KİNDÎ’NİN DÜȘÜNCE SİSTEMİNDE MÜZİKAL SESLERLE ÂLEMDEKİ DÜZEN ARASINDAKİ İLİȘKİ
99
sikî olarak sınıflandırılan matematik ilimleri arasındaki
düzen ve armoni
olması bakımından onların her biriyle ilişkisi söz konusudur. Ayrıca filozo-
fun âlet ilimleri olan matematik ilimlerini bilmeyenin diğer ilimleri de kav-
ramasının mümkün olmayacağı ifadesinden hareketle, âlet ilimleri arasın-
da düzen ve armoni konumunda bulunan mûsikî ilminin ilimler
sınıflamasındaki bütün ilimlerin temeli olarak kabul edilmesi gerektiği so-
nucu çıkarılabilir. Onun
Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-vete-
ri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşreti’l-evtâr adlı risâlesinde detaylı bir şekilde ilimler
tasnifine
yer verdiği, burada hem mûsikî âletlerinin özelliklerini hem de
mûsikî sanatına özgü ritim, nağme gibi birtakım kavramları kozmolojiden,
yani gök cisimlerinden, oluş ve bozuluş âleminden ve insanın ruhî ve tabiî
yapısına özgü örneklerle karşılaştırarak açıkladığı göze çarpmaktadır.
Dolayısıyla kozmolojik ahengin bir yansıması şeklinde kabul edilen mû-
sikî ilminin Kindî’nin düşünce sisteminde, gerçekte en temel ilim şeklinde
kabul edilmesi gerektiği fikri doğmaktadır.
Söz konusu bu düşünceyi,
Kindî’nin mûsikî ile ilgili eserleri incelendiğinde görmek mümkün olmak-
tadır.
Mûsikî hakkında günümüze ulaşan eserlerinden en geniş hacimlisi olan
Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-
ti’l-evtâr adlı risâlesinde filozof, mûsikî ve felsefe arasındaki ilişkiyi en iyi
bir şekilde açıklamaya çalışmaktadır. Hatta mezkûr eserinin başında beş
unsurun sayısı (bunlar; küllî tabiat, elin beş parmağı, beş gezegen, arûzun
beş dairesi ve beş mantıki sestir) gibi eserini beş bölüm olarak sunduğunu
ifade etmektedir.
62
Yukarıda da değinildiği gibi mezkûr eserinde müzik
aletlerini kozmolojiden birçok örnek vererek açıklamakta
ve buradan hare-
ketle de mûsikî sanatıyla gök cisimleri arasındaki ilişkiyi temellendirmeye
çalışmakta ve müzikal seslerin insan ruhu üzerindeki etkisine işaret etmek-
tedir. Söz konusu eserinde Kindî, öncelikle ud enstrümanının dört telini
âlemin dört unsuruna benzetmiş ve bununla ilgili olarak da tabiattan
birtakım örnekler vermiştir. Filozofa göre udun
63
dört teli, bam teli,
ikinci
tel (mesnâ), üçüncü (mesles) ve dördüncü (zîr) teldir. Udun dört teli, dört
unsura, yani hava, ateş, toprak ve suya; insanın dört fazileti olan hikmet,
iffet, şecaat ve adalete; sakîl, hafif, remel ve hezec şeklinde zikredilen dört
ritime; bedenin dört hıltı
konumundaki safra, sevda (karasafra), balgam ve
kana; âlemi aydınlatan dört ışığa ki, bunlar Güneş, Ay, Yıldızlar ve ateştir;
varlık hakkında dört temel araştırma sorusu olan var mıdır /mıdır (hel),
62
Kindî, “Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-
ti’l-evtâr”, 70.
63
Kindî’nin udun tellerini pratikte dört, teoride ise hâdd veya zîr sânî olarak adlandır-
dığı bir tel ilavesiyle beş olarak verdiği görülmektedir. Bk. Turabi, “Bağdat’ta Bir
Mûsikî Nazariyatçısı: Ya’kûb b. İshâk el-Kindî”, 641.
DİYANET İLMÎ DERGİ
·
CİLT: 54
·
SAYI: 2
·
NİSAN-MAYIS-HAZİRAN 2018
100
nedir (mâ hüve), hangisi (eyyü), niçin (lime) sorularına karşılık gel-
mektedir.
