Elçin Mehrəliyev
YAZIÇININ YURD
HƏSRƏTİ
(Elçinin "Qarabağ şikəstəsi" hekayəsi üzərində düşünərkən)
Məlumdur ki, hadisələrin lakonik tərzdə inikası və insan-zaman, mühit-mənəviyyat
problemləri ilə bağlı fikir və duyğuların canlı təsviri baxımından Elçin yaradıcılığı səciyyəvidir.
Yazıçının "Qaçqınlar" silsiləsindən "Bayraqdar" povesti, "Sarı gəlin", "Araba", "Qarabağ
şikəstəsi" kimi hekayələri həm də bu yöndən diqqəti cəlb edir. Adı çəkilən əsərlərdə Qarabağ
faciəsinin dözülməz məşəqqətlilik ponoramı, qaçqın və köçkünlərin doğma yurd-ocaq təşnəsi
incə psixoloji duyğu, cizgi və məqamlarla, nəinki sözün, ifadənin, hətta durğu işarələrinin verə
biləcəyi imkanlardan özünəxas yaradıcılıq məharəti ilə istifadə edilməklə əks etdirilir.
"Qarabağ şikəstəsi" hekayəsi belə başlanır: "...sonra uzaqdan elektrik qatarının çarxlarının
səsi eşidildi..." Sonrakı sətirlərdən dərhal aydınlaşır ki, buradakı "qatar - hərəkət" detalı əslində,
hekayə qəhrəmanı Cümünün qovğalı ömrünün davamına - əzablı qaçqınlıq taleyinə bir işarədir.
Doğma Şuşasından ayrı düşəndən sonra Buzovnadakı fəhlə yataqxanasında "müvəqqəti
məskunlaşmış" Cümü artıq on ildir ki, keçmiş xatirələrlə yaşayır. Çünki "Cümünün bu on ildəki
həyatı onun üçün ömür deyildi, bu başqa bir şey idi. Nə idi? Nə idisə də, Cümünün yaşadığı
ömür -
Şuşada, o Ağadədəli məhəlləsində qalmışdı" (Elçin. Bayraqdar. "Qapp-Poliqraf", Bakı,
2004, s.35). İllah da, hələ qatarın uzaqdan gələn səsini eşidincə, həyatında ilk dəfə səfərə
çıxması, avtobusla Şuşadan Yevlaxa, oradan da qatarla Bakıya, universitetə imtahan verməyə
gəlməyi yadına düşür və hər dəfə də Cümü bu qəmli-nisgilli xəyalatdan yaxa qurtarmaq üçün
içmək, fikrini dağıtmaq istəyir - çünki onun bir vaxtlar romantik arzularla üz tutduğu gələcəkdən
indi lax yumurta iyi-üfu
nəti gəlir.
Hekayənin ekspozisiyasındakı müəllif təhkiyəsi Cümü haqqındakı bu qısa qeydlərdən
sonra qaçqın, köçkün insanların tale yaşantılarından doğan hiss və duyğular arasındakı oxşarlığı
üzə çıxarmaq və epik təhlilə imkan yaratmaq məqsədilə tamam başqa bir istiqamətə - Ziba-İzabel
xəttinə yönəlir. Buradan belə məlum olur ki, İzabel Zibanın qızıdır. Ziba bir vaxtlar
Azərbaycanın Quba şəhərində doğulub, Qırmızı Qəsəbədə məktəb bitirib, orada ərə gedib,
buradakı Azərbaycan dilli orta məktəbdə coğrafiya dərsi deyib... Sonradan qohumlarının dəvəti
və ərinin təkidilə bütün ailəsilə İzrailə köçüb. Amma onun da ürəyi köhnə yurdda qalıb, "fikri-
zikri, hissləri heç cürə bu ölkəyə sığışmır, əcdadlarının diyarı kimi İzrailə hörmət etsə də, hətta
bu ölkəni sevsə də, düşüncəsi, hissiyyatı, xatirələri ilə bərabər uçub bu yerlərdən min
kilometrlərlə uzaqlarda yerləşən Azərbaycana... qonur." Və onun nisgilli söhbətlərinin hamısı
İzabelin uşaqlıq xatirəsinə hopub, artıq anasının vəfatından on dörd illik bir müddət ötsə də, Ziba
nostalgiyası İzabelin qəlbindən çıxmır; böyük qardaş və bacılarından fərqli olaraq, Azərbaycanı
görməsə də, İzraildə Eriha deyilən kiçik bir şəhərdə anadan olsa da, "Azərbaycan" sözü də o
Ziba nostalgiyasının içində İzabelin ürəyində yaşayır. Hətta nə vaxtsa ərə gedəndə, oğlu olanda
ona "Aydın" adı qoyacağını düşünür, çünki anası ona oğlu olanda adını "Aydın" qoymağı
tapşırmışdı. Elə bu yerdəcə İzabelin özünə qaçqınlarla bağlı iş seçməsinin - BMT-nin Qaçqınlar
Üzrə Ali Komissarlığında işləməsinin təsadüfi yox, bilavasitə ana nostalgiyasının təsiri altında
baş verməsi məntiqi üzə çıxır. Və günlərin bir günündə İzabel Xanukoff vəzifə xidmətinə uyğun
olaraq Azərbaycana göndəriləcəyi xəbərini eşidəndə anası gözlərinin qabağına gəlir, ürəyindən
bir sızıltı keçir...
