Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
135 dərəcəsini praktikada sübuta yetirmişdir. Onu demək ki- fayətdir ki, sovet klassik filologiyasında antik ədəbiyyata dair yaradılan heç bir digər dərslik bu sayda təkrar nəşr olunmamışdır. İ.M. Tronski hələ sağlığında çalışdığı sahə üzrə (qə- dim dillər) yenilikləri daim diqqət mərkəzində saxlayır, vaxtaşırı dərsliyində əlavələr, düzəlişlər edirdi (alimin sağlığında işıq üzü görmüş son nəşr 1957-ci ilə aiddir). Vəfatından sonra isə bu işi alimin klassik filologiyaya da- ir yazdığı elmi-tədqiqat işlərindən istifadə etməklə re- daktorlar – prof. N.A. Çistyakova və prof. V.N. Yarxo gör- müşlər. Nəticədə, 1988-ci ildə alimin “Antik ədəbiyyat ta- rixi”nin 5-ci, sonuncu nəşri işıq üzü görmüş və bu nəşr mütəxəssislərin ümumi rəyinə görə sovet dövründə tər- tib olunmuş analoji dərs vəsaitləri cərgəsində ən üstün mövqe qazanmışdır. Sovet alimlərinin dünya klassik filo- logiyasında mövqeyi və nüfuzu digər ölkə filoloqları tərə- findən də yüksək qiymətləndirildiyini nəzərə alsaq, İ.M. Tronski əməyinin yalnız rusdilli oxucu üçün deyil, digər dillərdə (o cümlədən Azərbaycan dilində) oxuyan və elmi işlə məşğul olan tələbə və mütəxəssislər üçün də əhəmiy- yət kəsb edəcəyinə şübhə ola bilməz. Dərsliyin məzmununa gəldikdə burada analoji dərsliklərlə müqayisə zamanı bir sıra elmi-metodoloji fərqlər özünü göstərir. Bu fərqlər ilk növbədə antik ədəbiyyatın dövrləşməsi, ayrı-ayrı yazıçı və şairlərin şəxsiyyətlərinə, yaradıcılıqlarına münasibət, fəsil və bəhslərin yerləşməsi, müəllif üslubu və dil məsələlərində 136 özünü biruzə verir. Dövrləşmə bəhsində alim ilk dəfə olaraq qədim yunan ədəbiyyatının arxaik mərhələsini e.ə. V əsrə qədər əhatələyir, başqa sözlə, VII-VI əsrlər lirikasını (elegiya, yamb, monodik və xor lirikası), qədim yunan nəsrinin yaranmasını Attik (digər müəlliflərdə - klassik) mərhələdən çıxarır. Istər A.A. Taxo-qodinin redaktəsi ilə nəşr olunmuş “Antik ədəbiyyat”da, istərsə də V.Q. Boruxoviçin “Qədim yunan ədəbiyyatı”nda VII-VI əsrlər Klassik mərhələdə yerləşdirilmişdir. S.İ. Radsiq isə bu məsələdə daha da irəli gedərək, Klassik mərhələni (onda bu mərhələ eyni zamanda “ellin” mərhələsi adlandırılır) e.ə. IX-IV əsrlərə aid edir. İ.M. Tronskinin bu dövrləşməsi ona antik ədəbiyyatın ən zəngin və ədəbi material cəhətdən ən rəngarəng dövrü kimi “attik- klassik” mərhələni daha dərindən və dolğun işləməsinə imkan yaratmışdır. İki əsrdən az müddəti əhatə edən bu mərhələnin ümumi həcmi kitabdakı III bölmənin – e.ə. III əsrdən b.e. VI əsrinə qədər (təqr. 900 il) keçən dövrü əhatələyən “Ellinizm və yunan ədəbiyyatının Roma mərhələsi”nin həcminə bərabərdir. İ.M. Tronskinin müəllif kimi dərslikdə üzə çıxan daha bir xarakter xüsusiyyəti antik dövrə, ictimai-siyasi, mədəni, dini həyata, epoxa insanlarının etik, estetik dünyagörüşünə dair həddən artıq böyük materialı çox yığcam şəkildə yerləşdirmə ustalığıdır. Müqayisə üçün deyə bilərik ki, təqribən eyni materiala S.İ. Radsiq dərsliyində 600 səhifə ayırmışdır; S.