Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
218 etməsinin sübutu kimi görünür – Demos yenə də bir za- manlar olduğu kimi möhkəm və cəlbedicidir. Göründüyü kimi, əsər öz dövrünün ən aktual ictimai-siyasi tablosunu mübaliğəli-metaforik tərzdə əks etdirmişdir və burada müəllifin istehza obyekti heç də Demos deyil, onun “evi- ni”, başqa sözlə yunan polisini idarə edən konkret şəxs- lərdir. Qeyd etmək lazımdır ki, dövrün tarixi hadsilərini, real tarixi şəxsiyyətləri gülüş obyektinə çevirmək xüsu- siyyəti yalnız Aristofana deyil, bütünlükdə “qədim” ko- mediyaya xas spesifik keyfiyyətdir. “Qədim” komediyanın spesifik cəhətlərindən biri də antik dövrün müxtəlif yeni ideya-fəlsəfi, ədəbi-bədii cə- rəyanlarını, onların görkəmli nümayəndələrini yumoris- tik tərzdə təsvirini vermək və bu zaman müəyyən ideolo- ji məsələləri tamaşaçıların gözü qarşısında diskussiya predmetinə çevirməkdir. Aristofanın digər parlaq əsəri olan “Qurbağalar” (e.ə. 405-ci il) məhz bu tip komediya- lardandır. Əsər həm də ona görə dəyərlidir ki, burada an- tik dövr ədəbi tənqidinin ilk nümunələrindən birinə rast gəlmək mümkündür. Komediya əslində “ən yaxşı şair ne- cə olmalıdır?” sualına cavab axtarır. Əsərin süjet xətti də buna uyğunlaşdırılmışdır: faciələrin göstərildiyi dini bay- ramların əsas allahı olan Dionisi ölülər dünyasına enir ki, Evripidi yenidən yer üzünə qaytarsın, çünki faciələr artıq əvvəlki şöhrətini itirmişdir. Komediyanın ilk səhnələri gülməli məqamlarla zəngindir, belə ki, Dionisi ölülər dünyasına səyahətdən qorxduğu üçün Heraklın şir dəri- sini geyinir, özü ilə götürdüyü qulu Ksanfla tez-tez yerini 219 dəyişir, lakin bunlara baxmayaraq, hər dəfə özü pis və- ziyyətdə qalır. Tamaşaçıda səmimi gülüş doğuran bu ko- mik vəziyyətlərdən sonra əsərin ciddi hissəsi gəlir. O dünyaya yeni enmiş Evripid faciənin “atası” sayılan Esxil- dən ən yaxşı şair adını almaq istəyir, buna görə yarış təş- kil edilir və Dionisi ora hakim təyin olunur. Nəticədə, Es- xil və Evripid arasında çox maraqlı dialoq baş tutur. Hər iki şair razılaşır ki, şairin əsas vəzifəsi “doğruçu nitqləri”, “gözəl məsləhətləri” ilə “vətənin vətəndaşlarını daha yax- şı və daha ağıllı” etməkdir. Məhz bu baxımdan yanaşanda məlum olur ki, Esxilin möhtəşəm obrazları, dəbdəbəli dili Evripidin sadə personajlarından, danışıq dilinə yaxın ədəbi dilindən daha üstündür. Nəticədə, Esxil ədəbi mü- bahisədə qalib gələrək ən yaxşı faciənəvis adını özündə saxlayır. Yeraltı dünyaya Evripid üçün gələn Dionisi özü ilə Esxili aparmalı olur. Göründüyü kimi, Aristofan əsərlərində öz dövrünün yeni ictimai-siyasi, ədəbi-fəlsəfi cərəyanlarını, onların polis həyatına, etik davranış normalarına, ədəbiyyata, fəlsəfəyə gətirdiyi yenilikləri yalnız gülüş obyektinə çe- virməklə kifayətlənmir, eyni zamanda onları qiymətlən- dirir, əsaslandığı nəzəri, bədii-estetik prinsipləri açıqla- yırdı. O, yalnız güldürmür, həm də düşündürür, prinsipial mövqeyini açıqlayır və müdafiə edirdi. Müəllif Afina de- mokratiyasının böhranı dövründə ən müxtəlif zümrə nü- mayəndələrini eyni dərəcədə özünün öldürcü gülüş ob- yektinə çevirirdi. Aristofan ən yüksək vəzifəli şəxsə də, filosofa da, şəhər və kəndlərin adi sakinlərinə