Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
109 giyasında bu günədək nəinki Aristotel və onun “Poetika”sı, hətta bütünlükdə antik ədəbiyyat haqqında yazılmış məqalələrdən keyfiyyət baxımdan ən mükəm- məllərindən biridir. Lakin yazının üstünlüyü tədqiqatın dərinliyində, Aristotel yaradıcılığına hansısa yeni baxışın gətirilməsində deyil, qədim yunan estetik fikir tarixinə aid Azərbaycan oxucusuna verilən yeni məlumatlardadır. Belə ki, Ə. Sultanlının 1946-cı ildə çap olunmuş “Antik dövrdə bədiyyat və ədəbiyyatşünaslıq məsələləri” özü- nün qat-qat böyük həcminə baxmayaraq, bu məqalədə verilən məlumatların çoxunu vermir. Ə. Sultanlıda aristoteləqədərki ədəbi-estetik fikir tarixindən ötəri danışılır, bir neçə yunan filosofunun adı çəkilir, yalnız Platon estetikası nisbətən geniş təhlil olunurdu. A. Aslanov isə e.ə. VI-IV əsrlərdə mövcud olmuş fəlsəfə məktəblərinin (Milet məktəbi – Fales, Anaksimandr, Anaksimen; sofistlər; materialistlər – Demokrit; idealist- lər – Platon) ədəbi-nəzəri, estetik görüşlərinə nəzər salır, eyni zamanda həmin dövrlərdə yaradılmış, bizim döv- rümüzə qədər yalnız adları qorunub saxlanmış esteti- kaya dair əsərlər göstərilir. “Sofist estetikasının nüma- yəndələri Homerin, Esxilin və Anakreontun əsərlərinin təhlilini vermiş, Frasimax treatrla əlaqədar “Təəssüflər barəsində” risaləsini, Simiy, Simon və Kriton kimi sokratçılar “Musiqi haqqında”, “Epos barəsində”, “Gözəllik”, “Gözəlliyin mahiyyəti”, “Poetik sənət haq- qında” əsərlərini yazmışdılar...Demokritin “Ritm və harmoniya”, “Poeziya haqqında” əsərləri öz zamanında 110 geniş şöhrət qazanmışdı” 27 . Aristoteləqədərki poeziya nəzəriyyəsi və estetikaya dair yazılmış bu qədər traktatların adları ilk dəfə idi ki Azərbaycan dilində səsləndirilirdi. Eyni zamanda, yuxarıda sadalanan əsər- lərdən sonra müəllifin Aristotel yaradıcılığı haqqında hamı tərəfindən qəbul olunmuş bu fikir daha məntiqi görünürdü: “Aristotel, əsərlərini yaradarkən özündən çox-çox əvvəllərin bədii və nəzəri təcrübəsinə, dövrünün fəlsəfə və sənət xadimlərinin yaratdıqları son dərəcə rəngarəng, dolğun mənbələrə əsaslanmışdır” 28 . Buna bənzər fikir Ə. Sultanlıda da səslənir. Lakin A. Aslanovda bu sözlər havadan asılı qalmır, konkret nümunələrlə təsdüq edilirdi. Daha sonra müəllif “Poetika”nın qərb dünyasına hansı yolla daxil olması tarixinə nəzər salır və bu zaman ərəb peripatetik filosoflarının (Əbdül Bəşər Mətta, İbn Rüşd, İbn Sina) adlarını çəkərək, onların xidmətlərini xüsusi vurğulayır. Lakin burada bir cəhət var ki, müəllif “Poetika”nın qərb dünyasına ərəb tərcüməsində məlum olmasını rəvayət şəklində verir (“bir rəvayətə görə...”). Doğrudur, kitabda gedən ikinci məqalədə artıq bu qüsur aradan qaldırılır və müəllif heç bir rəvayətə əsas- lanmadan “Poetika”nın ərəb tərcüməsini fakt kimi təqdim edir. Məqalənin maraqlı və oxucu üçün yeni olan məqamlarından biri də Aristotelin faciə haqqında irəli 27 Aristotel. Poeziya sənəti haqqında. B., 1974, səh. 