KİNDÎ’NİN DÜȘÜNCE SİSTEMİNDE MÜZİKAL SESLERLE ÂLEMDEKİ DÜZEN ARASINDAKİ İLİȘKİ
105
geniş bir şekilde yer almaktadır. İslâm filozoflarının
düşünce sistemlerinde
Ay üstü ile Ay altı âlem arasında bir ilişki mevcuttur ve söz konusu bu ilişki
de âlemin bir bütünlük oluşturmasının neticesi olarak Ay üstü âlemdeki
hareketlerin Ay altı âlemdeki değişimleri etkilemesi şeklinde ortaya
çıkmaktadır. Konuyla ilgili olarak İhvân-ı Safâ, feleklerin dönmesi, geze-
genlerin hareketlerinin kevn ve fesâd âlemindeki oluş ve bozuluşun nedeni
olduğu görüşündedir. Bu
bağlamda da gök cisimleri, büyüklüklerine ve
hareketlerinin hızlı ve yavaş olmasına bağlı olarak ve hatta unsurlar âlemi-
ne yakınlık ve uzaklığı sebebiyle Ay altı âlemindeki varlık üzerinde farklı
derecelerde etki eder. İhvân-ı Safâ, zikredilen bu etkiyi mûsikîdeki nağme-
lerin onu dinleyen insan üzerinde enstrüman tellerinin kalın ve inceliği,
uzun ve kısalığı, vuruşların yavaş veya hızlı oluşuna göre etkisiyle muka-
yese eder.
82
Benzer şekilde Kindî de
Risâletü’l-Kübrâ’da mûsikînin dinle-
yenler üzerindeki mükemmel tesirinin ancak, udun
tellerinin belli oranlar-
da sıkılıp gevşetilmesi suretiyle muntazam bir şekilde düzenlenmesi ve
nağmelerin ahenkli olmasına bağlamaktadır.
83
Gerek Kindî’de gerekse İh-
vân-ı Sâfâ’nın düşüncesinde yer alan mûsikî ile Ay üstü âlem ilişkisi, ger-
çekte semavî cisimlerin kevn ve fesâd âlemindeki olaylar üzerindeki etki-
sinin bir yansıması şeklinde de düşünülebilir. Zikredilen bu düşünce aynı
zamanda Ay altı âlemde cereyan eden hayır ve şer gibi birtakım olayların
da semavî cisimlerin ve onların hareketlerinin neticesinde olduğu kabulü-
nü gerektirir. Bu yüzden İhvân-ı Safâ da birtakım
üzüntülerin giderilmesi
ve mutlu bir hayatın idamesi için mûsikînin kullanılmasının önemli olduğu
üzerinde durmaktadır. İslâm sûfî düşüncesinde ise semavî cisimler ile mû-
sikî arasındaki ilişki, semavî cisimlerin unsurlar âlemine etkisinden çok,
insan nefsi ile semavî nefisler arasındaki irtibata dayandırılması neticesin-
de ortaya çıkmaktadır.
84
Sonuç
Katharsis ve harmonia kelimelerinin manasından hareketle sesler ara-
sındaki ilişkinin ve seslerin uyumlu kullanılışının ifadesi olan mûsikî, bir
taraftan kosmozdaki düzeni anlatmasıyla, diğer
taraftan da hem bir sanat
hem de bir tedavi yöntemi olarak insanın ruhî yapısı üzerindeki etkisiyle
incelenmiştir. İlk olarak İlkçağ’da, Pythagorasçı felsefede, gökteki yıldız-
ların dairesel hareketleri gözlemlenerek, bunların muhteşem bir ahenk
oluşturduğu sonucuna ulaşılarak, söz konusu
bu ahengin de müzikal sesler-
82
Enver Uysal, İhvân
-ı Safa Felsefesinde Tanrı ve lem (İstanbul: MÜ, İFAV Yayınları,
1998), 137-138.
83
Kindî, “er-Risâletü’l-Kübrâ fi’t-teellîf”, 123-125.
84
Ömer Türker, “el-Mebdeü’l-Metâfizîkî li’l-mûsika’s-Sûfiyye”,
Tarâik ve Rakâik
içinde, Tilimsan, Cezayir 2006, 38.
DİYANET İLMÎ DERGİ
·
CİLT: 54
·
SAYI: 2
·
NİSAN-MAYIS-HAZİRAN 2018
106
le ortaya çıktığı düşünülmüştür. Daha sonra da mûsikînin Yunan filozofla-
rından Platon ve Aristoteles’in eserlerinde insanın ruhî yapısı üzerindeki
etkisi sebebiyle bir tedavi aracı olarak kullanıldığı söylenmiştir.
İslâm dünyasında özellikle Meşşâî felsefeye mensup Kindî de
Pythagorasçı felsefenin etkisiyle müzikal seslerle sayılar, gök cisimleri ve
hatta kozmik düzen arasında güçlü bir ilişkinin
var olduğu fikrini ortaya
koymuştur. Filozof, mûsikî hakkında yazmış olduğu eserlerinde hem mû-
sikî aletlerinin özelliklerini hem de mûsikî sanatına özgü ritim, nağme gibi
birtakım kavramları kozmolojiden, başka bir ifadeyle gök cisimlerinden,
oluş ve bozuluş âlemindeki varlıklardan ve insanın ruhî ve tabiî yapısından
çeşitli örneklerle mukayese ederek açıklamıştır.
Sonuç olarak mûsikî ilmiyle ilgili kendine özgü yorumlar yapan Kindî,
İhvân-ı Safâ gibi mûsikî ilminde Pythagorasçı felsefenin İslâm dünyasında
temsilcisi
konumunda yer almakla birlikte, gerek yazmış olduğu eserleriy-
le gerekse mûsikî sanatına kazandırmış olduğu ilmî terimlerle mûsikî sana-
tında oldukça önemli bir konumda bulunmaktadır.
Kaynakça
A. alande.
Mevsuatu alande el-Felsefiyye Arapça’ya trc. Halil Ah-
med Halil. Beyrut: Menuratu Uveydat, 1996.
Aristoteles.
G kyüzü zerine. trc. Saffet Babür. Ankara: Dost Yayınları,
1997.
------------.
Metaphysica. Works of Aristotle içinde, İng. trc. W. D. Ross.
O ford
at the Clarendon Press, 1954.
------------.
Ruh zerine. trc. Zeki Özcan. İstanbul: Alfa Yayınları, 2001.
Arslan,
Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversi-
tesi Yayınları, 2008.
Aydın, Mehmet S.
Din Felsefesi. İzmir: İlahiyat Vakfı Yayınları, 2002.
Cevizci, Ahmet.
Felsefe S zlü ü İstanbul: Paradigma Yayınları, 2005.
Cürcânî, Seyyid Şerif.
Kitabu’t-Ta’rîfâ nşr. Abdurrahman Umeyra.
Beyrut: 1987; Türkçe trc.
Arap a-Türk e Terimler S zlü ü. trc. Arif Erkan.
İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
Çağrıcı, Mustafa. “Âhenk”,
Türkiye Diyanet akfı İslâm Ansiklopedisi
I: 515-516. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
Çetinkaya, Yalçın. İhvân
-ı Sâfâ da Müzik Düşüncesi. İstanbul: İnsan
Yayınları, 1995.
Devellioğlu, Ferit.
smanlıca-Türk e Ansiklopedik
at Ankara: Ay-
dın Kitabevi, 2005.
Fârâbî. İhsâ ul
- l m nşr.
Ali Bu Mülhim, Beyrut: Dâr ve Mektebe-
tü’l-Hilâl, 1996