Úàâèäè õàòûðëàðêÿí
18
vun Azərbaycan teatrının və opera sənətinin inkişafındakı xid-
mətlərinin bəzən kiçildilməsi, qeyri-obyektiv mülahizələrə haqq
qazandırmağa cəhd göstərilməsi buna misal ola bilər.
Tənqidçi Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan”la Azərbaycan ədə-
biyyatına və teatrına gətirdiyi yenilikləri qabarıq nəzərə çap-
dırmışdır. 1905-ci inqilabından sonra Azərbaycanda baş vermiş
sosial-iqtisadi dəyişikliklərə, yeni ziyalı dəstəsi və tamaşaçı kütlə-
sinin yetişməsinə nəzər salan, faciənin əsas məziyyətlərini aşkara
çıxarmağa və müasirliyini açmağa çalışan tənqidçi “Şeyx
Sənan”ın doğuşunu irsiyyətlə, şairin keçirmiş olduğu həyatla,
onun təlim və tərbiyəsilə əlaqələndirmişdir. Sənan ruhu və şəxsiy-
yətilə Cavid ruhu və şəxsiyyəti arasında bir eyniyyət axtaran
müəllif yazmışdır: “... Zata hər bir sənət əsəri müəyyən bir bədii
həyacandan doğarsa da sonradan əmək sərfilə kəmalə yetmiş olur.
Yetər ki, bu sənət əsəri ideya cəhətdən düşünülmüş və sevə-sevə
işlənmiş olsun. Cavid isə “Şeyx Sənan” pyesinin üzərində çalışıb
çapalayacaqdı. Səbəbi? Sənan ruhu ilə Cavid ruhunda araşdır-
maqda olduğumuz müddətdə bir eyniyyət vardı. Daha doğrusu bir
mahiyyətdə idi. Hər ikisində əvvəlcə dindarlıq, sonra şübhələr
fırtınası və nəhayət məhəbbət və eşq yolunda “dini-imanı satmaq”
kibi bir fədakarlığa cəsarət etməkdi...”
Zeynallı faciənin “quruluşundakı yeniliyi və vəhdəti, üslu-
bundakı sadəliyi və narınlığı, şerindəki musiqini və musiqisindəki
şeriyyəti, hər ikisindəki oynaqlığı” yüksək qiymətləndirmişdir.
Əsərin mənşəyi və doğmasına təsir edən obyektiv və subyektiv
səbəbləri, Şeyx Əttarın Sənanı ilə Hüseyn Cavidin Sənanı arasın-
dakı fərqləri müqayisəli şəkildə açıb göstərmiş, oxucuların diq-
qətini faciənin müasirliyinə və ictimai əhəmiyyətinə cəlb etmişdir.
Bədii yaradıcılığın psixoloji məsələləri haqqında konsepsiyasını,
“Peyğəmbər”də olduğu kimi, burada da davam etdirmiş, ədəbi
təsir üzərində ayrıca dayanmışdır. Onun fikrincə, faciənin meyda-
na gəlməsində dramaturqa Şeyx Əttarın həmin mövzuda yazdığı
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí
19
əsəri, dastanın Tiflis azərbaycanlıları və gürcülər arasında
1
dillər
əzbəri olması, Ü.Hacıbəyovun “Şeyx Sənan” operası
2
, M.B.Ha-
cınskinin rus dilində nəşr etdirdiyi “Şeyx Sənan əfsanəsi” təsir
göstərmişdir. O, Şeyx Əttarın Hüseyn Cavidə təsirindən danı-
şarkən yazmışdır: “Nəql etdiyimiz Şeyx Əttarın yarı əfsanəvi,
mətsufiyanə yazılmış mənzuməsini oxuyanların bir parçası qanad-
lanıb sevinəcəkdirdir ki, - aha! Cavidin eybi açıldı! Cavidin “Şeyx
Sənan”ı öz əsəri deyilmiş. Bəlkə ondan çox əvvəl dillərdə dastan
olmaqla bərabər bir bəylə müfəssəl mənzumə varmış ki, Cavid
onu alıb mənzum bir pyes halına salmışdır. Bir çoxları burada
Cavidin yaradıcılığını büsbütün inkar etmək fikrinə düşdüyümüzü
zənn edəcəkdir. Xayır! Şeyx Sənanın Caviddən əvvəl kimlər
tərəfindən yazıldığı həvəskarlar üçün elmi bir tədqiq yolu açmaq
məqsədilə meydana atılan bir nümunə idi. Cavidin yaratdığı Şeyx
Sənan ilə Əttarın yaratdığı arasında dağlar qədər fərq vardır...”
