Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
177 Homerin həyat və fəaliyyətini tədqiq və təbliğ edən xüsu- si şərhçilər qrupu da formalaşır ki, bunları da Aristotel “qədim homerçilər” adlandırırdı. Tərkibinə bir çox filo- sofları (Anaksaqor, Pifaqor, Demokrit və b.) daxil edən bu “homerçilər” qrupunu həm ədəbi-tənqid, həm də ədə- biyyat tarixi ilə məşğul olan ayrıca cərəyan kimi də nə- zərdən keçirmək mümkündür. Hətta onların ən məşhur nümayəndələrindən biri olan Demokritin poetik yaradı- cılıq və üslubiyyata dair yazdığı traktatlarından (“Poezi- ya haqqında”, “Sözün gözəlliyi haqqında”, “Sözlər haqqın- da”, “Homer haqqında”) bir sıra parçalar qorunub saxlan- mışdır. Əsərlərin adlarından da aydın göründüyü kimi, antik filosoflar ədəbiyyatşünaslığın demək olar bütün sa- hələrinə dair fikirlərini söyləməkdən çəkinmir, ədəbiy- yatşünaslığı ümumilikdə fəlsəfənin mühüm tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirirdilər. Klassik dövrün ədəbiyyatşünaslıq tarixində son bö- yük nailiyyətlər yunan fəlsəfəsinin iki görkəmli nüma- yəndəsi – Platon və Aristotelin adları ilə bağlıdır. Plato- nun sırf estetika prinsiplərinə, ədəbi-nəzəri norma və qaydalara dair əsəri yoxdur. Lakin IV əsrdə hər hansı el- mi biliyin ən başlıca ifadə forması fəlsəfi dialoq olduğuna görə, Platonun bir sıra dialoqlarında (“Fedr”, “İon”, “Döv- lət”, “Qanunlar”, “Qorgi”, “Kratil”, “Protaqor”, “Pir” və d.) ədəbiyyatşünaslıq fikirlərinə rast gəlmək mümkündür. Filosofun bu sahəyə aid söylədiyi bütün düşüncələri onun ümumi idealist fəlsəfi konsepsiyasına uyğun gəlir- di. Platona görə, maddi dünya ideyalar aləminin – həqiqi 178 və əbədi dünyanın sönük inikası olduğundan, belə maddi dünyanın özünü “təqlid” etmək “həqiqət”dən daha da uzaqlaşmaq deməkdir. Həqiqətə yaxınlaşdıran yeganə in- san fəaliyyəti isə fəlsəfədir. “Təqlid” sənəti həm də insan- ların tərbiyəsinə və dövlətin ümumi nizam-intizamına ciddi xələl gətirir. Faciə və komediyalarda yalnız gözəllik deyil, eyni zamanda eybəcərlik, qəddarlıq, yalan, çılğın ehtiraslar nümayiş etdirilir ki, bunlar da ideal dövlət da- xilində yolverilməzdir. Homerin “alleqorik” şərh üslubu- nu Platon qəbul etmir və ona görə də Homeri öz ideal dövlətindən kənarda saxlayırdı. Platon antik dünyada Homer irsinə tənqidi münasibət bəsləyən ən böyük filo- sof olmuşdur. Onun dialoqlarında ən müxtəlif ədəbi-tən- qidi və estetik prinsiplər, ədəbiyyat tarixinə dair məsələ- lər əksini tapmışdır. Filosof əsərlərində poeziyanın təsni- fatına, ədəbiyyatın estetik təsir gücünə, bədii ilhamın xa- rakteri və mənbəyi məsələlərinə toxunmuş, Homer və Hesioddan tutmuş, öz dövrünə qədər çox sayda şairlərin yaradıcılığını təhlil etmiş, onlardan ayrı-ayrı sitatlar gəti- rərək qiymətli şərhlər vermişdir. Ellinizməqədərki estetika və ədəbiyyatşünaslıq tari- xinin mərkəzi siması isə, əlbəttə, Aristoteldir. Ədəbiyyata dair düşüncələrini filosof iki böyük traktatında – dövrü- müzə qədər tam gəlib çatmayan “Poetika” və tamamlan- mış “Ritorika” traktatlarında cəmləmişdir. Aristotel də Platon kimi, bədii ədəbiyyata “təqlid” sənəti kimi yanaşır, lakin ondan fərqli olaraq, ədəbiyyatı həqiqətdən uzaqlaş- dıran yox, ona yaxınlaşdıran sənət hesab edirdi. “Poeti- 179 ka”da təhlilə cəlb edilən