Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
202 Esxil yaradıcılığı bir sıra yaddaqalan obrazlarla məşhur olsa da, ona süjet xəttinin nisbətən ləng inkişafı, zəif dinamiklik, təntənəli pafos və buna uyğun gələn ağır dil də xas idi. Antik dramaturgiyanın ikinci böyük nüma- yəndəsi Sofoklda (e.ə. 496 – e.ə. 406) isə biz artıq faciənin bədii-sənətkarlıq cəhətdən daha yüksək səviy- yəsinə şahid oluruq. Əsərlər həm ideyaca, həm də obraz- ların xaraktersitikaları baxımından daha da zənginləşir, mürəkkəbləşir. Bu da təsadüfi sayılmamalıdır, belə ki, Sofokl ictimai-siyasi hadisələr baxımından daha zəngin dövrdə - tədqiqatçıların “Perikl əsri” kimi adlandırdıqları Afina demokratiyasının ən yüksək inkişaf etdiyi zamanda yaşayıb yaratmışdır. Artıq bir sıra sahələrdə yeni cərəyanlar yaranır, köhnələrlə ideya mübarizəsində hətta qalib gəlirdilər ki, bu da bütövlükdə demokratik sistemin böhranına doğru aparırdı. Əsərlərindən aydın olur ki, Sofokl mühafizəkar görüşlü, ənənəyə sadiq olan bir şəxsiyyət idi. Hər halda, biz onda Prometey kimi inqilabçı obrazlara rast gəlmirik. Ənənəvi polis dininə və mənəvi-əxlaqi dəyərlərinə böyük hörmətlə yanaşan Sofokl eyni zamanda insanın fərdi, intellektual qabiliy- yətinə də böyük inam bəsləyirdi. Afina demokratiyası şəraitində məhz öz qüvvələrinə, bilik və bacarığına güvənən şəxslər uğur qazana bilərdi və Sofokl da yarat- dığı obrazlar vasitəsilə məhz bu cür insani məziyyətləri önə çəkirdi. Antik filoloji ənənə Sofoklun 123 dram əsərinin müəllifi olduğunu bildirir ki, bunlardan dövrümüzədək 203 yalnız 7 faciə tam həcmdə qorunub saxlanmışdır və bunların da arasında “Antiqona” bir sıra cəhətləri ilə Sofokl yaradıcılığının tipik nümunəsi kimi maraq doğurur. Əsərin mövzusu “Fiva silsiləsi” miflərindən götürülmüşdür. İki qardaş Eteokl və Polinik arasında Fivanın başçısı olmaq uğrunda mübarizə gedir. Polinik ordu ilə şəhərə qarşı gəlir və döyüş zamanı hər iki qardaş ölür. Şəhərin yeni başçısı Kreont Eteoklu bütün dini qaydalara uyğun olaraq basdırdığı halda, Polinikin cəsədini dəfn etmir və kimsənin də bunu etməsinə qada- ğa qoyur. Buna baxmayaraq, hər iki qardaşın bacısı Antiqona bütün təhlükəni göz önünə alır, Poliniki dəfn edir və buna görə cəzalandırılaraq, daş hücrəyə salınır. Lakin öncəgörən kahin Tiresi gələcək haqqında çox pis xəbərlər verir: allahlar Kreonta qəzəblənmişlər və onu bədbəxtlik gözləyir. Bundan qorxuya düşən Kreont qərarını dəyişmək məcburiyyətində qalır: Poliniki dəfn etdirir və Antiqonanı azad etməyə gedir. Amma gecdir. Antiqona daş sərdabədə özünü asmış, onun nişanlısı və həm də Kreontun oğlu olan Qemon isə buna dözməyib intihar etmişdir. Kreontun başına gələn bədbəxtlik bununla bitmir, arvadı Evridika da oğlunun intiharına dözmür, ərini lənətləyərək özünü öldürür. Göründüyü kimi, əsər istər məzmunca, istər formaca erkən dövr antik faciələrindən xeyli fərqlənir. İlk növbə- də qeyd etmək lazımdır ki, Esxilin dram tamaşasındakı aktyorların sayını ikiyə çatdırmasından sonra, Sofokl bir qədər də irəli getdi və onların sayını