Hekayənin giriş hissəsində süjet xəttinə daha bir obraz daxil edilir - bu, Xəzər sahilində,
Buzovna ilə Zuğulba arasındakı sal qayalığın yaxınlığında yaşayan, hər yatanda elə yuxuda ikən
o dəniz-qayalıq uğultusunu eşidən və bu uğultu səsinə gözünü açıb iş-gücünün dalınca yollanan
avtobus sürücüsü Ağadadaşdır.
Beləliklə, ata-baba yurdundan zorla qovulmuş Cümü, "vətən" deyib sevdiyi Azərbaycanı
öz xoşuna tərk edib İzrailə köçmüş Zibanın qızı İzabel və Buzovnada özünəxas sakit həyat tərzi
keçir
ən Ağadadaş obrazları vasitəsilə hadisələrin müəyyən xətt üzrə inkişaf etdirilməsi,
əlaqələndirilməsi, finalda başlıca qayənin açılması yüksək bədii-estetik səviyyədə təmin edilir.
Yazıçı insanlar-talelər kontekstində yurda - kökə bağlı üç obrazın həyat tərzini və mənəvi
dünyasını açıb ümumiləşdirməklə Azərbaycanın Qarabağ ovqatlı gerçəkliklərinə nüfuz edir.
Göstərir ki, Azərbaycanda həyat İzabel üçün cazibəli və möcüzəli, Ağadadaş üçün sadə və
yeknəsəqdirsə, Cümü üçün cəhənnəm əzabıdır, usandırıcıdır.
He
kayənin məzmunundan belə məlum olur ki, Cümü universitetə qəbul imtahanında "2"
alandan sonra yenə cənnətməkan Şuşaya qayıdıb, taksi sürücüsü işləyib, özünə yaxşı həyət-baca
düzəldib, ailə qurub - orada onu Qızıldiş Cümşüd kimi tanıyıb hörmət edirdilər, amma ermənilər
Şuşanı işğal edəndən sonra qaçıb gəlib Buzovnadakı bir fəhlə yataqxanasında sığınacaq
tapandan -
anası Güllü, arvadı Sona, qızı Cəmilə, oğlu Qalib, baldızı kor Solmazla birlikdə cəmi
on altı kvadratmetrlik bir otaqda yaşamaq, bu qədər külfəti "hay-hayı getmiş" üstü kuzovlu bir
motorolle ilə dolandırmaq məcburiyyətində qalandan sonra dönüb hamı üçün Cümü olub. Bir
vaxtlar Şuşada "Gözlə-Gəlirəm Məmməd" adı ilə tanınan çayçı Məmməd acınacaqlı qaçqınlıq
həyatında el-oba dərdi ilə havalanıb öz-özü ilə danışdığı və hər gün səhərin gözü açılandan yeddi
nəfərin yaşadığı on səkkiz kvadratmetrlik otaqdan çıxıb yataqxana həyətindəki sınıq-salxaq
skamyada əyləşib bir də şər qarışanda o otağa qayıtdığı kimi, Cümü də "bu dünyadan" can
qurtarmaq üçün sübhdən tır-tırını xodlayıb harasa yollanır; hərdən sahildəki qayalığa çəkilib elə
Gözlə-Gəlirəm Məmməd kimi öz-özü ilə danışır, ucuz və zəhərli içkiləri qəbul etməklə fikir və
sıxıntıdan xilas olmağa çalışır.
