“Qobustan”.-2009.-№3.-S.70-73.
Muğam elmi mənbələrdə
Şifahi-professional musiqi janrlarının yaranması üçün məhz folklor musiqisi əsas mənbə olmuşdur. Eyni
zamanda folklor və şifahi-professional musiqinin fərqli cəhətləri də mövcuddur. Belə ki, şifahi-professional musiqi
çox inkişaf etmiş tərkib və forma, mürəkkəb ifadə vasitələri ilə seçilir.
Yazılı mənbələrdən məlumdur ki, şifahi-professional musiqinin ilk növləri "nəva", "rah", "xosrovani" və
başqa adlar daşıyırdı. Bunlar da tərcümədə avaz, nəğmə, üsul, hava, silsilə əsər mənasını verir.
Zaman keçdikcə ilkin nümunələr folklor sinkretizmindən ayrılaraq müstəqil formalar kimi inkişaf etmiş və
nəticədə Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda elə musiqi nümunələri yaranmışdır ki, bunlar öz inkişafının yüksək
səviyyəsi, ifadə vasitələrinin mürəkkəbliyi, lad-məqam sistemləri, kamilliyi və s. cəhətlərilə fərqlənir. Bu şifahi janr
nümunələri Şərq xalqlarında müxtəlif - ərəb və "türklərdə "makam", Azərbaycanda "muğam", tacik və özbəklərdə
"makom", uyğurlarda "mukam", İranda "dəstgah", hindlilərdə "raqa", yaponlarda "qaqaku", qazaxlarda "küy",
indoneziyalılarda "patet", qırğızlarda "kü" və i.a. adlarla məlumdur. Bu baxımdan muğam sözü "makam" və ya
"makam" sözləri ilə eyni məna daşıyır.
Bu musiqi mədəniyyəti təkcə ifaçılıq praktikasının yüksək səviyyəliyilə deyil, eyni zamanda elmi-nəzəri
cəhətdən inkişafı ilə də fərqlənmişdir. Bu isə öz növbəsində musiqişünaslıq elminin - yeni musiqinin elmi cəhətdən
öyrənilməsi təcrübəsinin yaranmasına təkan vermişdir.
Görkəmli rus musiqişünası B.V.Asafyev musiqi elmi ilə praktikanın vəhdətindən söz açarkən belə yazır:
"Musiqi onun haqqında fikrin inkişafı ilə birlikdə yaranır. Çünki o, musiqi mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir".
... Öz dövrünün məşhur filosofu olan Əbunəsr əl-Fərabi (870-950) özünün "Musiqi haqqında böyük kitab",
"Ritmlərin təsnifatı kitabı", "Musiqi haqqında söz", "Əl-məqalat" kimi fundamental elmi əsərlərində ilk dəfə olaraq
muğam məsələlərinə də geniş yer vermişdir.
Onun "Musiqi haqqında böyük kitab"ı irəli sürülən problemlərin əhatəliliyi, onların həll olunmasının
dərinliyi baxımından öz dövründə həm Şərqdə, həm də Avropada misilsiz tədqiqat əsəri idi. Fərabinin fikrincə,
"musiqi praktikasının nəzəriyyəni qabaqlaması əsas şərtdir. Praktika müəyyən inkişaf yolu keçdikdən sonra,
təkmilləşmiş melodiyalar, stabilləşən musiqi ənənələri və s. cəhətlər yarandıqdan sonra məhz nəzəriyyə əmələ
gəlir."
Fərabinin 941-ci ildə tərtib etdiyi "Əl-məqalat" adlı musiqi traktatında ritmik dairələrə geniş yer vermişdir.
Böyük loğman, elmin müxtəlif sahələrində dəyərli əsərlər müəllifi İbn-Sinanın (980-1037) əsas musiqi əsəri -
"Musiqi haqqında traktatı bilavasitə Fərabinin "Musiqi haqqında böyük kitab"ının təsiri altında yaradılmışdır.