64
Dört temel araştırma sorusu, İslâm filozofları tarafından
“matlab” adını alan ve bir şeyin var olup olmadığı, varsa nasıl bir hal üzere
bulunduğu, nasıl bir mahiyete sahip olduğu gibi özelliklerinin açıklamasını
yapmak üzere en temel perspektifi teşkil eden sorulardır. Buna göre, hel,
bir şeyin varlığı; mâ hüve, bir şeyin cins planında
ne olduğu; eyyü, bir şeyi
cinsteki varlıklardan ayıran ayrımı (fasl); lime, bir şeyin varlık sebebi ile
ilgili sorulardır.
65
Felsefeyi, “İnsanın gücü ölçüsünde varlığın hakikatini
bilmesidir.”
66
şeklinde tanımlayan Kindî’nin felsefî düşüncesinde bir şeyin
hakikati hakkındaki bilgiyi sağlayan dört temel araştırma sorusu ile mû-
sikîdeki ud enstrümanının dört teli arasında bu şekilde bir bağlantı kurma-
sı, gerçekte felsefe ile mûsikî arasındaki ayrılamaz bir ilişkiyi göstermek-
tedir.
Risâle fî Eczâ hubriyye fi’l-m sîka adlı eserinde de udda bulunan dört
telin sertlik ve yumuşaklık bakımından birbirinden farklılığına ve arasın-
daki ahenge değinen Kindî, bunların her birini
dört temel ses üzerine bina
etmekte ve tabiattaki dörtlülerle karşılaştırmaktadır. Tabiattaki dörtlüler
olarak, dört unsuru, yılın dört mevsimini, bir günün dört kısmını,
gezegenlerin dört yönünü vs. zikretmektedir. Buna göre zîr teli, ateş
unsuruna denktir ve nağmesi de onun sıcaklık derecesine uyumludur. Mes-
nâ teli, hava unsuruna karşılık gelmekte, nağmesi de hava unsurunun miza-
cıyla uyumludur. Çünkü mesnâ teli, zîr teline göre daha yumuşaktır. Mes-
les teli ise toprak unsuruna ve bam teli de suya denk gelmektedir. Ayrıca
Kindî, udun dört telini ahlât-ı erba‘a ve insanın ömrü gibi insan hayatında-
ki unsurlarla karşılaştırır. Bu bağlamda da Galen’in (ö. 200 ) “hıltlar” teo-
risine
67
dayanarak birtakım açıklamalar yaptığı görülmektedir. Ahlât-ı er-
ba‘a (dört hılt)
68
, insanın beden sıvılarıdır ki, bu sıvılar insanın ahlâkî
64
Kindî, “Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-
ti’l-evtâr”, 74-78.
65
Kindî, “İlk Felsefe Üzerine”, 127; İslam filozoflarında dört temel araştırma sorusu-
nun ontoloji ile ilişkisi hakkında bk. İlhan Kutluer, İbn
Sînâ ntolo isinde orunlu
arlık (İstanbul: İz Yayıncılık, 2002), 11 vd.
66
Kindî, “İlk Felsefe Üzerine”, 126.
67
Orhan Hançerlioğlu,
Felsefe Ansiklopedisi Düşünürler
lümü (Ankara:
Remzi
Kitabevi, 1985), I:178.
68
Hılt (ahlat): Eski hekimlerin insan vücudunda var saydığı dört unsurdur. Bunlar, saf-
ra, sevda, kan ve balgamdır. Bk. Ferit Devellioğlu,
smanlıca-Türk e Ansiklopedik
at (Ankara: Aydın Kitabevi, 2005), 362; Şemsettin Sâmi,
Kâm s-i Türkî, Temel
Türk e S zlük, (İstanbul: 1985), II:501; Hılt, besinlerin sindirilmesinin esas ürününü
oluşturan bir tür sıvı cevherdir. Normal ve anormal olmak üzere iki türü vardır. Hılt-
lar, basit ya da diğer hıltlarla birleşik olarak emilmeye uygundurlar ve vücutta doku-
ların tam olarak şekillenmesini sağlarlar. Ayrıca hıltlar, vücutta eskiyen veya yırtılan
kısımların da tamiri için zorunlu olan bir maddedir. Anormal hıltlar ise özel sindiril-