Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Evripid
206 öldürür. Şəhərdə bir müddət yaşayandan sonra Edip bütün şəhərlilərə nə zamandan bəri əzab verən vəhşi qanadlı Sfinksi öldürür və bu qəhrəmanlığına görə ona həqiqi atası Layın ölümündən sonra boş qalan hökm- darlığı mükafat kimi bəxş edirlər. Lakin “mükafat” bununla bitmir, Layın dul qalmış arvadı, yəni öz anası İokasta ilə evlənməli olur və ondan uşaqları dünyaya gəlir. Beləliklə, Edipin qorxduğu və qaçmağa çalışdığı Qədər elə öz hərəkətləri nəticəsində başına düçar olur. Mifdəki bütün bu hadisələr faciədə birbaşa gös- tərilməmişdir. Əsər onunla başlayır ki, şəhərlilər çar Edipdən onları nə vaxtdır hamıya qənim kəsilən xəstəlikdən qurtarmağı xahiş edirlər. Edip öz qaynı Kreontu Delf kahininin yanına göndərir ki, xəstəliyin səbəbini öyrənsin, o da bildirir ki, səbəb Layın qatilinin cəzasız şəkildə şəhərdə yaşamasıdır. Edip dərhal axtarışlara başlamağı əmr edir və bu zaman məlum olur ki, qətl günü Layın yanında olanlardan yalnız bir nəfər sağ qalmışdır və o adam da hökmdarın quldurlar tərəfindən öldürüldüyünü deyir. Edip Tiresidən qatilin kim olduğunu israrla soruşanda öncəgörən, nəhayət, dözməyib qatilin o olduğunu bildirir. Bu cavab Edipi qəzəbləndirir, çünki Tiresinin qaynı Kreontun hakimiy- yət oyunlarına qurban getdiyini düşünür. Lakin Kreont qətiyyən narahat olmadan şübhələri sakit şəkildə üzərindən götürür. Bundan sonra kahinin öncəgörməsi şübhə altına düşür və İokasta Edipi sakitləşdirmək məqsədilə keçmişdə öncəgörmə ilə bağlı Layın başına 207 gələn hadisəni danışır. Layın guya öz oğlu tərəfindən öldürüləcəyi xəbərini də həmin Tirensi vermişdi və bu öncəgörmə həyata keçməmişdir. Bu əhvalatı eşidən Edipdə artıq qorxu hissləri yaranmağa başlayır, belə ki, vaxtilə Delf kahini ona da öz atasını öldürəcəyi haqqında xəbər vermişdi. Lakin Layın öldürülməsinə şahidlik etmiş adamın dediyinə görə, onu bir yox, bir neçə adam öldürmüşdür. Edip həmin adamı tapıb öyrənir ki, demə o, bir zamanlar Layın Kiferon dağına atdırdığı uşağı tapıb Korinf çarına verən çobandır və quldurlar haqqında söylədikləri də yalandır. Beləliklə, Edipin öz atasını öldürdüyü və anası ilə evləndiyi ortaya çıxır. İokasta özünü öldürür, Edip isə gözlərini kor edir və sürgünə göndərilməsini istəyir. Lakin müvəqqəti hakimiyyətə gələn Kreont kahindən xəbər gözləməsi bəhanəsi ilə onu getməyə qoymur və Edipin gələcək taleyi naməlum qalır. Ona yalnız Sofoklun “Edip Kolonda” faciəsində sona qədər aydınlıq gətirilir və “Tiran Edip”də dəhşətli qorxunc günahlar işlətmiş obraz bir qədər yumşal- dılaraq, allahların bəyəndiyi insan kimi həyatdan köçür. Lakin özünün bədii gücünə, konfliktin gərginliyinə görə bu əsər “Tiran Edip”dən xeyli geri qalır. “Tiran Edip”in dəqiq tamaşaya qoyulma tarixi bəlli deyil və ehtimal edilir ki, Afina demokratiyasının çiçəklənmə dövrü sayılan “Perikl dövrü”nün sonlarında (e.