İ. Sobalevskinin redaktəsi ilə çıxan topluda isə qədim yunan ədəbiyyatı 3 137 cilddən ibarətdir. Ədəbi məhsulun əhatə dairəsinə, təhlilin keyfiyyətinə görə bu nəşrlərdən heç nə ilə geri qalmayan, bir sıra məsələlərdə isə onları üstələyən İ.M. Tronski dərsliyinin “Yunan ədəbiyyatı” hissəsi isə cəmi 250 səhifədi. Müəllifin hər cümləsi böyük informasiya yükü daşıyır, burda sanki vergül qoymağa belə yer yoxdur. Alim özünə qədər məlum olan məlumatları şəxsi bilgiləri ilə bir yerə toplayaraq, onları yaxşıca “sıxır” və yalnız bundan sonra kağıza köçürür. Əks halda 3 cildlik materialın 250 səhifəyə yerləşdirilməsini heç cür izah etmək mümkün deyil (digər tərəfdən belə yazı manerası dərsliyi tərcümə edərkən kifayət qədər problemlər yaradır). Dərsliyin səciyyəvi cəhətlərindən danışarkən, müasir dövr baxımından xüsusi aktuallıq kəsb edən daha bir mə- sələyə toxunmaq istərdik. Məlumdur ki, hər zamanlarda və hər yerdə antik ədəbiyyata dair yazılan elmi-tədqiqat əsərlərində, o cümlədən dərsliklərdə fəlsəfənin müxtəlif sahələri ilə məşğul olan dahi mütəfəkkirlərin bu ədəbiy- yata, onun yetişdirdiyi şəxsiyyətlərə və sənət nümunələ- rinə münasibətləri açıqlanır, onlardan bolluca sitatlar gə- tirilir. Bu ümumi tendensiyanı biz italyan hunanistlərin- dən tutmuş XVIII əsr Fransa maarifçilərinə, alman filo- sof-estetikləri və klassik fəlsəfə nümayəndələrinin əsər- lərinə qədər hamıda müşahidə edə bilərik. Məsələn, N.F. Deratani özünün kiçik həcmli “Antik ədəbiyyat” dərsliyi- nə İ.V. Stalinin hansısa partiya qurultayında Antey haq- qında danışdığı əsatiri bütünlükdə sitat gətirmişdir. Bu 138 sitata ayrılmış yer isə Esxil, Sofokl, Evripid kimi görkəmli sənətkarlara ayrılmış yerdən çoxdur. Doğrudur, Stalinin vəfatından sonra işıq üzü görmüş dərsliklərdə bu “yarış” əhval-ruhiyyəsi xeyli dərəcədə səngimişdir. Lakin yenə də müəlliflərin böyük əksəriyyəti antik dövrün ictimai-si- yasi hadisələrinə, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərinə və əsərlərə sırf sinfi münasibət bəsləməkdə davam edirdilər. Demək lazımdır ki, İ.M. Tronskidə də biz marksizm klassiklərin- dən kifayət qədər sitatlara rast gəlirik. Lakin onda hadi- sələrə, əsərlərə və obrazlara sinfi baxış özünün minimum həddinə endirilmişdir. Tronski artıq “antik dövrdə əzilən və istismar olunan kütlələrin dözülməz həyat şəraitləri” haqqında göz yaşları tökmür. Onda marksizm banilərin- dən gətirilən sitatlar da, “antik cəmiyyətdə barışmaz sinfi ziddiyyətlərin mövcudluğu” haqqında fikirlər də artıq daha çox anturaj xarakteri daşıyır. Fikrimizin təsdiqi ki- mi kiçik nümunə gətirmək yetər. Homerin “İlliada” epo- sundakı Fersit obrazı demək olar bütün antik ədəbiyyat dərsliklərində “istismar olunan kütlələrin” nümayəndəsi, az qala inqilabçı qəhrəman kimi verildiyi halda, İ.M. Tronski onu yunan folklorundakı “iyrənc, eybəcər təlxək” obrazı səviyyəsinə endirir, bu obrazın Homerdə karika- tur xarakter daşımasını vurğulayır. Daha bir müşahidə. İ.M. Tronski antik dünyanın icti- mai-siyasi həyatında zaman-zaman baş qaldıran “tiranla- rın, diktatorların” həyat və fəaliyyətini, cəmiyyətdə oyna- dıqları müsbət, yaxud mənfi rolu bəzən həddən artıq tə- fərrüatı ilə təsvir və təhlil edir. Onda antik ədəbiyyat hə- Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|