İbn-Sina bu əsərində musiqini riyaziyyat bölməsində verərək səsləri bir-birilə qarşılaşdıran və
kompozisiyaya yaradılması üçün məqsəd əhəmiyyətini daşıyan bir elm kimi müəyyənləşdirir.
IX-XI əsrlərdə musiqi nəzəriyyəsini Fərabi, İbn-Sina, Əl-Kindi (IX əsr), Əl-Xorəzmi kimi görkəmli alimlər
işləmişlər. Ü.Hacıbəyli də musiqi sənətində 12 muğamın və 6 avazın yaranmasında bu alimlərin roluna yüksək
qiymət verir.
XIII-XV əsrlərdə musiqi-nəzəri fikrin parlaq dövrü böyük Azərbaycan alim və musiqiçiləri Səfiəddin
Urməvinin (1230-94) və Əbdülqadir Marağayinin (1351-1433) adı ilə bağlıdır.
Urməvinin 15 fəsildən ibarət "Kitab-əl-Ədvar" və 5 fəsildən ibarət "Risaleyi-Şərəfiyyə" əsərləri xüsusilə
diqqətə layiqdir. O, orta əsr musiqi elmində ilk dəfə musiqi səslərini hərf-rəqəmli sistemdən istifadə edərək kağız
üzərinə qeyd etmişdir. Alim "Kitab Əl-Ədbar" da muğam, şöbə, avazlar, ritmik dövrlər, pərdələrin yeri, məsafəsi və
nisbəti, vətərlər, bir pərdədən digərinə keçməkdə vətərlərin rolu, ud vətərlərinin tənzimi, muğam melodiyalarının
udda necə alınması barədə maraqlı fikirlər yürüdür. Kitabın IX fəsli muğamlar-dan bəhs edir. Bu fəsil belə başlanır:
"Musiqi sənəti ilə məşğul olan hər kəs "şüdud" adlanan dövrlərlə rastlaşır. Bu dövrlərin hər biri özlüyündə xüsusi
bir təməl üzərində dayanan bina timsalında dəsgahdır. Bunların sayı 12-dir: Uşşaq, Nəva, Əbu Salik, Rast, İraq,
İsfahan, Zirəfkənd, Büzürg, Zəngulə-Rəhavi, Hüseyn, Hicaz. Kitabın X fəslində dövrlərdəki şöbələrdə, XI və XII
fəsillərində isə ud musiqi alətinin pərdələr sistemi ilə əlaqələri, diapazonu, 12 muğamın ayrı-ayrılıqda ud alətlərində
pərdələr cədvəli göstərilir.
Urməvinin davamçılarından olan Əbdülqadir Marağayi də Yaxın və Orta Şərqin görkəmli alimi olaraq, ud,
ney və s. musiqi alətlərində gözəl çalğıçı, musiqi əsərlərinin müəllifi kimi tanınaraq, bir neçə traktat yazmış,
Azərbaycanın, ümumilikdə Şərq ölkələrinin musiqi sənəti nailiyyətlərini ümumiləşdirmişdir. Onun musiqi elminə
həsr etdiyi ən böyük əsəri "Came-ül-əl-han"dır (Havacat). Bundan başqa "On fayda", "Melodiya haqqında", "Mahnı
xəzinəsi" və "Mahnılar risaləsinin izahında seçmə nəğmələr" əsərləri də məhz musiqi elminə həsr olunmuşdur.
Marağalı bu əsərlərində muğama dair çox maraqlı təhlillər aparır. Tədqiqatçıya görə bəzi alimlər elə düşünürlər ki,
bütün dairələri pərdə adlandırmaq olar. Marağayi bu mülahizə ilə razılaşmır. Beləliklə, məlum olur ki, Marağayi
"muğam", ona rəğmən "pərdə" terminini işlədəndə 12 əsas lad nəzərdə tutulurdu.
Alim əsərlərində muğamların bədii-emosional təsirindən də bəhs edərək yazırdı: "Türklər "Uşşaq", "Nəva",
"Busəlik" muğamlarında bəstələməyi üstün tuturlar".
