Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
51 İsmaili hökmdarı Nəsirəddin Əbülfəth Əbdürrəhim Əbu Mənsurun təklifi ilə 1232-1233-cü illərdə qələmə alınmış bu əsər (sonralar bir neçə dəfə yenidən işlən- mişdir) yarandığı dövrdən bu günədək islam aləmində əxlaqa dair fars dilində yazılmış ən mükəmməl traktat- lardan biri hesab olunur. Belə ki, N. Tusi kitabını bir tərəfdən İbn Sina, Biruni, Qəzali, Əbu Əli Misgəveyh və b. böyük şərq alimlərinin, digər tərəfdən Aristotel, Platon kimi qədim yunan filosoflarının fəlsəfə və etikaya dair əsərlərindən geniş istifadə etməklə yazmışdır. Başqa sözlə, N. Tusi sələflərinin əxlaqa dair ifadə etdikləri bütün zəngin eimi-fəlsəfi fikirləri ümumiləşdirmiş, bu sahəyə dair dövrünün tələblərinə cavab verən mükəm- məl əsər qələmə almışdır. Kitabı oxuyarkən nəzərə çarpan əsas cəhətlərdən biri müəllifin burada islam dininə, onun ehkamlarına sadəcə formal yanaşmasıdır. Tusinin əxlaqa dair fikriləri Aristotelin və Platonun bu sahəyə aid irəli sürdükləri əsas nəzəri müddəalara dayaqlanır. Alim özündən əvvəlki bir çox peripatetik filosoflar (məs., Fərabi, İbn Sina və b.) kimi fəlsəfəni “Hikmət” elmi adlandırır və onu iki - “nəzəri” və “əməli hikmət” hissələrinə ayırır. İstər “nəzəri hikmət” məsələlərini, istərsə də “əməli hikmət”in konkret tələblərini təhlilə cəlb edərkən, alim ardıcıllıqla “birinci filosof”un (Aristotel) bu və ya digər məsələyə dair düşüncələrini şərh edir. N. Tusinin xüsusilə ruh – “insani nəfs” haqqında fikirləri Aristotelin “ilkin materiya”, Platonun “obyektiv ruh” haqqında fikirlərinə 52 çox yaxındır. “İnsani-nəfs elə bir sadə cövhərə deyilir ki, özü də daxil olmaqla ağlın dərk etdiyi hər nə varsa, hamısı onun sayəsində olur...” 9 Alim burada nəfsi yalnız insana xas cəhət kimi deyil, “ağlın dərk etdiyi hər nə varsa” ona, yəni həm də cansız aləmə şamil edir və məhz bu zaman nəfs onda yalnız insan ruhu kimi yox, həm də hər şeyin ilkin substansiyası kimi çıxış edir. Lakin antik filosoflardan fərqli olaraq, şərq peripatetiklərində və o cümlədən, N. Tusidə hələ ki, varlığın qnesioloji problemi sonadək işlənməmişdi. Onların əksəriyyəti üçün mütləq varlıq – Allah dərkolunmaz olaraq qalırdı. Eyni zamanda, N. Tusidə mənəvi-əxlaqi keyfiyyət- lərin təhlilinə həsr olunmuş “Əxlaqın saflaşdırılması haqqında” məqaləsinin bəzi yerləri müəyyən cəhətləri ilə Aristotelin əxlaq, onun müxtəlif üsullarla təmizlənməsi nəzəriyyəsi ilə səsləşir. Belə ki, o, bir çox ortodaksal islam alimləri kimi insani keyfiyyətlərin anadangəlmə, nəsildən-nəslə keçmə deyil, sonradan təlim-tərbiyyə, ətraf mühitin təsiri nəticəsində qazanılma olduğu fikrindədir. Məhz buna görə Tusidə “əxlaqın saflaş- dırılması” problemi bütün ciddiliyi ilə nəzərdən keçirilir. “İnsanların ən kamili o adam hesab edilər ki... durğun- luğa, zəifləməyə yol vermədən daima onu təkmilləşdirib inkişaf etdirə bilsin” 10 . “Ən yüksək dərəcədə arzu edilən xeyir və səadət haqqında” fəslində alim səadət hissini də “nəfsə aid” hesab edərək, ona çatmaq üçün insanın 9 Xacə Nəsirəddin. Tusi. Əxlaqi-nasiri. Bakı, 