Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur

100 
 
Sultanlıya  məxsus  olmasını  daha  bir  əlamət  sübut  edir. 
Əgər  “Roma  ədəbiyyatı”  hissəsində  Roma  ədəbiyyatının 
bütün  dövrləri  və  bu  dövrlərdə  fəaliyyət  göstərən  məş-
hur ədiblər əhatə olunmuşdusa, dərsliyin “Yunan ədəbiy-
yatı” hissəsində biz bunu görmürük. Müəllif burada ədə-
biyyat tarixini “Ellinizm dövrü”nə qədər gətirib çatdırır, 
Roma  dövründə  Yunan  ədəbiyyatı  haqqında,  bu  dövrün 
Plutarx, Lukian, Yunan romanı kimi böyük bəhsləri haq-
qında  heç  bir  məlumat  verilmir.  Eyni  zamanda,  “yunan 
ədəbiyyatı” hissəsinə daxil olmuş bəhslərdə də elə yerlər, 
elə cümlələr var ki, onların Ə. Sultanlı qələmindən çıxma-
dığını  qəti  şəkildə  söyləmək  mümkündür.  Məsələn,  Elli-
nizm  dövrünə  daxil  olmuş  “Kallimax”,  “Rodoslu  Appolo-
ni”,  “Feokrit”  bəhsləri  bu  qəbildəndir.  Bu  bəhslərin  rus-
dilli mənbələrdən tərcümə olduğunu ehtimal edirik.  
“Antik ədəbiyyat tarixi”nin birinci hissəsində getmiş 
bütün məqalələrin şübhəsiz Ə. Sultanlıya mənsubluğunu 
söyləmək təəssüf ki, mümkün deyil. Belə ki, alimin Döv-
lət  arxivində  saxlanılan  Fondunda  bu  haqda  heç  bir 
konkret məlumatı aşkarlamaq mümkün olmadı. Dərsliyə 
daxil  olmuş  məqalələrin  makinada  yazılmış  variantının 
şəxsi arxivdə mövcud olmaması da ən azı təəccüb doğu-
rur. İnanmaq istərdik ki, həqiqətən “əlyazmalar yanmır” 
və Ə. Sultanlının həyat və fəaliyyətinə işıq sala biləcək bir 
çox sənədlər, əlyazma qovluqları alimin evində bu  günə 
qədər qorunub saxlanır.  
                                              

---

101 
 
*** 
Ə. Sultanlının nəzərdən keçirəcəyimiz son əsəri “Də-
də Qorqud və Yunan dastanları”dır. Doğrudur, 1946-cı il-
də  qələmə  alınmış  bu  iri  həcmli  tədqiqat  işini  ən  sonda 
təhlilə  cəlb  etməklə  xronoloji  ardıcıllığı  pozuruq.  Lakin 
həmin işi axıra saxlamaqla biz onun Ə. Sultanlı yaradıcılı-
ğında  və  ümumiyyətlə,  Azərbaycan  klassik  filologiyasın-
da  oynadığı  mühüm  rolu  xüsusi  vurğulamaq  məqsədini 
güdmüşük.  Eyni  zamanda,  “Dədə  Qorqud  və  yunan  das-
tanları” Ə. Sultanlının antik ədəbiyyatın tədqiqi sahəsin-
də gördüyü elmi işlərin ən uğurlusu hesab olunmalıdır.  
Nəzərdən keçirdiyimiz tədqiqatın diqqəti çəkən baş-
lıca əlaməti orada həqiqətən filoloq-alim qələminin özü-
nü aşkar göstərməsidir. Burada Ə. Sultanlı antik ədəbiy-
yata  aid  yazdığı  digər  yazılarından  daha  artıq  dərəcədə 
tədqiqatçıdır. Elmi iş Azərbaycan folkloru, “Kitabi-   Dədə 
Qorqud”  dastanları,  ümumiyyətlə,  dastan  yaradıcılığı 
haqqında çox maraqlı müşahidələrlə zəngindir.  
Alimin tədqiqatçı bacarığı “Kitabi-Dədə Qorqud” das-
tanlarını,  onun  ayrı-ayrı  obrazlarını  antik  ədəbiyyat  nü-
munələri və antik bədii obrazlarla müqayisə edərkən da-
ha aydın şəkildə üzə çıxır. Əsərin demək olar hər səhifə-
sində belə müqayisələrə rast gəlmək mümkündür. Lakin 
onların ən mühümləri, klassik, eyni zamanda milli filolo-
giyamız üçün daha böyük əhəmiyyət kəsb edənləri aşağı-
dakılardır: 