İzabel də çox yaxşı bilir ki, Azərbaycanda bir milyondan artıq qaçqın var. Bu insanlar
Ermənistanın işğal etdiyi torpaqlardan qaçmış, məcburi köçkün düşmüşlər. Onlar çox ağır
vəziyyətdə yaşayırlar. İzabell onu da yaxşı bilir ki, bu ölkənin cəmi səkkiz milyon əhalisi var,
deməli, Azərbaycanda hər səkkiz nəfərdən biri qaçqındır, bu isə dünyada analoqu olmayan bir
hadisədir. Lakin bütün bunlar, xüsusən də qaçqın anaların məişəti, qaçqın uşaqların güzəranı
ürəyini ağrıtsa da, İzabel üçün sadəcə vəzifə borcunu yerinə yetirmək qədər-qiymətincədir. Onu
Azərbaycana gətirən yurd həsrəti, vətən dərdi yox, elə bu vəzifə borcudur - yurd dərdi təngnəfəs
olanda sidq-
ürəkdən Qəçrəşin havasını arzulayan xəstə Zibanın qəlbində, şüurunda idi, onu da
ölərkən özü ilə aparmışdır. İzabelin başlıca fikri, arzusu da qaçqınlarla son görüşü tez keçirib
mütləq Qubaya, Qırmızı Qəsəbəyə getməkdi. İzabel o yerlərə getməsə, heç olmasa, bircə saat o
yerlərə anasının gözləri ilə baxmasa, Zibanın ruhunun ondan inciyəcəyini düşünür. O hətta
qaçqın dilindən eşitdiyi qəlbağrıdan, ürəkgöynədən giley-güzarın da o qədər fərqində deyil -
çünki bu can ağrısı, yurd təşnəsi onun yox, Cümülərin, Məmmədlərin, Sürəyyaların,
Sonalarındır. İzabelin, anasının ruhu şad olsun deyə hansısa bir azərbaycanlı qaçqın qadına
bağışlamaq üçün Cenevrədən alıb gətirdiyi hədiyyəni - bir şüşə fransız ətrini Sonaya, "bir
kənarda dayanıb heç nə deməyən və iri, ala gözləri lap dərinlərinəcən kədər içində olan cavan
bir qadına" verməsi də anası ilə əlaqəlidir. Sonanın gözlərindəki kədər İzabelə anasını xatırladır
və "o kədəri heç cürə qəbul etmək istəmir".
Bir sözlə, hekayədə Ziba-İzabel xətti ana ilə bala arasındakı sırf bioloji bağlılıq, doğmalıq
hissiyyatı müstəvisində qurulub, anadan balaya ötürülmə informasiya, yaddaş elementi şəklində
inkişaf etdirilirsə, Cümü - qaçqın xətti etnik kökə, etnik mənəvi mühitə ruhən, mənən bağlılıq
telləri üzərində qurulub həll edilir. Odur ki, İzabelin mənən yaşamadığı, onun üçün sadəcə
ötürülmə olan "yurd həsrəti" ana nostalgiyasına diqqət, ana xatirələrinin oyatdığı maraq
səviyyəsindən o tərəfə getmir və qaçqın Cümünün (Cümülərin) yalnız fiziki deyil, həm də
mənəvi mənada əzablı yaşantısının ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmiş yurd həsrəti ilə
müqayisəyə gəlməzdir.
