Yazi takip ahmet Dede Secretary yayin tüRÜ Üç Aylık, Uluslararası, Süreli Yayın Type of Publication

KİNDÎ’DE HULFÎ KIYAS/İMKÂNSIZA İNDİRGEME’NİN KULLANIMI
231
çünkü iki şeyden küçük olanı büyüğün bir parçasıdır. Şayet eşit olduğunu
farzedersek, benzer iki eşitlik, sınırlarının arasındaki boyutları aynı olan
demektir. Bu durumda her ikisi de sonlu olmalıdır.
25
Özetle Kindî’nin aydınlatmaya çalıştığı tartışmadan şu sonuç çıkmakta-
dır: Sonsuz olan cisimden bir parça ayırdığımızda bunlardan birisinin son-
lu olması diğerini de sonlu yapar. Parça ona eklendiğinde her ikisinde de
büyüme ya da küçülmenin olması sonsuz bir cisim için imkânsızdır. Ayrıca
sonsuz olan cisimlerde eşitlikten bahsetmek de mümkün değildir. Eşitlik,
sınırları belli olan cisimler için geçerlidir.
26
Kindî, buradaki akıl yürütmede
âlemin sonlu olmasının gerekliliğini sonsuzluğun imkânsızlığını kullana-
rak göstermekte ve bu konuda akla gelebilecek bütün hipotezleri tüketerek
meseleyi imkânsıza indirgemektedir.
A. .  ismin   amanın ve Hareketin Sonsuzluğuna  air Akıl Yü-
rütmenin  mk nsızlığı
Kindî’ye göre cisim, zaman ve hareket başlangıcı ve sonu olan nicelik-
lerdir.
27
O, niceliği tanımlarken şunları söyler: “Biz nicelik dediğimiz za-
man üç şeyden birini kastederiz. Ya çizgi gibi sadece boyu olanı, ya yüzey
gibi sadece boyu ve eni olanı, ya da cisim gibi boyu, eni ve derinliği bulu-
nan  nesneyi  kastederiz.  Demek  istiyorum  ki  biz,  aynı  cinsten  nicelikler
deyimiyle tüm çizgi, yüzey ve cisimleri kast ediyoruz.”
28
Bu durumda âle-
min kendisine dair, âlemi oluşturan ve ona yüklem olan bütün unsurlar ona
göre  niceliktir.  Her  nicelik  ise  sonludur.
29
 Bu  durumda  cisim,  zaman  ve
hareket birbirine bağlı olarak sonlu olmak zorundadır. Zaman başlangıcı
olan sonlu bir nicelik olduğu için cisim de sonlu olacaktır. Çünkü zaman,
cisim ve hareketten bağımsız olarak var değildir.
30
Zaman, hareketin sayı-
25 
Kindî, “İlk Felsefe Üzerine”, 150; “Allah’ın Birliği ve Âlemin Sonluluğu Üzerine”,
208.
26 
Kindî, “Âlemin Sonluluğu Üzerine”, 200-202.
27 
Bu konuda bk. Sedâd, Mîzânu’l-uk l, 359-362.
28 
Kindî,  “Âlemin  Sonluluğu  Üzerine”,  200;  “Allah’ın  Birliği  ve  Âlemin  Sonluluğu
Üzerine”, 209.
29 
Kindî âlemin bilfiil sonlu olduğunu söylemekle beraber bilkuvve sonsuz olabileceği-
ni iddia etmektedir. Ona göre imkân olarak büyüklüğün bir sonu yoktur. Çünkü âlem
daima artık genişlemekte, ulaştığı her büyüklük sınırından daha da büyük olacağını
tasavvur etmek mümkündür. Bu bakımdan bilkuvve varlık, imkândan başka bir şey
olmadığına göre âlem bilkuvve sonsuzdur. Bilkuvve sonsuza bağlı olan her şeyin de
bil kuvve sonsuz olacağı açıktır. Kindî, “İlk Felsefe Üzerine”, 150; “Allah’ın Birliği
ve Âlemin Sonluluğu Üzerine”, 209.
30 
Bu ifade Mehmet Bayrakdar’a göre Einstein’in rölativite teorisinin Kindî’deki teme-
lini teşkil eder. Kindî, bu fikriyle ileride Einstein’in yıkacağı Galile ve Newton tara-
fından formüle edilen klasik mekanik ve fiziğin tersine, varlıkların (cisim), zaman ve
mekânın mutlak varlığa sahip olmadığını savunmuştur. Bk. Bayrakdar, İslâm Felse-