25 28 Yenə orda 111 sürdüyü fikirlərin şərhinə həsr edilmiş hissəsidir. A. Aslanov faciənin folklor mənşəyi, inkişaf yolları, mövzuları, şəkilləri, eposla fərqli və ümumi cəhətlərini göstərərkən, hələ ki Ə. Sultanlının 1946-cı il dərsliyində toxunduğu məsələlər çərçivəsindən o qədər də kənara çıxmırdı. Lakin katarsis – təmizlənmə nəzəriyyəsinin izahında yeni məqamları açıqlayır, bu sahədə alimlər arasında mövcud olan mübahisələri 4 qrupa ayırır. Katarsis nəzəriyyəsinin etik, etik-estetik, tibbi və dini izahlarını verən alimlərin adları göstərilir. Ə. Sultanlıda katarsisin yalnız 2 növ izahı (etik və tibbi) verildiyindən, bu hissə problemə dair azərbaycanlı oxucunun biliklərini daha da dərinləşdirirdi. A. Aslanovun katarsis nəzəriy- yəsinə öz münasibəti isə ümumi sözlərdən uzağa getmir və F.A. Petrovskinin problem haqqında söylədiklərini təsdiq eməklə nəticələnir. *** A.Aslanovun kitabında verilən ikinci məqalə “Aristotel poetikasının Şərq fəlsəfəsində və ədəbiyyatın- da mövqeyinə dair”dir. O, müəllifin 1972-ci ilin avqus- tunda Rumıniyada keçirilən VII Ümumdünya Estetika Konqresində oxuduğu məruzənin mətnindən ibarətdir. A. Aslanov məqaləsində toxunduğu mövzuya estetik-alim kimi yanaşsa da, orada əksini tapmış problemlərin qərb klassik filologiyası ilə birbaşa əlaqəsi vardır. Bu da əvvəl- ki fəsillərdə söylədiyimiz fikri – “Şərq filosoflarının əsər- 112 ləri eyni zamanda klassik filologiyanın tədqiqat obyekti- nə daxildir” fikrini bir daha sübut edir. Ə. Sultanlının “Dədə Qorqud və yunan dastanları” əsəri ilə birlikdə A. Aslanovun bu məqaləsi Azərbaycan klassik filologiyası tarixində tədqiqatın dərinliyi baxı- mından ən yüksək pillədə durur. Burada biz həqiqi filolo- ji araşdırma, elmi hipotezlər, güclü arqumentlər, müstə- qil və orijinal fikirlər görürük. Məqalənin belə yüksək sə- viyyəsinin iki əsas səbəbini göstərmək mümkündür: 1) Yazının mövzusu, tədqiqat obyekti özü-özlüyündə müəl- lifi belə müstəqil araşdırmaya təhrik edirdi. Ədalət nami- nə qeyd etmək lazımdır ki, burada qaldırılan problemləri hərtərəfli araşdırmaq üçün bəlkə də bir insan ömrü yet- məz. Müəllifin özü də bunu başa düşür və bu sahədə öy- rənilməli məsələlərin çox olduğunu bildirir; 2) Məqalə mətninin beynəlxalq konqresdə oxunması üçün yazılma- sı da müəllifi dərin araşdırmaya sövq edən amillərdən bi- ri sayılmalıdır. Belə ki, A. Aslanov konqresdə SSRİ kimi böyük dövlətin filoloji elmini təmsil edirdi. SSRİ isə o dövrdə bir çox elm sahələrində olduğu kimi, klassik filo- logiyada da kifayət qədər yüksək səviyyəyə malik idi. Bu dövlətin təmsilçisindən də bu səviyyəyə uyğun çıxış et- mək tələb olunurdu. Məqalənin təsvirçilikdən uzaq olması elə ilk cümlə- lərdən üzə çüxır. Müəllif Şərq və Qərb estetikalarının əla- qələri məsələsinə bu vaxta qədər birtərəfli münasibətin olduğunu qeyd edir: “Şərq və Qərb estetikasının əlaqəsi məsələlərinin öyrənilməsində bizi maraqlandıran mü- Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|