üçə çatdırdı. Bu da 204 heç şübhəsiz əsərdəki dialoqların artması, gərgin konfliktlərin yaranması, dinamikliyin yüksəlməsi ilə nəticələndi və beləliklə antik faciə formaca özünün son görkəmini aldı. Bundan əlavə, Esxildən fərqli olaraq, Sofoklu hansısa qəhrəmanın bütöv nəsli deyil, onun özü, xarakteri, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri, dəyərlər sistemi maraqlandırırdı və buna görə də, bir-birinə süjetcə bağılı olan trilogiyalar deyil, bütün daxili bədii-sənətkaqlıq keyfiyyətləri, ideyalar kompleksi ilə tamamlanmış müstəqil əsərlər yaradırdı. Sofokl yaradıcılığının spesifik əlamətlərindən biri olan dolğun xarakterlərin əsərdə başlıca hərəkətverici amilə çevrilməsi “Antiqona”da da özünü parlaq göstərir. Burada allahların iradəsi mini- muma endirilmişdir. Əsas konflikt polis (dövlət) maraq- larının – yazılı qanunların təmsilçisi olan Kreontla, mənəvi-əxlaqi dəyərlərin – yazılmamış qanunların təm- silçisi olan Antiqona arasında arasında gedir. Bu mübarizədə hər iki tərəfin bədbəxtliyə düçar olması vaxtilə belə bir fikrin yaranmasına səbəb olmuşdu ki, Sofokl hər iki tərəfi – Kreontu “yazılmamış qanunlar”a, Antiqonanı isə yazılı qanunlara etinasızlıqda günahkar bilirdi. Lakin fikrimizcə, müəllif bu konfliktə mənəvi- əxlaqi dəyərlərin, yəni Antiqonanın tərəfindədir və Kreontun bədbəxtliyi məhz Antiqonanın faciəvi ölümü- nün cəzasıdır. Buna görə, əsərdə Antiqona obrazına, onun xarakterinin açılmasına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Antiqona ilə bacısı İsmenanın, yaxud Antiqona ilə nişan- lısı Qemonun münasibətləri obrazın daha dolğun təsviri- 205 nə xidmət göstərir. Antiqonanı antik dramaturgiyanın bütövlükdə antik ədəbiyyat xəzinəsinə verdiyi növbəti parlaq töhfə kimi qiymətləndirmək mümkündür və onun qadın obrazı olması fikrimizcə töhfənin qiymətini daha da artırır. Sofoklun yalnız antik ədəbiyyat deyil, bütünlükdə dünya ədəbiyyatının ən yaddaqalan nümunələrindən biri sayılan növbəti əsəri “Tiran Edip”dir (bəzi mənbələrdə “Çar Edip” adlandırı- lır). Faciə bir sıra cəhətləri ilə Sofokl yaradıcılığı üçün tipikdir. İlk növbədə, əsər gərgin dramatizmə malikdir. Mövzusu “Fiva mifləri” silsiləsin- dən götürülmüşdür və əsasında “atılmış və sonradan tapılan uşaq” süjeti durur. Edip öz atası olan Fiva hökmdarı Lay tərəfindən atılmışdır, çünki öncəgörən kahin ona oğlu tərəfindən öldürüləcəyi xəbərini ver- mişdir. Lakin qonşu Korinf çarı Polibin çobanı Kiferon dağının ətəklərində uşağı götürüb çara verir və o da uşağı oğulluğa qəbul edir. Edip bir müddət heç nədən xəbərsiz böyüyür, ancaq bir gün sərxoş korinflilərdən biri ona Polibinin həqiqi oğlu olmadığını deyir. Edip həqiqəti Delf kahinindən öyrənmək istəsə də, buna nail olmur. Kahin yalnız bunu deyir ki, onun taleyinə atasını öldürmək və anası ilə evlənmək yazılmışdır. Bu öncəgör- mənin reallaşmaması üçün Edip Korinfi tərk edərək, Fivaya gedir. Amma yolda tanımadığı bir qoca ilə mü- bahisəyə girişir və onu öz atası Lay olduğunu bilmədən Sofokl Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|