---

DİYANET İLMÎ DERGİ  
· 
 CİLT: 54  
· 
 SAYI: 2  
· 
 NİSAN-MAYIS-HAZİRAN 2018
232
sını oluşturan bir süreç olduğu için hareketin varlığına, hareket ise -cismin
hareket etmesine bağlı olduğu için- cismin varlığına bağlıdır.
31
Kindî buradaki iddiasını, hareket ile cisim arasında bir ilişki olduğunu
göstermek suretiyle hulfî kıyas kullanarak temellendirmek ister. Bu duru-
mu aşağıdaki önermeler üzerinden gösterebiliriz:
1. Eğer hareket varsa zorunlu olarak cisim vardır; şayet cisim varsa ha-
reket zorunlu olarak ya yoktur ya da vardır denilirse;
a. Cisim varsa hareket zorunlu olarak yoktur denirse; hareket ya hiç yok-
tur ya da ileride imkân dahilinde ortaya çıkabilir. Eğer hareket hiç yoksa
hareketten  hiçbir  zaman  bahsediyor  olmamamız  gerekirdi.  Oysa  cisim
mevcut olduğuna göre hareket zorunlu olarak vardır. Cisim varsa hareketin
varlığı imkân dâhilindedir denirse; yazı yazmak tek bir insanda bilkuvve
imkân dâhilinde olsa bile bu yetenek her hangi bir insanda bilfiile dönüşe-
cektir. En son feleğin hareketi zorunlu bir harekettir. Bu sebeple cisimde
hareketin varlığı zorunlu olunca, cisim de hareket de zorunlu olarak mev-
cuttur.
32
b.  Cisim  varsa  hareket  zorunlu  olarak  vardır  denirse;  bu  zaten  kabul
edilmesi gereken doğal sonuçtur. Kindî’nin buradaki akıl yürütmesi, hulfî
kıyas bağlamında öncüller ve sonuçtan oluşan bir kıyasa dönüştürüldüğün-
de şu netice ortaya çıkar:
Her nerede cisim varsa hareket vardır ve her nerede cisim yoksa hareket
yoktur. (Büyük Öncül)
Âlem  hareketin  (değişim,  başkalaşım)  meydana  geldiği  bir  cisimdir.
(Küçük Öncül)
O halde (değişen veya başkalaşan) âlem cisim olduğuna göre zorunlu
olarak da hareket mevcuttur. (Sonuç)
2. Eğer âlem hareket imkânına sahip olmakla beraber önceden sakindi,
sonra hareket etti denilirse;
Önceden sakin iken sonradan harekete geçmek imkânsız olmakla birlik-
te bunun iki şekilde olacağı varsayılır. Ya âlem yoktan var olmuştur ya da
ezelîdir. Eğer yoktan var olduysa varlığa geçiş oluş anlamında bir hareket-
tir. Oluş ve hareket biri diğerinden önce değildir. Âlem bilfiil sükûn halin-
den  bilfiil  hareket  haline  geçmiştir  (ya  da  ezelîdir)  denilirse  bu  da  ezelî
olanda dönüşüm olmasının imkânsızlığı gereği geçerli değildir. Dolayısıy-
la cisim ve hareket birbirinden önce değildir ve birbirlerini gerektirirler.
Cisim daima hareketle birlikte bulunacağı için hiçbir cisim hareketsiz var
fesine Giriş, 171.
31 
Kindî, İlk Felsefe Üzerine, 151; “Sonsuzluk Üzerine”, 204; “Allah’ın Birliği ve Âle-
min Sonluluğu Üzerine”, 209.
32 
Kindî, “İlk Felsefe Üzerine”, 151; “Allah’ın Birliği ve Âlemin Sonluluğu Üzerine”,
208.

---