də, qullara 220 da eyni mənəvi-əxlaqi dəyərlər prizmasından yanaşırdı. Komediyanın daha sonrakı inkişaf mərhələlərində (“or- ta” və “yeni” komediya) “qədim” komediyanın məhz bu prinsipiallığı, ən sərt ictimai-siyasi mövzuları səhnəyə çı- xarmaqdan çəkinməməsi, aktual problemləri daim diq- qət mərkəzində saxlaması xüsusilə vurğulanmış, bəzən təqdir, çox zaman isə tənqid olunmuşdur. Belə ki, məhz “qədim” komediyaya xas bu ictimai-siyası aktuallığın ara- dan götürülməsi, adi məişət problematikasının üstün mövqe qazanması sonrakı dövr antik komediyanın (“məişət komediyası”) spesifik xüsusiyyətləri kimi nəzər- dən keçirilirdi. Yalnız çox sonralar, Yeni eranın XVIII-XIX əsrlərindən başlayaraq, Avropa ədəbiyyatında romantik və inqilabi-demokratik cərəyan nümayəndələri Aristofa- nın prinsipiallığını, sərt satirasını yenidən yüksək dəyər- ləndirilmiş və antik müəllif komediya tarixində özünün layiqli yerini qazanmışdır. Beləliklə, antik dramaturgiyanın dörd görkəmli nü- mayəndəsinin yaradıcılığı haqqında yuxarıda səsləndiril- miş fikirlərdən onun spesifik keyfiyyətlərinə dair bəzi nəticələrə gəlmək mümkündür. İlk növbədə, qeyd etmə- liyik ki, bu dramaturgiya öz dövrünün dini, daha sonralar ictimai-siyasi ideologiyası ilə sıx bağlı olduğundan, onun ən parlaq nümunələrində hər zaman ideya ön plana çı- xırdı. Dionisi allahının şərəfinə keçirilən dini mərasimlər, orada ifa edilən istər faciəvi, istərsə də əyləncəli nəğmə- lər antik dramın forma baxımından təşəkkülünə nə qə- dər əhəmiyyətli təsir göstərmişlərsə, e.ə. VI-V əsrlərin 221 polis həyatı, Afina demokratik dövlət quruluşu əsərlərin məzmun keyfiyyətində bir o qədər güclü təsir buraxmış- dır. Yuxarıda gətirdiyimiz nümunələrdən də aydın gör- mək mümkündür ki, yarandığı ilk dövrdə antik dram da- ha çox hansısa bir hiss, yaxud hər hansı bir ideya üzərin- də qurulmuş, ayrıca obraz isə hələ zəif cizgilərə malik ol- muşdur. Sonralar antik teatrın texniki imkanları geniş- ləndikcə və ən başlıcası isə xordan ayrılmış müstəqil akt- yorların sayı artdıqca əsərlərdəki obrazların partiyaları da həcm etibarilə artmış və bu da öz növbəsində müəllifə yaratdığı obrazları daha dolğun işləməyə imkan yarat- mışdır. Obrazlar getdikcə daha çox insanı keyfiyyətlər qazanmış, onların mənəvi-əxlaqi, emosional-psixoloji dünyası bütün ziddiyyətli cəhətləri ilə daha parlaq ifadə olunmuşdur. Egər Esxilin Prometeyi yalnız allahlar tərə- findən ədalətsizliyə uğradığına görə faciə qəhrəmanına çevrilirdisə, Evripidin Medeyası həm ədalətsizliyin, həm ehtiraslı sevgisinin, həm də ürəkdən sevdiyi şəxsin xəya- nətinin, vicdansızlığının, şərəfsizliyinin qurbanı olurdu. Obrazlar, onların hisslər və düçüncə dünyası getdik- cə daha çox mürəkkəbləşir, antik komediya personajları artıq ironiya, sarkazm, satira kimi ifadə vasitələrindən is- tifadə edirlər. Antik dram müəllifi üçün yalnız hər hansı bir ideyanın parlaq ifadəsi deyil, parlaq və rəngarəng hə- yati obraz yaratmaq başlıca məqsədə çevrilirdi. Belə de- mək mümkünsə, antik dramaturgiyada enerjinin itmə- məsi qanunu özünü biruzə verirdi: teatr sənəti inkişaf et- dikcə, əsərlərin ideya məzmunu getdikcə bəsitləşir və Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|