Yurd sahibi Ağadadaşla yurdsuz Cümünün tale yaşantısındakı kəskin fərqlər də bədii
detallarla ümumiləşdirilir: əgər dəniz-qayalıq uğultusu sakit həyat tərzi keçirən Ağadadaşa bir
rahatlıq və özü ilə bərabər yüngül bir sərinlik, bir yuxu gətirirsə, Cümünü yatmağa qoymur;
Abşeron havası Ağadadaşa ata-babasını, onların da vaxtilə bu yerlərin sakini olduğunu xatırladıb
qəlbində qürur hissi doğurursa, Cümü üçün nəm və istidir - onu darıxdırır, o, bu havada nəfəs ala
bilmir, Ziba öz Qəçrəşini arzuladığı kimi, Cümü də öz səfalı Şuşasını, gül-çiçəkli həyət-bacasını
xatırlayıb-arzulayır. Yazıçının insana həm təbiətin bir parçası, həm də sosial-mənəvi varlıq kimi
baxışı elmi-məntiqi, sosial-psixoloji cəhətdən əsaslandırılmış qənaət doğurur: insanı insan edən
və daim öz şirəsi ilə qidalandırmaqla mənən ucaldan, ruhən yaşadan etnik kök, ilkin mühit, yurd-
ocaq, el-oba sehri-
möcüzəsi, doğma təbiətin torpağının, suyunun, havasının həyat cövhəridir -
insan bu sehr-
möcüzədən, həyat cövhərindən aralı düşüncə, kökündən qoparılmış gül kimi
solmağa məhkumdur.
Lakin Zibadan fərqli olaraq, Cümünü darıxdıran yalnız "hava məsələsi" deyil. Ziba
Azərbaycanla bərabər azərbaycanlıları da xoş xatirələrlə anıb öz yurdu üçün darıxırdı, "Ziba
nostalgiyası" qızı İzabeldə azərbaycanlılar haqqında qəribə xoş hisslər, duyğular oyatmışdır və
bu hisslər, duyğular hətta əsrarəngiz Qəçrəş gecəsində bir azərbaycanlı gənclə sevişmə həvəsi,
marağı yaradır, onun Azərbaycana işgüzar səfəri məhəbbət macərası, sərgüzəşti ilə tamamlanır.
Cümü isə indi onun həyət-bacasına sahib çıxmış, oradakı armud ağacından, bir dəfə dişləyəndə
şirəsi axıb adamın yaxasını isladan armud dərib Cümünün dədə-babasının goruna söyə-söyə
ləzzətlə yeyən erməniləri nifrət və qəzəblə yada salır - fikir-qaramatla daha çox yüklənir, nəfəsi
daha da ağırlaşır. "Cümü nostalgiyası" oğlu Qalibin, qızı Cəmilənin içində işğalçı ermənilərə
qarşı kin, nifrət, Şuşa faciəsinə biganə münasibət göstərənlərə isə inamsızlıq hissləri
göyərtməkdədir - onlar çətin ki, yağı düşməni bağışlaya bilələr, çətin ki, buz kimi soyuq
insanlara etibar edib arxa çevirələr...
Digər tərəfdən, yazıçı Ağadadaş obrazı vasitəsilə qaçqın dərdinə yalnız əcnəbilərin deyil,
həm də Qarabağ dərdli Azərbaycanın özündə, hətta artıq on ildir ki, Cümü və Cümülərlə bir
qəsəbədə yaşayan vətəndaşlarımızın biganə münasibət göstərdiyini açıqlayır. Ağadadaş
Cümünün əhvalını duymaqdan, anlamaqdan çox-çox uzaqdır, hətta büsbütün Qarabağ faciəsinin
ona sanki heç
bir dəxli yoxdur - iş günü avtobusunu sürür, istirahət günü nərd oynayır, futbola
azarkeşlik edir və gecələr dəniz-qayalıq uğultusunun sədaları altında arvadının yanında
rahatca
yatağına uzanır, onu vaxtsız banlayıb şirin yuxudan elədiyinə görə Qırmızı xoruzu
hindən çıxarıb toyuq qarışıq həyətdən qovur. Cümü də insandır, o da halalca arvadı ilə bir
yataqda yatmaq, gözəl Sonasını öpüb-oxşamaq istəyir, amma qaçqın məişəti buna imkan vermir.