başlıca problemlərdən biri məhz sənətin gerçəkliyə münasibəti məsələsidir. Ədəbiyyat real mövcud olan dünyanın təqlidi olduğu üçün idraki əhəmiyyəti əvəzsizdir. Eyni zamanda, tərbiyə məsələlə- rində onun qədər xeyrli fəaliyyət sahəsi tapmaq çətindir. Sənətin ayrı-ayrı növləri isə təqlidin müxtəlif üsullarla baş verməsindən meydana gəlir. Ədəbiyyatın emosional təsir gücündən danışarkən, Aristotel bədii əsərin qurulu- şunu xüsusilə əhəmiyyətli hesab edirdi: hər əsər bir-biri- nə həcmcə uyğun gələn hissələrin cəmindən təşkil olun- malıdır və bu cəmlənmiş əsərin ümumi həcmi oxucunun, yaxud tamaşaçının rahat şəkildə qavraya biləcəyi həcm- dən böyük olmamalıdır. Aristotel bədii əsərdən alınmış mənəvi həzz hissini sıx şəkildə əsərin tərbiyəvi əhəmiy- yəti ilə əlaqələndirir və qeyd edirdi ki, əsərin hər bir həzz verən cəhəti eyni zamanda onun tərbiyəvi cəhəti olmalı- dır (“Katarsis” nəzəriyyəsi). Filosofun ədəbiyyatşünaslıq elminə verdiyi töhfələrdən biri də termin yaradıcılığı sa- həsi idi. Məs., “poetika”nı o, yalnız nəzm əsərlərinin nə- zəri norma və qaydaları kimi deyil, bütün bədii yaradıcı- lığın nəzəriyyəsini bildirən termin kimi işlətmişdir. Aristotel “Poetika”sının bizə gəlib çatan hissələrində estetikanın ümumi prinsipləri ilə yanaşı, epos və faciənin konkret nəzəri normaları haqqında da geniş məlumatlar verilmiş (“Poetika”nın saxlanmamış digər iki hissəsi lirikaya və komediyaya həsr olunmuşdu), eposun ən bö- yük nümayəndəsi kimi Homerin nüfuzu bərpa edilmiş, faciədə isə daha çox Sofokl diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. 180 Bununla yanaşı, Aristotel Evripidin yaradıcılığını da yük- sək qiymətləndirmiş, onu “ən faciəvi şair” adlandırmışdı. Evripidə qarşı amansız tənqidlərin səsləndiyi dövrdə onun yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmək filosofun cə- sarətindən və ədəbiyyatda daim yenilik tərəfdarı olma- sından xəbər verirdi. Aristotelin ədəbi-tənqidi irsi bütün dövrlərin ədəbiyyatşünasları, estetik-filosofları, həmçi- nin digər elm sahələri (folklorçular, dilçilər və s.) ilə məş- ğul olanlar üçün zəngin bilik mənbəyi olmuş, “Poeti- ka”nın normaları hətta Yeni dövrdə belə uzun müddət dəyişməz qanunlar kimi qəbul edilmişdi. Filosofun öz dövründə isə alimin bir çox davamçıları meydana gəlmiş- di ki, onlar da sonradan yeni fəlsəfi cərəyanı – peripate- tiklər cərəyanını yaratmışlar. Feofrast (e.ə. 371-286), Messenli Dikearx (e.ə. 347-287), Aristoksen (təqr. e.ə. 354-cü ildə anadan olmuşdur), Hameleont (e.ə. IV əsrin sonu), Rodoslu İronim, Praksifan və b. alimlər əsərlərin- də Aristotel kimi sırf fəlsəfi məsələlərlə yanaşı, ədəbiyya- ta dair fikirlərini də bildirirdilər. Ona görə qədim yunan ədəbiyyatşünaslıq tarixinin birinci – “klassik” dövrünü başa çatdıran bu fəlsəfi cərəyanı biz eyni zamanda ədə- biyyatşünaslıq cərəyanı kimi də nəzərdən keçirə bilərik. Ikinci mərhələ Ellinizm dövrünü əhatə edir. Bu dövrün filoloji tədqiqatlarını fərqləndirən əsas əlamət onların sırf peşəkar filoloq-alimlər tərəfindən yazılması idi. Ellinizm dünyasının mədəni mərkəzinə çevrilən İs- kəndəriyyə şəhəri o dövrün alimləri, o cümlədən filoloq- ları üçün tədqiqat mərkəzinə çevrilmişdi. Belə ki, burada Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|