ə. 429-425-ci illər) səhləşdirlmişdir. Edipin dəhşətli taleyi sanki Periklin qızıl əsrinin sonuna işarə idi. Əsərdə Sofokl yaradıcılığı üçün spesifik olan cəhətlərdən biri də 208 müəllifin “nəsil qarğışı”nı deyil, sırf Edipin şəxsi taleyini diqqət mərkəzinə çəkməsidir. Fiva miflərində verilmiş məzmunu Sofokl özününküləşdirərək, qəzavü-qədəri deyil, konkret və canlı insanı hadisələrin mərkəzinə qoyur. Buna baxmayaraq, Yeni dövrün klassik filoloqları “Tiran edip”i məhz “qəzavü-qədər” faciəsi kimi yalnız Sofokl yaradıcılığının deyil, bütünlükdə antik dramatur- giyanın klassik, tipik nümunəsi kimi qiymətləndirdilər. Bütövlükdə götürdükdə, Sofoklun qəhrəmanları Esxillə müqayisədə daha mürəkkəb emosional-psixoloji xa- rakteristikaya malikdirlər. Sofokl sanki Esxilin əzə- mətindən, təntənəli əhval-ruhiyyəsindən uzaqlaşmağa çalışır və buna tamamilə olmasa da, bir çox hallarda nail olur. Məs., faciələrin baş qəhrəmanları öz dialoqlarında tamamilə sadə üslubda danışırlar, amma xor partiya- larına gəldikdə isə onlar hələ də təntənəli üslübda işlənir. Sofoklun əsərlərini antik faciənin formaca tamamlayıcısı kimi qiymətləndirmək lazımdır. Təsadüfi deyil ki, böyük dramaturqun vaxtilə ədəbiyyata gətirdiyi bir sıra məşhur faciə süjetləri sonrakı dövr Avropa ədəbiyyatında da geniş istifadə olunmuşdur. Onun Antiqona, Edip, Elektra kimi obrazları dolğunluğu və təkrarsızlığı ilə dünya ədəbiyyatında layiqli yerlərini qazanmışlar. Bununla belə, antik faciəni onun üçüncü böyük nümayəndəsi Evripidin yaradıcılığı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Esxil və Sofokl əsərləri ilə özünün klassik nümunələrini qazanmış antik dramaturgiya Evripidin faciələrində ideyaca yeni keyfiyyətlər əldə etdi, 209 yeni və fərqli obrazlar qazandı. Esxil və Sofoklun faciələrində konflikt bir qayda olaraq cəmiyyətdə qəbul olunmuş iki fərqli əxlaq norması arasında baş verir, qəhrəman onlardan birini seçməyə məcbur olur. Bu da təbii idi, belə ki, dövrün ictimai münasibətləri hələ ki, ayrıca götürülmüş insanın bütünlükdə müstəqillik qazanmasına, cəmiyyətdən ayrılmasına imkan vermirdi. Bunun baş verməsi üçün nisbətən yeni ictimai-siyasi mühit yaranmalı idi. Afina ilə Sparta arasında başlanan Peleponnes müharibəsi (e.ə. 431-404) və bunun ardınca Afina demokratik polis sistemində nə zamandan bəri sürən “Perikl əsri” nın başa çatması belə bir şəraiti yaratdı. Daxili müharibə yunan- ların ümumilik, vəhdətlik dünyagörüşünə ağır zərbə vurdu. Mifoloji dünyagörüşü getdikcə fəlsəfi dünyagörüş əvəz etməyə başladı və bu da sofistikada öz əksini tapdı. Yeni fəlsəfi təlim artıq ümumxalq, ümumdövlət məna- feyinin ayrıca götürülmüş insan maraqlarından üstün tutulmasını inkar edir, cəmiyyəti, dövləti deyil, insanı əxlaqi davranış normalarının yaradıcısı sayırdı. Beləliklə, fəlsəfi biliklər yayıldıqca mifə tənqidi münasibət geniş vüsət alırdı. Evripid yaradıcılığında biz məhz bu yeni tendensiyaları bariz şəkildə görürük. Evripidə qədərki faciənin ənənəvi mövzuları vardı. İnsanın dövlət və nəsil qarşısında məsuliyyəti, azadlıq hissi və onun məhdudlaşdırılmasına qarşı etiraz, tiraniya Evripid Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|