimi yanaşmalıyıq (mənşəcə Azərbaycana bağlılıqlarını göstərmək şərti ilə). Böyük filosof özünün fəlsəfəyə, məntiqə, etikaya, estetikaya, təhsilə dair yazdığı əsərləri ilə İbn Sina və şərq peripatetikləri məktəbinin layiqli davamçısı olduğunu sübut etmişdir. Mənbələrdə onun Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|