Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
165 yə ehtiyacı yoxdur. İlk təkanvericinin ağlı aktualdır, çün- ki o, hər şeyi yaradır; insan ağlı isə potensialdır, çünki o, təqlid edir. Beləkilə, filosof ilk təkanverici qüvvə kimi Allahdan və bütün əksliklərin vəhdəti olan materiyadan ibarət yeni fəlsəfi konsepsiya yaradaraq, Sokratdan baş- layan vahid, tək yaradıcı ilahi varlıq ideyasını inkişaf etdirmiş, yeni çalarlar əlavə edərək daha da zənginləş- dirmişdir. Ellinizm dövründən (e.ə. IV əsrin sonu – III əsrin əv- vəlləri) başlayaraq antik fəlsəfə tarixində Sokrat, Platon, Aristotel kimi böyük simalar artıq müşahidə olunmasa da, özünün fərqli fəlsəfi təlimi olan məktəblər meydana gəlməkdə davam edirdi. Sadəcə olaraq, bu dövrdə fəlsəfi düşüncənin əsas vektoru varlığın mahiyyəti, ilkin subs- tansiya, ətraf aləmin dərk olunması problemlərindən bir qədər uzaqlaşaraq, əsas etibarilə etika problemlərinə meyllənirdi ki, bunun da başlıca səbəbi qədim yunan dünyasında baş vermiş ictimai-siyasi dəyişikliklər, otu- ruşmuş Afina polis demokratiyası idarəetmə sisteminin avtoritar quruluşla əvəzlənməsi (öncə Makedoniyalı İskəndərin, II əsrdən isə qədim Romanın yaratmağa baş- ladığı imperiyalar) və dəyişikliklərin bütün sahələrə ol- duğu kimi, fəlsəfi fikrə də müəyyən təsir göstərməsi idi. Fəlsəfə insanlara çətin zamanlarda düzgün davranış nor- malarının tapılmasında yardım etməyi özünün başlıca məqsədi sayırdı. Bu dəyişikliklərə baxmayaraq, ətraf tə- biətin, eyni zamanda getdikcə çoxalmaqda olan insan bi- 166 liyinin mənbəyi məsələsi hələ də əksər fəlsəfə məktəblə- rinin məşğul olduğu sahələr olmaqda davam edirdi. Bu dövrün əsas fəlsəfə məktəbi Kitonlu Zenonun ba- nisi olduğu stoiklikdir. Stoiklər vahid dünya qüvvəsini bütün maddi və qeyri-maddi dünyanı birləşdirən yaradı- cı-allah hesab edirdilər. Ö, özünün daxili qanunları ilə re- al dünyaya çevrilir və insanların əsas vəzifəsi həmin va- hid qüvvənin qanunlarına tabe olmaqdır. Stoikliyə görə, həmin qüvvə - Oddur. Onlar da Heraklit kimi odu ilk baş- lanğıc, hər şeyi yaradan və hərəkətə gətirən varlıq sayır- dılar. İnsan təbiətdə olan bu şüurlu vəhdətin bir parçası olduğu üçün ona qarşı çıxmamalı, əksinə bütün iradəsini və məqsədlərini təbiətin əzəli-əbədi qanunlarına tabe et- məlidir. Eyni zamanda, insan vahid dünya qüvvəsini dərk etmək üçün müəyyən etik davranış normalarına əməl et- məli, dünya malına uymamalı, yaşaması üçün zəruri olan şeylərlə kifayətlənməli, öz-özünə nəzarət etməlidir. Yal- nız bu halda o, yaradanı dərk etmək səviyyəsinə ucala bi- lər. Ellinizm dövrü məşhur fəlsəfə məktəblərindən epi- kürçülüyü və skeptikliyi də qeyd etmək lazımdır. Epikür və qədim Romada onun tanınmış davamçısı olan Lukresi Kar əsasən Demokritin atomizm nəzəriyyəsini inkişaf et- dirmişlər. Filosof atomların öz qanunauyğun düzxətli hə- rəkət trayektoriyasından özbaşına çıxması haqqında fikir irəli sürərək, bu nəzəriyyəsini etikaya da tətbiq etmişdir: insan da ümumi qəbul olunmuş davaranış normaların- dan kənara çıxarkən, həmin atomlar kimi hərəkət edir və 167 bu, minimum azadlıq adlanır. Epikür antik ortodoksal