Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 Dövlət arxivində “Məqalələr” bölməsində saxlanan həmin yazı onun kafedra müdiri kimi antik ədəbiyyat sahəsində yazdığı ilk qələm təcrübəsidir. Demək lazımdır ki, məqalənin (şərti olaraq yazını belə adlandıracağıq) səviyyəsi həmin dövrün özü üçün belə çox aşağıdır. Burada demək olar hər cümlədə irili- xırdalı bir çox qüsurlar var. Təsadüfi deyil ki, 1958-ci il dərsliyinə bu yazının heç bir hissəsi daxil olmamışdır. Lakin həmin dövrdə universitetdə antik ədəbiyyatdan keçilən dərslərin səviyyəsinə bələd olmaq baxımından məqalənin bəzi yerlərini nəzərdən keçirmək zəruridir. İlk növbədə məqalənin adı diqqəti çəkir. Biz “yunan ipisləri” ifadəsinin nə demək olduğunu söyləməyə çətin- lik çəkirik. Belə sözə (“ipislər”) klassik filologiya sahəsin- də yazılmış heç bir məqalədə bu vaxtadək rast gəlməmi- şik. Sözün yeganə izahı odur ki, müəllif “yunan eposları” yazmaq istəyib, səhvən “yunan ipisləri” gedib. Lakin mə- qalədə bu səhv ifadə bir dəfə yox, dəfələrlə işlədilmişdir, odur ki, onun adi “səhv” olmasına şübhə yaranır. Məqalədə Homerə, Hesioda, yunan lirikasına, drama- turgiyasına (faciə və komediya), Aristotel və onun poeti- kasına, Ellinizm dövrü ədəbiyyatına, Roma ədəbiyyatına xüsusi bəhslər ayrılsa da, heç bir bəhsi uğurlu hesab etmək olmaz. Maraqlıdır ki, məqalənin həm nəzəri hissələrində, həm də ədəbiyyat nümunələrinin məzmunu danışılarkən buraxılan nöqsanlar saysız-hesabsızdır. Məsələn, “İlliada”nın məzmunu verilərkən belə bir yerə rast gəlirik: “Aqamemnon müharibəyə gəldiyi zaman özü 81 ilə Xrizin qızı Xrizeidanı gətirmişdi”. Poemada isə Xriseida axeylilər tərəfindən Troya ətrafı ərazilər işğal edilərkən ələ keçirilmişdi. Belə misallar olduqca çoxdur və elə təəssürat yaranır ki, müəllif antik ədəbiyyat nümunələrinin özünü oxumamış, onlarla hansısa başqa mənbələrdən tanış olmuşdur. Məqalənin başlıca nöqsanlarından biri müəllifin qədim yunan miflərinə və oradakı obrazlara sinfi nöq- teyi-nəzərdən yanaşmasıdır. Bu cəhət Homer və Hesiod yaradıcılıqlarına həsr olunmuş hissələrdə özünü daha aydın göstərir: 1. ”Əvvəla Homer bir aristokrat yazıçı və kütlələrə yuxarıdan aşağı aristokrat görüşü ilə baxır, əsərində onları kütlə halında vermişdir. Onların... Axilles kimi obrazlarını yaratmamışdır”. Müəllif Tersit obrazından da məhz Homer eposundakı sinfiliyi qabarıq göstərmək üçün istifadə edir onu xalq kütlələrinin təmsilçisi kimi verməyə çalışır. 2. ”...Yazıçı...onu (Tersiti – E.K.) hər cəhətdən gülünc göstərməyə çalışmışdır...Xaricini onun gülünc göstərmək istəmiş isə batinən belə çıxmamış, çünki onun danışığı bir bomba kimi partlayır. O devrin ən inqilabi fikirlərini deyir”. 