---

102 
 
1. ”Kitabi-Dədə Qorqud” və qədim yunan eposlarının 
meydana  gəlməsində,  dastan  şəklində  formalaşmasında 
müşahidə olunan oxşarlıq və fərqlər; 
2. qədim dastanlarda (burada və sonra Azərbaycanın 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”u  və  yunanların  “İlliada”  və 
“Odisseya”sı  nəzərdə  tutulur)  meydana  çıxan  zaman 
ziddiyyətlər, anaxronizmlər; 
3.  qədim  dastanlarda  eyni  hissələrin  müxtəlif  yer-
lərdə  təkrarlanması,  qəhrəmanların  müəyyən  sabitləş-
miş təşbehlər qazanması; 
4.  qədim  dastanlarda  müşahidə  olunan  səyyar 
mövzuların izahı ilə bağlı aparılan müqayisələr; 
5.  yuxarıda  qeyd  edilən  səyyar  mövzuların  izahı 
zamanı meydana çıxan əsas obraz müqayisələri. Odissey-
Bamsı Beyrək obrazlarının müqayisəli təhlili; 
6. Dəli Domrul-Admet obrazlarının müqayisəli təhlili; 
7.  Təpəgöz-Polifem  və  Basat-Odissey  obrazlarının 
müqayisəli təhlili; 
8.  qədim  dastanlarda  qəhrəmanlar  silsiləsinin  mü-
qayisəsi; 
9.  qədim  dastan  müəlliflərinin  mənfi  və  müsbət 
qəhrəmanlara yanaşma tərzinin müqayisəsi; 
10.  qədim  dastanlarda  ailə-nikah  məsələlərinin, 
qadınlara münasibətin müqayisəsi; 
11.  qədim  dastanlarda    xalq  ozanlarına  münasibətin 
müqayisəli təhlili; 
12.  milli  adət-ənənələrin,  toy  və  yas  mərasimlərinin 
qədim dastanlarda təsvirinin müqayisəli təhlili. 

---

103 
 
Maraqlıdır ki, müəllif müqayisə apararkən, qədim yu-
nan eposlarının əlamətlərindən çıxış edir, həmin əlamət-
ləri Azərbaycan dastanında tapmağa çalışır. Məs., qədim 
dastanların  meydana  gəlmə  və  təşəkkül  yollarını  müqa-
yisə  edərkən,  Ə.  Sultanlı  yunan  eposunda  olduğu  kimi, 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”un  da    təşəkkülündə  aed  (Dədə 
Qorqud) və rapsod (sonradan dastanın boylarını danışan 
aşıqlar) mərhələlərindən keçməsini göstərir. Fikrimizcə, 
belə fikir mübahisəlidir. Dastanın bir yaradıcı şəxs – Də-
də Qorqudun özü tərəfindən yaradılması və sonralar rap-
sodik mərhələdən, yəni aşıqların ifaçılığı mərhələsindən 
keçməsi  haqqında  qəti  fikir  söyləmək,  bizcə,  mümkün 
deyil. Belə ki, Dədə Qorqudun şəxsiyyəti, dastan müəllif-
liyinin həqiqətən onun özünə məxsusluğu haqqında hələ 
ki bütün məqamlara açıqlıq gətirilməmişdir. Ümumiyyət-
lə,  “Kitabi-Dədə  Qorqud”un  formalaşma  tarixini  nəzər-
dən  keçirərkən,  müəllif  çox  zaman  dolaşıqlığa  yol  verir, 
iki müxtəlif nəzəriyyələri bir-birilə qarışdırır. Öncə o, ya-
zır:  “Dastanın  məzmunu,  əks  etdirdiyi  ictimai  şərait  və 
bir sıra şəkli xüsusiyyətləri göstərir ki, onun əsl bədii nü-
vəsi və ilk yaranma tarixi ərəb istilasından çox-çox qabaq 
başlamış,  bədii  şəkildə  formalaşması  isə  həmin  keçid 
dövrünə  təsadüf  etmişdir”.  Bu  mülahizə  “Homer  sua-
lı”nda meydana çıxan “ilk nüvə nəzəriyyəsi”nin Azərbay-
can variantıdır. Lakin sonra müəllif yazır:  “Boyların bir-
birindən  ayrı  olaraq  yarandıqları  da  göz  qabağındadır. 
Boylar arasında tam bir hərəkət vəhdəti yoxdur. Hər boy 
bir qəbilə başçısının və ya gənc qəhrəmanın fəaliyyətinə, 

---