XV əsrdə yazıb-yaratmış Əbdürrəhman Cami (1414-92) şairliklə yanaşı musiqi elminə dair "Musiqi
haqqında traktat" adlı bir əsər də yaratmışdır. Traktatın əsas hissəsi 12 muğam və onların bölmələrinə, interval
tonlarının araşdırılması və onların ud pərdələrinə həsr olunub. Sələfləri kimi Cami də musiqinin insana psixoloji,
emosional təsirini tədqiq edir. O bu haqda yazır: "Uşşaq", "Nəva", "Busəlik" insana güc və mərdlik aşılayır.
Şöbələrdən isə bu cür təsiri "Mahur" və "Nihavənd" göstərə bilər. "Rast", "İraq", "İsfahan" isə sevinc və şadlıq
yaradır. Avazlardan bu cür xüsusiyyətə "Novruz" və "Gərdaniyyə" malikdir. Alim bu ardıcıllıqla bütün muğam,
avaz və şöbələrin insanda yaratdığı emosional təsirlərdən söz açır və musiqiçilərin bütün bunları bilmələri və ifa
zamanı nəzərə almalarını tövsiyə edir.
Caminin müasiri olan Əl-Hüseyni də musiqiyə həsr etdiyi traktatının "Makom" adı ilə məşhur olan "On iki
musiqi haqqında"kı fəslində həmin makomların adını çəkir və onların açılışı üçün dairənin qrafik təsvirindən
istifadə edir.
Göründüyü kimi XI-XV əsr alimlərinin əsərlərində musiqi elmi, o cümlədən musiqi səsləri, onların yaranma
üsulları, lad, ritm, musiqi ilə poeziyanın əlaqəsi məsələləri irəli sürülməklə yanaşı, muğam sənəti də öz şərhini
tapır.
Bundan başqa, muğam və onun nəzəri cəhətlərini tədqiq edən orta əsr alimlərindən Nəcməddin Kavkabini.
Dərviş Əlini, azərbaycanlı Mirzəbəyi göstərə bilərik.
Kavkabi özünün "Risaleyi-musiqi" əsərində muğamlar və onların yaranması haqqında rəvayətlərdən bəhs
edir. Dərviq Əl idə eyni zamanda "Risaleyi-musiqi" adlı traktat yazmış, lakin Kavkabidən fərqli olaraq burada
bölmə ilə yanaşı nəzəri məsələlərə də diqqət yetirmişdir.
XVII əsrin əvvəllərində Mirzəbəy də maraqlı bir "Risaleyi-musiqi" əsərini yazıb. Onun bu əsəri bir çox
cəhətləri ilə Kavkabinin və Dərviş Əlinin "Risaleyi-musiqi"si ilə səsləşir.
Şifahi-professional musiqinin əsas janrı olan muğamların öyrənilməsində yeni dövr XIX əsrin II yarısına
təsadüf edir. Bu, tanınmış ictimai xadim, ensiklopedist, şair, rəssam, nəqqaş və xəttat Mir Möhsün Nəvvab
Qarabağının adı ilə bağlıdır. M.M.Nəvvabın "Vüzuhil-əqram" traktatında təkcə Azərbaycanın deyil, bütövlükdə
Şərq ölkələrinin keçən yüzillikdə musiqi və muğam ifaçılığı kimi vacib məsələlərinə toxunulur. Əsərin qiymətli
cəhətlərindən biri də odur ki, müəllif öz dövründə məlum olan müxtəlif dəstgahların strukturunun təsvirinə
əsaslanaraq, Azərbaycan muğamlarının nəzəriyyəsi haqqında məlumat verir. Nəvvab öz əsərində muğamların şöbə,
guşə və avazlarından söz açmış, bununla əlaqədar xüsusi dəstgahlar cədvəli yaratmışdır.