3. ”Demək əsərin içərisində sinfi ziddiyyət açıq şəkil- də özünü göstərir. Bir tərəfdən aristokratiya nümayən- dələri, onların tələbləri, onların arzuları, onların hərəkət- ləri. istəkləri, ikinci tərəfdən kütlə və kütlənin qarşısında Terzit, onun görüşləri, onun nitqləri. bu ziddiyyət sinfi 82 ziddiyyət idi. Yazıçı bu ziddiyyəti göstərdiyi zaman öz cəbhəsini təyin etmiş, onun cəbhəsi aristokratiya cəbhə- sidir və bu cəbhədən də o, başqa siyası, iqtisadi və milli ideyaları irəli atmışdır”. Göründüyü kimi, burada “İlliada”ya və ümumiyyətlə Homer yaradıcılığına xas olmayan xüsusiyyətlərdən da- nışılır. Antik ədəbiyyatın belə bir yanlış təhlilini həmin dövrün, zamanın (repressiya illəri) ictimai-siyasi vəziy- yəti ilə əlaqələndirmək fikrimizcə düzgün olmazdı. Belə ki, 1938-ci ildə işıq üzü görmüş Ə. Ağayevin “Dərsliyin- də” bu məqamlar heç də qabardılmamışdı. Ə. Sultanlı isə məqaləsində hər bir qədim yunan ədibinin yaradıcılığını nəzərdən keçirərkən, ilk növbədə, onun sinfi vəziyyəti ilə, əsərlərinin sinfi təmayülü ilə maraqlanır, bu mənada istifadə oluna biləcək hər hansı fikri xüsusi şəkildə qa- bardır. Bunu biz Hesiod, yunan faciənəvisləri və Aristofan yaradıcılığına həsr olunmuş hissəllərdə də mü- şahidə edirik. 4. ”Əgər Homer bir aristokrat yazıçı kimi vaxtını saraylarda keçirmiş isə, təntənə və hikmətlə həyat içərisində yaşayaraq öz qəhrəmanlıq dastanlarını saray- larda yazmış isə əksinə olaraq Hesiod bilavasitə zəh- mətçi olmuş, bilavasitə əməkçi olmuş, bilavasitə köləliyi o öz həyatında sezmiş, təcrübə etmiş və kənddən-kəndə gəzdiyi zaman ağır ehtiyaclar içərisində qaldığı zaman o şeirlərini yazmışdır”. Burada da antik müəlliflərə sinfi yanaşmanın tipik nümunəsi müşahidə olunur. Təkcə onu demək kifayətdir ki, Homerin “saray şairi” olması haq- 83 qında heç bir ciddi mənbədə məlumat yoxdur. “Homer sualı”nı tədqiq edən alimlər onun “aed”, yoxsa “rapsod” olması haqqında bir sıra ehtimallar irəli sürsələr də, onlardan heç biri Homeri “saray şairi” hesab etməmişdir. Bundan əlavə, məlumdur ki, Homer ibtidai-icma quru- luşunun quldarlıq quruluşuna keçidi dövründə yaşayıb- yaratmışdır. Həmin dövrdə isə Yunanıstanda bizim bildiyimiz mənada nə saraylar, nə də saray şairləri möv- cud olmuşdur. Məqalədə tarixi-xronoloji səhvlərə də rast gəlmək mümkündür. Eyni zamanda, müəllif antik ədəbiyyatın yarandığı dövrü adlandırarkən istifadə etdiyi termino- logiya da böyük mübahisələr doğurur. Məs., “Yunan ədəbiyyatının ilk yadigarları Yunan cəmiyyətinin cinsi cəmiyyət formasiyasını devirib keçdiyi bir etapda yara- dılmışdır. Artıq II əsr qəbləlmiladdan etibarən biz yunan cəmiyyətində köləlik formasiyasının nazirlərinə rast gəlirik”. Burada hələ 1930-40-cı illərdə geniş istifadə olunan “ibtidai-icma quruluşu”, yaxud “qəbilə quruluşu” anlayışları yerinə “cinsi cəmiyyət” anlayışından istifa- dənin səbəbləri aydın deyil və bu əvəzlənməni doğru hesab etmək olmaz, onlar heç də eynimənalı anlayışlar deyil. Bununla yanaşı, məlumdur ki, antik yunanlarda köləliyin izlərinə e.ə. II əsrdə deyil, ondan çox əvvəlki dövrdə - e.ə. VIII-VII əsrlərdə rast gəlmək mümkündür. Başqa sözlə, antik Yunanıstanda köləliyin təşəkkül tarixi də yazıda səhv göstərilmişdir. Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|