Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
27 mərdliklə sinə gərir, heç bir hay-küy salmadan yalnız inildəməklə öz dərdinə dözür və beləliklə, obrazın xarici gözəlliyi itmir. Vinkelmana görə, antik obrazların bu “gözəl natura” pərdəsi arxasında onların “böyük qəlbi” dururdu. 1766-cı ildə Q.E. Lessinqin Almaniyada Maarifçilik dövrü estetik fikir tarixinin ən məşhur əsərlərindən biri olan (1729-1781) “Laokon, yaxud təsviri sənət və poeziyanın sərhədləri haqqında” traktatı işıq üzü gördu. Lessinq bu əsəri ilə sanki qiyabi şəkildə Vinkelmanla polemikaya girir və onun idealizminə bir qədər “realizm” ünsürləri qataraq qeyd edirdi ki, yunan incəsənətinin əsas obrazları “qəhrəmanlıq” keyfiyyəti daşımaqla ya- naşı, həm də “canlı insanlar”dır 5 . Onlara da insanlar kimi bütün ehtiraslar, mənfi və müsbət emosiyalar məxsus- dur. Bu məqamda Lessinq Vinkelmanın gətirdiyi nümu- nəni başqa cür, öz mövqeyinə uyğun təhlil edirdi: doğ- rudur, Laokon obrazını canlandıran heykəltaraş onun cizgilərini nəcibləşdirməyə çalışımış, heykəlin tamaşa- çıya estetik zövq verməsi qayğısına qalmışdır. Lakin yunan sənətkarı üçün gözəllik qanunları yalnız təsviri sənətdə ən başlıca pozulmaz qanunlar sayılırdı. Poeziya- da, ümumiyyətlə, bədii ədəbiyyatda isə antik müəllifin daim əməl etdiyi əsas qanun – həqiqət idi. Epos və ya faciə yazan şair ilk növbədə estetik prinsipləri deyil, 5 Г.Е. Лессинг. Лаокон или о границах живописи и поезии., М., 1957, səh. 30 28 obrazlarının real, həyati hisslərini, duyğu və ehtiraslarını canlandırmağı düşünürdü. Ona görə də biz antik ədəbiy- yatda qışqıran, hay-küy salan bir çox obrazlara (Homerin Axillesi elə çığırır ki, troyalılar qorxuya düşüb Patroklun cənazəsindən uzaqlaşırlar, yaxud Sofoklun Filokteti dəhşətli ağrılardan daim əzab çəkir) rast gəlirik. Lessinq “təsviri sənət və poeziyanın sərhədləri”ni məhz burada görürdü. Təsviri sənətdə başlıca qanun estetik prin- siplərdirsə, poeziyada həqiqətdir. Vinkelmanın estetik idealı “nəcib qəhrəman” obrazıdırsa, Lessinqin idealı “qəhrəman, canlı insan” obrazıdır. Lessinqin “Laokon”da ifadə etdiyi estetik fikirləri digər tanınmış alman mütəfəkkiri, dünya estetik fikir tarixində xüsusi yeri olan İ.H. Herder (1744-1803) da- vam və inkişaf etdirmişdir. Herderin filosof-mütəfəkkir, estetik-alim kimi klassik filologiyaya gətirdiyi yenilik tarixi yanaşma metodu olmuşdur. Tarixilik onun ümumi fəlsəfi konsepsiyasının təməl sütunu idi və Lessinqi də məhz bu prizmadan tənqid edirdi. Herderə görə, Lessinq yunan incəsənəti nümunələrinə tarixi aspektdə yanaş- mır, onları həmin dövrün tarixi özünəməxsusluğundan əlahiddə şəkildə nəzərdən keçirirdi. Antik ədəbiyyatın obrazlarını təhlil edərkən, Lessinq onları müasir dövrün mənəvi-psixoloji tələbləri əsasında qiymətləndirirdi ki, bu da Herderin fikrincə başlıca nöqsandır. Herderə görə, antik mədəniyyətin və incəsənətin spesifik keyfiyyətləri heç də yunan xalqının milli xüsusiyyətləri olmayıb, bəşər