Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
210 və despotizmlə mübarizə bu mövzulardandır və istər Es- xil, istərsə də Sofokl onları müxtəlif əsərlərində özlərinə məxsus şəkildə işləyirdilər. Evripid yaradıcılığı ənənəvi faciə mövzularının əhatə dairəsini xeyli genişləndirdi. Bu da təsadüfi sayılmamalıdır, belə ki, ənənəvi polis ideolo- giyasının özü artıq böhran keçirirdi və yenilənməyə ehti- yac duyurdu. Evripidin əsərlərində o zamankı ictimai dü- şüncəni məşğul edən bir sıra problemlər, müxtəlif nəzə- ri-fəlsəfi məsələlər açıq müzakirə olunurdu (onu nahaq yerə “səhnədə filosof” adlandırmırdılar). Müəllif öz ob- razlarının dilindən səsləndirdiyi fikirlərdə ilk növbədə dövrünün siyasi mühitinə, quruluşuna dair düşüncələrini əks etdirirdi. Bu mənada “Xahişedənlər” və “Orest” faciə- ləri daha diqqətəlayiqdir. Evripid bütövlükdə Afina demokratiyasına müsbət yanaşmasına baxmayaraq, bu quruluşun mənfi tərəfləri- ni də görür və bunu açıq şəkildə vurğulayırdı. Məs., “Xa- hişedənlər”də Afina hökmdarı Feseyin cəmiyyətində mövcud olan üç əsas təbəqə haqqında sözləri o dövrün ictimai mühitini öyrənmək baxımından böyük maraq do- ğurur. Fesey öz vətəndaşlarını varlılara, yoxsullara və or- ta təbəqəyə ayırır və onların bu gün üçün çox aktual səs- lənən xarakteristikalarını verir: varlılardan cəmiyyətə xeyir yoxdur və onlar yalnız öz sərvətlərini artırmağa ça- lışırlar; yoxsullar isə yalnız yaşamaq uğrunda mübarizə aparmaqla məşğul olduqlarına görə, onların da cəmiyyə- tə müsbət təsiri yoxdur, belə ki, daim varlılara həsəd aparır və bu həsəd nifrətə çevrilərək, böyük təhlükə 211 mənbəyinə çevrilir. Fesey cəmiyyətin və dövlətin xilasını orta təbəqədə görür. “Orest” faciəsində isə həmin xilas- kar orta təbəqənin konkret adını da çəkir – kənd sahib- karları zümrəsini təşkil edən “avturqlar”. Evripid quldar- lığın insan şəxsiyyətinə necə məhvedici təsir göstərdiyini də əsərlərində çəkinmədən göstərirdi. Müəllif bir sıra əsərlərində belə bir fikri xüsusilə vurğulayırdı ki, mənə- vi-əxlaqi keyfiyyətlərinə görə qul heç də azad insandan geri qalmır və bu fikrin əyani sübutu kimi əsərlərində se- və-sevə “xeyirxah qul”obrazları yaradırdı. Evripidin ideya-fəlsəfi dünyagörüşü ənənəvi dinə, mifologiyaya fərqli münasibətilə seçilir. Bu sahədə hansı- sa radikal fikir bildirmək, əlbəttə ki, həmin dövrün reallı- ğı üçün çox təhlükəli idi. Sokratın “allahlara hörmətsiz- likdə” ittiham edilərək edam edilməsi, Aristotelin isə ey- ni ittiham təhlükəsi altında Afinanı tərk etməsi o qədər də uzaq keçmişin hadisəsi deyildi. Antik dram müəlliflə- rinin yaradıcılığında da belə “zərərli fikirlər”ə rast gəl- dikdə, əsər heç zaman səhnələşdirilmir, şairin özünü isə çox acınacaqlı aqibət gözləyirdi. Buna görə, Evripid dinə və mifologiyaya mənfi münasibətini bir qayda olaraq çox ehtiyatla, ikimənalı işarələrlə, yaxud şübhələnməklə bil- dirirdi. “Elektra” faciəsində xor Zevsin guya günəşi və ul- duzları hərəkətə gətirməsi mifini danışandan sonra öz şübhəsini bilidirir: “Belə danışırlar, lakin mənim üçün buna inanmaq çətindir... İnsanlara qorxu aşılayan əsatir- lər allahların kultu üçün gəlirlidir”. Yaxud “Bellerefont” faciəsində bu şübhə daha aydın