Hərdən Sonanı kimsəsiz qayalığa dartıb gətirməyə, xəlvəti sevişməyə məcbur olur. Amma bir
dəfə bir-birini tanımayan Ağadadaşla Cümü burada, xoşagəlməz bir vəziyyətdə qarşılaşırlar:
"...Mayın axırları idi və Abşeronda hələ çimmək mövsümü başlamamışdı... axşam Cümü yenə
Sonanı motorollerin kuzovuna mindirib qayalığa apardı və yenə də o qayalıqda Sonanın solub
rəngi məlum olmayan donunun düymələrini aça-aça, Sonanı öpə-öpə növbəti dəfə söz verdi ki,
hər şey yaxşı olacaq, arağı da atacaq, bir də heç vaxt Sonanı beləcə qayalığa gətirməyəcək və elə
bu vaxt, göydən düşdü, ya qayanın içindən pıtlayıb zühur elədi, bir ağsaqqal kişi - kənd sakini
düz onların üstünə çıxdı, əvvəlcə özünü itirdi, sonra toxtayıb:
-
Alə, - dedi, - it döyülsüz siz!...Pişik döyülsüz!.. Adamsuz axı!.. İnsansuz axı!..
Sona döşlərini donunun içinə dürtə-dürtə ayağa sıçrayıb motorollerə tərəf qaçdı və kuzova
minib hönkürə-hönkürə çığırdı:
-
Biz insan deyilik, biz qaçqınıq!.. Qaçqınıq!.. Qaçqınıq!.."
Hekayədə təsvir edilən həyati epizodlarda qaçqınlıq, didərginlik faciəsinin böyüklüyü və
bu faciədən doğan hissi-psixoloji sarsıntıların dərinliyi məharətlə əks etdirilir. Məsələn, əsərdə
yataqxana həyatının ağırlığı belə təsvir edilir: "Bu otağın da qapısı beşinci mərtəbədəki o biri
otaqla
rın qapısı kimi uzun aralığa açılırdı və o uzun aralıqda, xüsusən yay vaxtı xlor iyindən
dayanmaq olmurdu, çünki aralığın hər iki başında tualet var idi və mərtəbənin arvadları gecə-
gündüz ora xlor tökürdülər ki, üfunət-çirkab aləmi başına götürməsin. Hər halda, xlor iyi
üfunətdən yaxşı idi və orası da yaxşı idi ki, bu yerlərdə xlordan ucuz şey yox idi". Yaxud
epizodlardan birində Sona ona verilən hədiyyənin ətir olduğunu bilincə, sadəcə gülümsünür
və heç nə olmayıbmış kimi, çayniki götürüb krantdan su doldurmaq üçün həyətə düşür. Onun bu
hərəkəti gülümsəməyinin "bu günümdə bircə ətirim əskik idi!" ironik mənasını da ifadə edir.
Qadınların ən çox sevdiyi hədiyyələrdən olan ətir indi Sona üçün tamamilə mənasızdır - o,
həyatın bu kimi şirin dadlarından, ləzzətlərindən çoxdan məhrum olub, özünü də, öz dediyi kimi,
bir insan, bir qadın kimi deyil, qaçqın kimi görüb hiss edir, dəyərləndirir, Gözlə-Gəlirəm
Məmmədin arvadı Sürəyya xala kimi, öz qaynanası Güllü arvad kimi fikri-xəyalı, arzusu-istəyi
bəzənib-düzənməkdə yox, öz yurduna qayıtmaqdadır. Ona görə də Güllü arvadın: "Ə,
səninnəyəm... Al bunu, apar yarmakada sat, o qıza, - əli ilə pəncərəyə tərəf işarə etdi, yəni ki,
Sonaya, -
bir babat don al gətir..." - deməsi qaçqın ailənin maddi ehtiyacı ilə bağlı olduğu qədər
belə yaşanışın mənasızlığı, ömrün puçluğu haqqındakı acı təsəvvür və qənaətlə əlaqəlidir.
Sonanın insanlıq ləyaqətini təhqir edən, onu mənən alçaldan, gənc ikən soluxdurub qocaldan
erməni məkri, xəyanəti, qəddarlığıdır. Və yazıçı bu obraza qəsdən Sona adı verməklə bir vaxtlar
Cəfər Cabbarlının "1905-ci ildə" pyesində iki qonşu xalqın gələcək münasibətlərinə böyük
ümidlərlə yaratdığı gənc Sona obrazının sonrakı taleyinə işarə edir, faciəvi aqibətdən ibrət dərsi
götürməyə çağırır.