Muğamların nəzəri əsasını, onu qayda-qanunlar üzərində bərqərar olan lad-məqam sistemini elmi surətdə
öyrənmək kimi əhəmiyyətli və mühüm problemə dahi bəstəkarımız Ü.Hacıbəyli də böyük əmək sərf etmişdir.
İlk dəfə 1945-ci ildə rus dilində çap olunmuş "Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslan" adlı fundamental
əsərinin üzərində bəstəkar 20 il yorulmadan işləmişdir.
U.Hacıbəylinin özü bu əsəri belə səciyyələndirir:
"Mənim bu əsərim Azərbaycan xalq musiqisinin əsas cəhətlərini öyrənmək üçün nəzəri bir vəsait və
Azərbaycan ladları əsasında musiqi yazan bəstəkarlara bir yaradıcılıq köməyidir".
Bu dəyərli kitabda Azərbaycan musiqisinin uzun əsrlərdən bəri davam edib gəldiyi, onun dərin kökləri,
özünəməxsus milli ənənələri olduğunu göstərməklə bərabər bu musiqinin mürəkkəb, müntəzəm sistemə və ciddi
qanunlara tabe olması haqqında ilk dəfə geniş və əsaslı məlumat verilir.
Ötən əsr Azərbaycan mədəniyyətinin bütün sahələrində inkişaf və çiçəklənmə əsri olmuşdur. Məhz bu əsrdə
Azərbaycanda musiqinin ali, orta və ibtidai tədris ocaqları yaradılır, muğam və klassik üslubda operalar, simfonik
muğamlar bəstələnir, muğamlar vokal-instrumental və instrumental şəkildə nota yazılır. Muğam nəzəriyyəsinə dair
yüzlərcə müxtəlif həcmli tədqiqat əsərləri meydana gəlir, xalq musiqimizin nəzəri əsasları tədris edilərək bu sahədə
ixtisaslı mili kadrlar yetişir.
Onlardan Q.Qasımov, M.S.İsmayılov, F.Kəramətov, İ.Rəcəbov, E.Abbasova, B.Hüseynli, Z.Səfərova,
E.Babayev, R.Zöhrabov, G.Abdullazadə, S.Fərhadova, R.İmrani və başqalarının bu sahədəki dəyərli tədqiqatlarını
göstərə bilərik.
Burada muğamın nəzəri və praktiki sahələrini əhatə edən Beynəlxalq musiqişünaslıq simpoziumları və
müsabiqələrin rolu da xüsusilə qeyd olunmalıdır.
Şifahi professional musiqiyə həsr olunmuş "Ənənə və müasirlik" mövzusunda Moskvada 1971-ci ildə
keçirilmiş VII Beynəlxalq musiqi konqresi, Asiya ölkələrinin III Beynəlxalq tribunası (Alma-Ata, 1973), 1975-ci
ildə Daşkənddə keçirilən respublikalararası elmi-nəzəri konfrans, YUNESKO-nun təşkil etdiyi "Orta və Yaxın şərq
xalqlarının ənənəvi professional musiqisi və müasirlik" mövzusunda 1978, 1983 və 1987-ci illərdə Səmərqənddə
keçirilmiş Beynəlxalq musiqişünaslıq simpoziumlarını, respublikamızda müxtəlif illərdə keçirilmiş konfrans və
müsabiqələri göstərə bilərik.
Son illərdə də Azərbaycanda mili musiqi sahəsində aparılan işlər təqdirəlayiqdir. Azərbaycan Milli
Konservatoriyasının yaradılması, YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri, hörmətli Mehriban xanım Əliyevanın
dəstəyilə muğam müsabiqələrinin keçirilməsi, Bakıda dünyada analoqu olmayan muğam mərkəzinin tikilməsi,
həmçinin "Muğam-ənənə və müasirlik" mövzusuna həsr olunmuş konfrans və yaxın vaxtlarda keçirilmiş muğam
müsabiqəsi qədim mədəniyyət incilərimiz olan muğamlarımıza sonsuz xalq məhəbbətinin və dövlət qayğısının bariz
nümunəsidir.