tarixinin müəyyən inkişaf pilləsində meydana gəlmişdir 29 və məhz bu tarixi mərhələnin spesifikası ilə şərtlən- mişdir. Həmin dövrü yalnız yunanlılar deyil, dünyanın bütün xalqları bu və ya digər şəkildə keçmişlər. İnsan hələ ki özünü kollektivdən ayrı hiss etmir, özünü ailə, tayfa və dövlətlə vəhdətdə görürdü. Buna görə onun üçün hələ ki, ümumi mənafenin ziddinə olan şəxsi məna- felər kompleksi formalaşmamışdı. Məhz burada Herder antik obrazlara xas qəhrəmanlığın səciyyəvi xüsusiy- yətini görürdü. Bununla yanaşı, Lessinq və Herder antik dünyanı ideallaşdırmaq ənənəsini, antik gözəlliyə sırf idealist baxış tərzini redaktə etmiş, onlara realizm ünsürləri əlavə etmişlər. Lakin XVIII əsrdə və XIX əsrin birinci yarısında antik gözəlliyə romantik-idealist baxış tərzi hələ də üstün mövqeyini saxlayırdı. XVIII əsrin sonlarından bu tendensiya alman romantik ədəbiyya- tının görkəmli nümayəndələrindən F. Şillerin və klassik alman fəlsəfəsinin nümayəndəsi İ. Kantın yaradıcılığında, XIX əsrin birinci yarısında isə alman fəlsəfəsinin digər böyük nümayəndəsi L. Feyerbaxın əsərlərində əksini tapmışdır. *** Bəşər mədəniyyətinin inkişafında müstəsna rola malik klassik alman fəlsəfəsi nümayəndələri antik incəsənət və ədəbiyyat problemləri haqqında düşün- cələrini qədim yunan filosofları kimi fəlsəfə və estetikaya dair əsərlərində təqdim edirdilər. Məhz bu yoldaşlıq 30 nəticəsində antik ədəbiyyata tarixi yanaşma metodu daha da inkişaf edərək, dialektik metodla əvəzlənmişdi. Yaradıcılığı XVIII əsrin ikinci yarısına təsadüf edən İ. Kantın estetikaya dair fikirlərində dialektik metodun ilk işartılarını müşahidə etmək mümkündür. Kant sənəti “formal gözəllik, kamillik dünyası” kimi nəzərdən keçirir və bu metafizik, dəyişməz gözəllik dünyasını ziddiyyətli, dəyişkən real gerçəkliyə, insanın yüksək ideallarına və təlabatlarına cavab verməyən müasir dünyaya qarşı qoyurdu. Deməli, dəyişməz qanunlara malik olan sənət əslində ziddiyyətlərlə dolu olan müasir dünyanın yalnız gözəl və parlaq illüziyasını yaradır. Bu fikir eynilə antik incəsənətə də aid edilirdi. Klassik alman fəlsəfəsinin ən yüksək zirvəsi olan G.V. Hegelin obyektiv idealizm fəlsəfi sistemi onun estetika- sında da öz əksini tapırdı. Hegel ilk növbədə özündən əvvəlki estetikanın abstrakt xarakterinə qarşı çıxırdı. O, Kantın “insan təbiətinin xüsusiyyətləri dialektik, gözəllik qanunları isə metafizik, dəyişməzdir” fikrinə tənqidi yanaşaraq, ilk dəfə incəsənətin inkişafını ictimai müna- sibətlərin real xarakteri ilə əlaqələndirmiş, bununla estetik ideala da dialektik yanaşmışdı. Hegelin gözəllik idealı mənəvi və fiziki qüvvələri daxilində ümumi vəhdət, harmoniya təşkil edən azad insandır. Lakin öz daxilində sülh yaratmış belə insan hər hansı şəraitdə yarana bilməz. Bunun üçün müvafiq ictimai münasibətlər lazımdır. Hegel fikrini təsdiq etmək üçün iki dövrün ictimai münasibətlərini qarşı-qarşıya qoyurdu: Homerin Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|