səsləndirilir: “Əgər allah- 212 lar biabırçı işlər görürsə, onlar allah deyil”. Dini bayra- mın tərkib hissəsi kimi nümayiş etdirilən əsərdə din haq- qında bundan daha sərt formada nəsə bilidrimək yəqin ki, sadəcə, mümkünsüz idi. Yuxarıda göstərmişdik ki, Sofokl polis demokratiyası- nın çiçəklənmə dövrünə xas spesifik problematikanı əks etdirirdi. Evripidlə Sofoklun yaşadığı dövr üst-üstə düş- məsinə baxmayaraq, onların mövzuları işləmə üslubu tam fərqli idi. Evripid ictimai münasibətlərdə baş ver- məkdə olan böhranı görür və buna müvafiq yaradıcılıq üslubu seçirdi. Hələ Sofoklun obrazlarında görməyə baş- ladığımız psixologizm Evripiddə daha da güclənir. O, da- ha bir addım irəli gedərək, obrazın daxili duyğularının, fi- kir və düşüncələrinin, ehtiraslarının inkişaf dinamikasını göstərməyə çalışır. Evripidin obrazları çox zaman Esxilin və Sofoklun qəhrəmanları kimi öz hərəkətlərində qətiy- yətli deyillər, daxili ziddiyyətlər içində boğuşurlar. Antik ənənə nahaq yerə belə hesab etmirdi ki, Sofokl insanları “necə olmalıdırlar” o cür göstərir, Evripid isə “həqiqətdə olduğu”, yəni bütün ziddiyyətləri ilə birlikdə. Bu mənada Evripidin yaradıcılığı üçün ən xarakterik olan faciələrdən biri “Medeya”dır (e.ə. 431-ci il). Əsərin mövzusu antik mifologiyanın “arqonavtlar silsiləsi”ndən götürülmüşdür. Kolxida çarının qızı, Heliosun (Günəş allahı) nəvəsi olan Medeya arqonavtlar dəstəsinin başçısı Yasona qızıl qoyun dərisini əldə etmək üçün hər çür köməklik göstərir və bunun üçün hətta öz doğma qardaşını belə öldürməkdən çəkinmir. Çünki onu 213 çox güclü ehtirasla sevir. Vətənə qayıtdıqdan sonra öz xoşbəxtliyi üçün Yasonun dayısı çar Peleyi də öldürməli olur. Bu dəhşətli hadisələrdən sonra onlar iki uşaqları ilə birlikdə Korinfdə qaçqın kimi yaşayırlar və burada daha yüksək mövqeyə çatmaq üçün Yason Medeyanı atmaq, çar Kreontun qızı ilə evlənmək fikrinə düşür. Belə vəziy- yətə düşəcəyini qətiyyən gözləməyən Medeya özünü al- dadılmış, alçaldılmış sayır və dəhşətli intiqam planları qurmağa başlayır. Lakin bütün bunlar faciədə birbaşa göstərilmir. Əsər dayənin və uşaqların tərbiyəçisinin ya- ranmış vəziyyət haqqında, baş qəhrəmanın əhval-ruhiy- yəsi haqqında məlumatla başlayır. Bu zaman Medeya səhnə arxasındadır və onun öz ərinə nifrət dolu hədə- qorxuları eşidilir. Medeya artıq uğrunda böyük qurban- lar vermiş ərinin məkrli niyyətindən xəbərdardır və Ya- sonu nankorluqda ittiham edir. Medeya ilə Yasonun bu qarşılaşma səhnəsi hər iki obrazın xarakteristikası üçün çox vacibdir. Müəllif Yasonun haqsızlığını və miskin və- ziyyətə düşməsini parlaq boyalarla göstərir. Medeyanın haqlılığı bir daha aydın şəkildə üzə çıxır və o, artıq ən qəddar planını belə həyəta keçirə bilər. Kreontun onu və uşaqlarını Korinfdən qovması əmrini göz yaşları və yal- varışları ilə ertələdir. Uşaqlarını guya Korinfdə saxlamaq xahişini çatdırmaq məqsədilə onları Yasonun yeni arva- dının yanına göndərir və zəhərlə hopdurulmuş paltarı da hədiyyə verir. Lakin Medeya yalnız onları deyil, öz uşaq- larını da öldürmək fikrindədir və məhz bu planını həyata keçirmək onun üçün əsl işgəncəyə çevrilir. Evripid baş Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|