1989, səh. 43 10 Yenə orda, Əxlaqi-nasiri. Bakı, 1989, səh. 56 53 çalışmasını vacib bilir və bu fikrinin təsdiqi üçün yenə də Aristotelə əsaslanır: “...səadətin dərəcələri, mərtəbələri var, həm də onlar çalışmaq sayəsində tədricən əldə edilir və ən yüksək səviyyəyə çatanda tam olur” 11 . Doğrudur, Tusidə qədim yunan filosofunun emosional həyəcan- lanma yolu ilə əxlaqın saflaşdırılması nəzəriyyəsinə (katarsis) rast gəlməsək də, onun bu ideyqadan xəbərdar olması fikrimizcə şübhəsizdir. Ümumiyyətlə, kitabda qədim yunan filosoflarının müxtəif elm sahələrinə aid əsərlərindən 30-a yaxın sitat gətirilmişdir. Bu sitatların konkret hansı əsərlərdən götürüldüyünü dəqiq müəyyənləşdirmək praktiki olaraq mümkün deyil. Belə ki, Tusi Aristotelin “Etika” əsərindən başqa heç bir mənbənin adını çəkmir. Bundan əlavə, alimin gətirdiyi sitatlar ciddi dəyişikliklərə uğramışdır. Dəyişikliklər birinci mərhələdə, adətən, tərcüməçilərin yunan mətnlərini ərəb dilinə tərcüməsi zamanı, ikinci mərhələdə isə Tusinin onları öz sözləri, özünün müvafiq üslubu ilə istifadəsi zamanı baş verirdi. Böyük şərq filosofu Aristotelin əxlaqa dair yalnız ən ümumi baxışlarını, müddəalarını əsas almış, qalan yerlərdə isə çox vaxt qədim yunan filosofunun adından öz şəxsi mövqeyini bildirmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu metod həmin dövrlərdə islam elmində və ədəbiyyatında geniş tətbiq olunurdu. “İskəndərnamə”də Nizamınin yunan alimləri adından öz dövrü üçün 11 Xacə Nəsirəddin. Tusi. Əxlaqi-nasiri. Bakı, 1989, səh. 68 54 əhəmiyyətli olan bir sıra ictimai-siyasi, əxlaqi, fəlsəfi fikirləri söyləməsi buna tipik misaldır. Dəyişikliklərin birinci səbəbi qədim yunan alimlərinin nüfuzundan istifadə etmək, Tusinin fikrincə gərəkli olan əxlaqi müddəanı hələ qədimdən böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulamaq idi. Bununla bağlı ikinci səbəb də vardı. Bütün peripatetik alimlər, o cüm- lədən Tusi “birinci müəllim”in elm aləmindəki nüfuzini ciddi-cəhdlə qoruyurdular. Məsələn, çoxallahlılıq döv- ründə yaşayıb-yaratmış Aristotelin bəzi müddəaları islam ideologiyasına uyğun gəlmirdisə, Tusi həmin yerlərə dərhal əl gəzdirir, dəyişikliklər edir və lazım bildiyi, dövrü üçün təhlükəsiz olan hala salırdı. Ona görə də Tusinin “Əxlaqi-Nasiri” əsərində biz Aristoteli (eyni zamanda Platonu) əsl islam ideoloqu və nəsihət verən ağsaqqalı obrazında görürük. Belə yerlərə misal kimi əsərdən bir neçə konkret sitat gətirmək mümkündür: 1.”Aristatalis və onun tərəfdarları deyirlər: biz bu fikirdəyik: bir adam ki, haqq tərəfdarı ola, xeyirli işlər görə, bütün fəzilətləri əldə edib kamala çata və göylər xaliqinin yerini tutmaq fikrinə düşməyə, dünya işlərini nizama salmaqla kifayətlənə, bütün bu məziyyətlərinə baxmayaraq, onu naqis, natamam adlandırmaq, lakin öldükdən və bütün bu fəzilətlər aradan getdikdən sonra onu tam sədaqətə çatmış hesab etmək insafsiz və qəbahətli bir iş olar” 12 ; 12 Xacə Nəsirəddin. Tusi. Əxlaqi-nasiri. Bakı, 1989, səh.67-68 Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|