Şeyx Əttarın Sənanı ilə Hüseyn Cavidin Sənanı arasındakı
fərqləri açıb göstərən tənqidçi, eyni zamanda, faciənin müqayisəli
təhlil və tədqiqinin əsasını qoymuşdur. O, Hüseyn Cavidin əsəri-
nin ən dəyərli cəhətlərindən birini ülamə zümrəsinin ön sırala-
rında gedən Sənanın bir gürcü qızı qarşısında bütün əski fəlsəfəni
atmasında, onu bağlamış din iplərini qırıb təbii həyata qovuş-
masında, bütün köhnə ənənələrinə zərbə endirməsində görmüşdür:
“... Ətrafını almış Şeyx Mərvan, Şeyx Nəimlərin arasında “din-
sizlik də bir təriqətdir” demək, bir məşuqyi həp Kəbə, imandan
yüksək dutmaq bir an içində olsa yenə də üsyandır. Və bu nöqtədə
Cavidin Sənanı bir üsyançıdır. Fəqət bu üsyançı uzaq baxışdan
1
Son araşdırmalar göstərir ki, “Şeyx Sənan” dastanı gürcülər arasında dillər
əzbəri olmamışdır. Gürcülər arasında “Şeyx Sənan” deyil, Müqəddəs David
haqqında əfsanə məşhurdur.
2
Ü.Hacıbəyovun operasının H.Cavidə təsiri olmamışdır. Operanın librettosu
zəif yazıldığından sonralar bəstəkar dramaturqdan ona yeni libretto yazmağı
xahiş etmişdir. Lakin dramaturq faciə üzərində işlədiyindən nəinki buna razılıq
vermiş, təsir altına düşməsin deyə librettonun mətni il tanış olmaqdan boyun
qaçırmışdır.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí
20
iradəsiz görünsə də məqsədinə çatmaq yolunda tərəddüdsüz
olduğu üçün sabit qədəmdir.”
Abdulla Şaiqin “İblis” faciəsində qoyulan mühüm sosial
problemlərlə ilgəli daha dərin məsələlərə əl atmış, Qərbin keçirdi-
yi, Şərqin isə keçirməkdə olduğu istihalə dövrlərinə (keçid dövr-
lərinə), millət və onun təfəkkür tərzinə, dirçəliş və inkişafına nə-
zər salmış, dövrün bir çox tənqidçisindən fərqli olaraq, Arifin
xarakterindəki ziddiyyətləri, tərəddüd və şübhəçiliyi real ictimai-
tarixi şəraitlə bağlamışdır. Bütün bunlar ona faciənin mahiyyətini,
ictimai əhəmiyyətini, dramaturqun fəlsəfi-estetik konsepsiyasını
açmağa imkan vermişdir. İnsanın maddi və mənəvi qüvvədən iba-
rət olması haqqında konsepsiya və onun əsərdə bədii həlli məsələ-
sinə toxunan müəllifin fikrincə, “İblis”də İblis maddi qüvvələrin,
Mələk isə mənəvi qüvvələrin simvoludur. Bu iki qüvvə hər bir
insanda mövcuddur və bu iki qüvvənin (mənfi və müsbət qüvvə-
lərin) bir-birilə çarpışması faciəni doğuran əsas şərtdir.
Şaiq faciə və dram janrlarının hüdudlarını müəyyənləşdir-
məyə, “İblis”də faciənin şərtləri və qanunlarına nə dərəcədə əməl
olunmasını aşkara çıxarmağa çalışmışdır. “İblis”ə iki görünüşdən
(əsərdə faciəvilik və dramatikliyin nədən ibarət olmasından) yana-
şan müəllif onda dramatikliyi Arifin ideya və qayəsində, ictimai
həyata və insanlara münasibətində, Rənanın eşqində görmüşdür.
Ancaq o, Arifin dram qəhrəmanı kimi təhlil etməyə çalışsa da,
məntiqi cəhətdən Arifin faciə qəhrəmanı olması fikrinə gəlib
çıxmışdır.
İyirminci illərdə “İblis” faciəsinin ictimai mahiyyətini və dra-
maturqun qayəsini daha yaxşı duyan yazıçılardan biri olan Ab-
dulla Şaiq, eyni zamanda, Arif və İblis surətlərinin geniş təhlilini
vermişdir. Onun fikrincə, istihalə dövrünün tipik nümayəndəsi
olan Arifi inlətən, ürəyinin dərinliyində qorxunc yaralar açan
şəxsi kədəri deyil, cəmiyyətə qarşı münasibəti, arzusu ilə real
həyat arasındakı ziddiyyətlərdir. O, həmin ziddiyyətləri belə
səciyyələndirmişdir: “... O, fərdi arzusu ilə ictimai arzular ara-
sında böyük bir ziddiyyət görür. Arif ya o çirkin həyata uymalı,
Dostları ilə paylaş: |