Yazıçı İzabelin qaçqınlarla görüşü epizodu vasitəsilə xarici ölkələrin, beynəlxalq
təşkilatların azərbaycanlı qaçqınlara münasibəti məsələsinə də aydınlıq gətirir: "Əslində, daha
belə görüşlərə qaçqınların da həvəsi və deməyə bir sözü qalmamışdı, çünki nə qədər söz var
idisə, bu on-on bir ildə hamısını demişdilər, amma nə olsun? - xaricdən gəlirdilər, baxırdılar, hər
şeyi öz gözləri ilə görürdülər, başlarını bulayırdılar, hətta, eləsi olurdu ki, bax, bu uzun, kürən qız
kimi, gözləri dolurdu, elə bu qız kimi də, fotoaparatla şəkil çəkirdilər, bloknotlarında nəsə
yazırdılar, sonra da çıxıb gedirdilər - nə dəyişirdi?". Odur ki, Məmməd kişinin arvadı Sürəyya
xala Bakıya gəlib qaçqınların güzəranı ilə maraqlanan İzabel Xanukoffun qabağını kəsərək: "-
Bura bax, - dedi. -
Bizə heç nə lazım deyil! Bizə humanitar yardım da lazım deyil! Onu da aparın
ermənilərə verin! Bizə heç nə lazım deyil! A tövbə! Bizə Şuşanı qaytarın! - Sonra üzünü
tərcüməçi qıza tutdu: - Az, tərcümə elə! Nətər deyirəm, elə də tərcümə elə! - Və tərcüməçi qız
onun söz
lərini tərcümə etməyə başlayanda, beşinci mərtəbədən düşüb uşaqlarla birlikdə xaricdən
gələn növbəti qonağa tamaşa edən Qalibin - Cümü ilə Sonanın oğlunun - qolundan yapışıb irəli
çəkdi. - Bax, bu Şuşanı görməyib, burda anadan olub! Bunun vətəni bu yataqxanadı! Yataqxana
adamın vətəni olar? Yataqxana adamın torpağı olar? - Sonra da aralığın açıq pəncərəsindən əlini
uzadıb zeytun ağacının altındakı skamyada oturmuş Məmməd kişini göstərə-göstərə əməlli-başlı
qışqırdı, elə bil, Şuşanı erməni yox, bu uzun, kürən qız onların əlindən almışdı - Odur, bax, -
dedi, -
mənim kişim on ildi orda oturub öz-özü ilə danışır! Nər kimi kişi idi! Top atsaydın,
yıxılmazdı! - Və daha da bərkdən qışqırdı: - Şuşanı qaytar bizə! Şuşanı!... Şuşanı...". Bir sözlə,
Cümünün (Cümülərin) cəhənnəm həyatı mənəvi-psixoloji sarsıntılarla müşayiət olunur, yurd
dərdi, həsrəti onu (onları) dirigözlü qəbrə sürükləyir.
Beləliklə, Elçin öz hekayəsində üç tale yaşantısı arasındakı oxşar və fərqli, əlaqəli və
əlaqəsiz, uyğun və ziddiyyətli vəziyyətləri üzə çıxarmağa imkan verən müxtəlif hadisələri,
əhvalatları, anları, məqamları təsvir yolu ilə yurd-yurddaş vəhdəti və asılılığına aydınlıq gətirir,
vətəndaşlıq problemini qabardır, işğalçı siyasətin acı nəticələrini, ağır fəsadlarını üzə çıxarır,
Azərbaycan xalqının öz varlığı, milli mənliyi, mənəvi-əxlaqi dəyərləri uğrunda mübarizəsinin
həyati zərurətini əks etdirir, sərhədsiz dünya birliyinə ümidin özünü doğruldub-doğrultmayacağı
kimi qlobal məsələlər üzərində düşünməyə sövq edir. Qarabağın taleyinin bu problemlərdən,
onların həllindən keçdiyini göstərir və buradan irəli gələn bədii vüsət əsərin başlıca ideya-
məzmun xüsusiyyətini müəyyən edir.
Mehr
əliyev, E. Yazıçının yurd həsrəti: (Elçinin "Qarabağ şikəstəsi" hekayəsi üzərində
düşünərkən) / E.Mehrəliyev// Azərbaycan. - 2008.- № 5. -S.20-25.
Dostları ilə paylaş: |