politeist dininə qarşı çıxmasa da, insan və onun canı haq- qında monoteizm təliminə yaxın fikrilər səsləndirmişdir. Filosofa görə, atomların hər biri ayrıca dünyadır, bu dün- yalar araındakı boşuqlarda isə əbədi və xoşbəxt allahlar yaşayırlar; canlı aləm və insanın canı ən yüngül atomlar- dan ibarətdir. Epikürçülüyün də etik idealı zəruri və ən təbii ehtiyaclarla kifayətlənən müdrik insandır. Bu dövrün digər antik fəlsəfə məktəbi olan skeptikli- yin görkəmli nümayəndələri Elidalı Pirron (e.ə. IV əsrin sonu), Arkesilay, Karnead, Klitomax (e.ə. III-II əsrlərdə Platon Akademiyasına başçılıq etmiş filosoflar), Enesi- dem, Sekst Empirik (b.e. II əsr) ilk növbədə insan qavra- yışlarının həqiqi bilik verməsi imkanına bədbin (məktə- bin adı da burdandır) yanaşırdılar. Son antik dövr skep- tikliyi ümumiyyətlə Həqiqətin mümkünlüyünü, insan cə- miyyətinin tərəqqiyə doğru inkişafını şübhə altına alırdı. Onlara görə, “hər şey yalnız görüntüdür”. Enesidemin hə- qiqi biliyin mövcudluğuna qarşı yönəlmiş arqumentləri – tropları məşhurdur. Filosof bu qısa parçalarda məntiqi yollarla istənilən biliyin “görüntü” (yəni, əslindən uzaq) olduğunu “sübut” edirdi. Skeptiklik məktəbi b.e.-nın III əsrinədək antik fəlsəfi düşüncəyə, o cümlədən xristian dini təliminə bilavasitə sələflik etmiş qnostisizm tipli tə- limlərə (neopifaqorçuluq, neoplatonizm) güclü təsir gös- tərmişdir. Belə ki, yeni eranın başlanğıcında meydana gəlmiş bu son antik fəlsəfə məktəbləri öz fəlsəfi təlimlə- 168 rini insan biliyinə və bəşəriyyətin gələcəyinə skertikliyin bədbin baxışları ilə polemika şəraitində yaradırdılar. Bizim eranın əvvəllərində yaranan antik fəlsəfə mək- təblərinin spesifik keyfiyyəti kimi ilk növbədə onların mistikliyini göstərmək lazımdır ki, bunun özü də təsadüfi sayılmamalıdır. Qədim Roma imperiyası Şərq vilayətlə- rində möhkəmləndikcə, mədəniyyətin bütün sahələrində - ictimai-siyasi, iqtisadi-sosial həyatda, elmdə, ədəbiyyat- da və o cümlədən fəlsəfi düşüncədə Şərqin təsirini get- dikcə daha artıq hiss edilməyə başlayırdı. Bu təsirin konkret nəticələrindən biri kimi I əsrdə meydana gəlmiş qnostisizm məktəbləri antik fəlsəfənin yeni yaranmaqda olan monoteist xristian dini təlimi, o cümlədən Şərqin qədim dinlərindən iudaizmin, zərduştiliyin, Babil miste- riya kultlarının özünəməxsus əlaqə, eklektik birləşmə forması kimi üzə çıxırdılar. Bu məktəblər skeptiklik antik fəlsəfi düşüncə tərzinə qarşı reaksiya formasında meyda- na gəlsələr də, sonralar şərq mifologiyasından və bir sıra erkən xristian bidət təlimlərinin ehkamlarından geniş is- tifadə etmişlər. Qnostisizmin əsasında insanın maddi və qeyri-maddi varlıq kimi öyrənilməsi, ətraf aləmin, vahid substansiyanın bilik, zəka vasitəsilə dərk olunması prob- lemləri dururdu (yunanca “gnostikos” – dərk edən). Qnostiklərin dualist mistisizminə görə, vahid yaradanın olduğu qeyri-maddi dünyadan fərqli olaraq, maddi dünya və materiya günahkar, şər başlanğıcdır və onu aşıb keç- mək lazımdır. Ətrafdakı dünyamızda o dünyanın “işartı- ları” mövcuddur və onlar aşkarlanaq bir yerə toplanmalı, Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|